در قرآن متجاوز از سيصد آيه است كه كلمه نفس و روح در آنها ذكر شده است و از همه آيات تنها يك معنا و آن نفس ناطقه و روح انسانى استفاده نمى‏شود، بلكه در معانى متعددى بكار رفته، گاهى به معناى ناطقه (چنانكه در آيه 93 سوره انعام و... و به معناى تاكيدى چنانكه در آيه 12 سوره انعام و سوره آل عمران آيه 28 و ...) . گاهى به معناى شخص انسانى مركب از جسم و روح (چنانكه در آيه 189 سوره اعراف و آيه 32 سوره مائده) و غير اينها از معانى كه سابقا به برخى از آنها اشاره شد.

حال نكته قابل ذكر در اينجا اين است كه در همه اين آيات، همه جوانب و مسائل مربوط به نفس مورد گفتگو واقع شده است كه اجمالا به برخى از آنها در اينجا اشاره مى‏كنيم و سپس در اين سلسله مقالات به بحث و بررسى آنها خواهيم پرداخت:
يك مساله اين است كه آيا اصولا موجودى مجرد از ماده و آثار آن به نام نفس و روح موجود است‏يا معدوم؟ واقعيت دارد يا نه؟
ممكن است‏برخى بگويند موجود نيست چنانكه ما با ماديون و منكران ماوراء طبيعت در اين مورد اختلاف داريم.
از مجموع آيات مربوط به نفس استفاده مى‏شود كه نظر اسلام اين است كه نفس مجرد از ماده موجود است.
چنانكه خواهيم ديد مثل آيه:
«...ثم سواه و نفخ فيه من روحه...» (سوره سجده: آيه 9) .
يعنى: «سپس آن نطفه بيجان را نيكو بياراست و از روح خود در آن دميد» .
و غير اين آيه از آيات كه بحث آنها در آينده انشاءالله خواهد آمد.
مساله دوم: اين كه اگر موجود است، اين وجود را كى به او داده است؟ آيا ممكن است‏خود بخود موجود باشد؟ آيا اين، امكان دارد يا نه؟ آيا اتفاق مى‏تواند چيزى را موجود كند؟ آيات متعددى دال بر اين كه شئ خودبخود موجود نمى‏شود و عقل نيز مؤيد آن مى‏باشد پس ناچار موجدى دارد و آن موجد كيست؟ خدا است، طبيعت است و ... ؟ پس منشا پيدايش نفس و روح كيست و چيست؟
مساله سوم اين كه; حال كه نفس و روح موجود است، حقيقت آن چيست؟ آيا از جنس موجودات محسوس است؟ از قبيل جوهر است‏يا عرض؟ مادى يا غير مادى و... ؟ آيا اصولا مى‏توان او را شناخت و به كنه و حقيقت آن پى برد و شناخت آن براى عقل و فكر انسانى ممكن است‏يا نه؟ اگر ممكن است، تا چه حدى؟ و اگر ممكن نيست، چرا و به چه علت؟
اصولا ميزان علم بشر به ماوراء طبيعت چه مقدار است؟ مى‏توان تا اعماق ماوراء طبيعت نفوذ كرد؟
مساله چهارم: اين كه سرنوشت و آينده اين موجود چگونه است؟ آيا بعد از اين برهه از زمان كه موجود بوده و دنيا ناميده مى‏شود، ديگر بقائى ندارد يا بقاء دارد؟ و اگر بقائى دارد چه سرنوشتى دارد؟ اينجا است كه مساله عالم مثال و تجسم اعمال و غير آن مطرح مى‏گردد آيا متنعم است‏يا متخلد در جهنم و آتش؟ و اصولا زندگى در عالم مثال چگونه است؟ و انسانها در عالم مثال چگونه زندگى مى‏كنند؟ ، مساله موت و حيات نفس از ديدگاه قرآن چگونه است؟ موت به معناى فنا است‏يا خلع و لبس و ... ؟
مساله پنجم: اين كه علم نفس به خود و به خدا و ساير موجودات از نفوس و عقول و... چگونه؟ و به چه مقدار؟ و در چه مواردى است؟ علم نفس به اعمال گذشته و آنچه پيش مى‏آيد و تكليف نفس و مكلف بودن و رابطه آن با علم نفس و آزمايش انسان با شر و خير و غير اينها از مسائل وسيع و فراوان كه در قرآن بحث‏هائى از آنها به ميان آمده است.

مطالعه و بررسى و تحقيق در قرآن در مسائل مربوط به روح و نفس ما را به حقائق شگفت‏انگيزى راهنمائى مى‏نمايد (1) و آن اين كه عناوين و مسائل مربوط به روح و روان در سراسر آيات قرآن در سوره‏هاى گوناگون آن بدين قرار است:
1- مساله اخراج روح يعنى جدا شدن روح و نفس از بدن انسان به وسيله مرگ آيه 42 سوره 39:
«الله يتوفى الانفس حين موتها و التى لم تمت فى منامها فيمسك التى قضى عليها الموت و يرسل الاخرى الى اجل مسمى ان فى ذلك لآيات لقوم يتفكرون‏»
يعنى: «خداوند، جانها را به هنگام مردنشان مى‏گيرد و نيز جان كسانى را كه در خواب نمرده‏اند، جانهائى را كه حكم مرگ بر آنها رانده شده، نگه مى‏دارد و ديگران را تا زمانى كه معين است، باز مى‏فرستد در اين، عبرتها است‏براى آنهائى كه مى‏انديشند» .
كليه برداشت‏هاى تفسيرى در آيه بالا بدين قرار است:
1- محدود و مشخص بودن عمر انسان.
2- تفكر صحيح، وسيله درك آيات الهى.
3- مرگ انسان تحت مشيت الهى.
4- جدائى نسبى و موقت روح از بدن.
5- جدا شدن روح و نفس از بدن به وسيله مرگ.
6- آيات و نشانه‏هاى توحيد در حيات و مرگ، خواب و ...
2- وضعيت ارواح شهدا در عالم برزخ آيه 155 سوره دوم: «و لا تقولوا لمن يقتل فى سبيل الله امواتا بل احياء عند ربهم يرزقون‏» يعنى: «آنان را كه در راه خدا كشته مى‏شوند، مرده مخوانيد، آنها زنده‏اند و شما در نمى‏يابيد» .
برداشت‏هاى تفسيرى از اين آيه به قرار زير است:
«مرگ شهيد حيات - شعور محدود عالم ماده - حيات شهداء نزد خداوند ناشناخته براى انسان و مرموز - بقاء نفس - عالم غيب - حيات داشتن شهيد در راه خدا - اثر گفتار در روحيه - زندگى در عوالم غير مادى.
3- علم مطلق الهى، پشتوانه امكان معاد و اعاده ارواح به بدنها (سوره يس آيه 79) : «قل يحييها الذى انشاها اول مرة و هو بكل خلق عليم‏» يعنى: «بگو كسى كه آنها را زنده مى‏كند كه در آغاز بيافريده است و او به هر آفرينشى دانا است‏» .
برداشت‏هاى تفسيرى از آيه بالا يعنى آيه 79 سوره /36 يس به قرار زير است:
الف : آفرينش انسان از نطفه، دليل روشن امكان معاد.
ب : علم مطلق، پشتوانه امكان معاد و اعاده ارواح...
ج : آفرينش انسان از نطفه، برهان قدرت خدا بر معاد.
د : همه چيز در محدوده علم مطلق الهى.
و همچنين آيات زير بر علم مطلق الهى و اعاده ارواح به بدنها دلالت دارند:
آيه 80، 81، 82، 83 و 84 از سوره 36 و آيه 1 تا 102 سوره 37.
4- عملكرد ملائكه و روح تحت اذن الهى آيه 4 سوره 97: «تنزل الملائكة و الروح فيها باذن ربهم من كل امر سلام هى حتى مطلع الفجر» (سوره قدر) يعنى: «در شب قدر فرشتگان و روح به فرمان پروردگار براى انجام دادن كارها نازل مى‏شوند، آن شب تا طلوع بامداد ادامه داشت‏» .
5- مرگ، تحويل گرفتن روح و حيات انسان آيات 50، 51، 52، 53 و 54 از سوره هشتم (سوره انفال) : «و لو ترى اذ يتوفى الذين كفروا الملائكة تضربون وجوههم و ادبارهم و ذوقوا عذاب الحريق...» تا آخر آيات پنجگانه ذكر شده. يعنى: «اگر بينى آن زمان را كه فرشتگان (مرگ) جان كافران را مى‏ستانند و بر صورت و پشت آنان مى‏زنند (و مى‏گويند) : بچشيد عذاب سوزنده را (به حال آنان تاسف خواهى خورد) ! و ...» .
6- روح وسيله ارتباط وجودى موجودات به خدا به آيات 85، 86، 87، 88 و 89 از سوره 17 مراجعه كنيد.
برداشت‏ها از آيات بالا: اطلاع محدود و ناچيز انسان از حقايق جهان - عوالم گوناگون جهان آفرينش - روح از عالم امر - روح از عالم مجردات - ناچيز بودن عالم ماده نسبت‏به عالم مجردات - رابطه ربوبيت و حيات موجودات - روح وسيله ارتباط وجودى موجودات به خدا - پرسش از پيامبر در مورد روح - سؤال يهود از پيامبرصلى الله عليه وآله در مورد روح.
مسائل مربوط به افعال گوناگون انسانها آيات: 4 و 5 از سوره 97 (سوره قدر) و 11 آيه از سوره عاديات (سوره صدم) و از آيه يكم تا آيه 11 سوره 101 (سوره قارعه) و هشت آيه اول سوره تكاثر و سه آيه اول سوره عصر (سوره 103) و نه آيه اول سوره همزه (سوره 104) و آيات 1 تا 4 از سوره فيل (سوره 105) و چهار آيه از سوره يونس (سوره 10) و شش آيه از سوره ناس.
موضوعات انتقال روح يعنى مرگ و تحويل گرفتن روح و غير آن در آيات زير مورد بحث قرار گرفته است:
آيات 1 تا 75 سوره انفال (سوره هشتم) و آيات 1 تا 129 از سوره توبه (سوره نهم) و آيات 1 تا 109 سوره يونس (سوره دهم) و آيات 1 تا 123 سوره هود (سوره يازدهم) و آيات 1 تا 111 سوره يوسف (سوره دوازدهم) و آيات 1 تا 34 سوره رعد (سوره 13) و آيات 1 تا 52 سوره ابراهيم (سوره 14) و آيات 1 تا 99 سوره حجر (سوره 15 و آيات 1 تا 128 سوره نحل (سوره 16) و آيات 1 تا 111 سوره اسراء (سوره 17) و آيات 1 تا 109 سوره كهف (سوره 18) و آيات 1 تا 98 سوره مريم (سوره 19) و آيات 1 تا 135 سوره طه (سوره 20) و آيات 1 تا 112 سوره انبياء (سوره 21) و آيات 1 تا 78 سوره حج (سوره 22) و آيات 1 تا 118 سوره مؤمنون (سوره 23) .
مساله اهميت روح آيه 85 سوره اسراء (سوره 17) و مساله بقاى روح بعد از مرگ انسان آيه 154 سوره بقره و آيه 27 سوره محمدصلى الله عليه وآله (سوره 47) و آيه 4 از سوره طارق (سوره 86) سؤال يهوديان از پيامبر در مورد روح آيه 85 سوره اسراء (سوره 17) مساله تجرد روح آيه 11 سوره سجده (سوره 32) و مساله تمثل ملائكه و روح به صورت بشر هنگام اعطاى عيسى‏عليه السلام به مريم آيه 17 سوره مريم (سوره 19) و مساله حقيقت روح و اين كه روح از عالم امر است، آيه 85 سوره اسراء، مساله اين كه روح چه‏بسا از سنخ فرشتگان موجودى مستقل مى‏باشد، آيه 12 سوره نحل (سوره 16) .
كليه موضوعات مربوط به روح القدس در قرآن جبرئيل روح القدس آيه : «و ايدناه بروح القدس...» و آيه 110 سوره پنجم (مائده) و آيه 153 از سوره بقره و آيه 102 از سوره نحل.
تاييد عيسى با روح‏القدس آيه 110 سوره مائده (سوره 5) ظهور روح انسانى جهشى در حركت تكاملى حقيقت انسان آيه 14 سوره مؤمنون (سوره 23) روح به معناى بهشت و پاداش مقربان الهى آيه 82 سوره واقعه - روح خدا آيه 87 سوره بقره - عيسى روح خدا آيه 171 سوره نساء - عيسى مسيح‏عليه السلام پيامبر و روح و كلمه خدا آيه 171 سوره نساء روح نفس خدا آيه 12 (سوره انعام) خداوند داراى نفس آيه 54 (سوره نساء) - نفخ روح خدائى در انسان آيه 29 سوره حجر - تولد حضرت عيسى‏عليه السلام در اثر نفخ روح الهى آيه 91 سوره انبيا. - افاضه روح الهى به انسان، پايه قدرت و سمع و ديد و ادراك آيه 9 سوره سجده. نفخه روح الهى در آدم آيه 72 سوره ص - پيدايش عيسى‏عليه السلام با نفخ روح الهى در مريم آيه 12 سوره تحريم - روح خدا و عيسى، روح خدا در شكل بشر براى افاضه عيسى‏عليه السلام به مريم آيه 17 سوره مريم و آيه 38 سوره نبا - حضور روح و ملائكه در عرصه قيامت‏با صف و نظم آيه 38 سوره نبا - برگشت روحها به بدنها در قيامت آيه 7 سوره اعلى.