در اصول فقه قاعده‏اى مطرح است، مبنى بر اين‏كه خصوص سبب عموم لفظ را تخصيص نمى‏زند و برخى از علماى عامه به استناد آن پاره‏اى آيات را كه در فضيلت على‏عليه السلام نازل شده، انكار مى‏كنند. در اين مقاله سخن از اين است كه همواره چنين نيست كه خصوص سبب عموم لفظ را تخصيص نزند. آيه ولايت از آن جمله است; به علاوه عموميت لفظ، دليلى بر انكار خصوصيت‏سبب نيست.

بسيارى از علماى اهل سنت نزول آياتى از قرآن را در شان حضرت على‏عليه السلام مى‏پذيرند; اما برخى از آنان نيز آن را انكار مى‏كنند. مهمترين دليلى كه اقامه كرده‏اند، اين است كه آيات مورد استشهاد عام است; لذا نمى‏تواند در خصوص على‏عليه السلام نزول يافته باشد.

به عموم لفظ هر چند بسيارى از دانشمندان اهل سنت نظير حاكم حسكانى نزول قرآن از جمله سوره انسان را در شان اهل بيت‏با صراحت مى‏پذيرند; اما فخر رازى و برخى ديگر از مفسران اهل سنت‏سعى دارند، به گونه‏اى آن را رد كنند. مثلا فخر رازى در آغاز اين بحث در تفسير خود مى‏نويسد: هيچيك از بزرگان معتزله مانند ابوبكر اصم و ابوعلى جبائى و ابوالقاسم كعبى و ابومسلم اصفهانى و قاضى عبدالجبار در تفسير خود ياد نكرده‏اند كه اين آيات درباره على بن‏ابى طالب نازل شده‏است. تنها واحدى در كتاب بسيط ياد كرده كه آن درباره على‏عليه السلام نازل شده و صاحب كشاف از ميان معتزله اين قصه را آورده‏است (1) . آنگاه پس از نقل روايت ابن‏عباس، درصدد نقد و انكار آن برخاسته، چنين مى‏گويد: اولا آيات مذكور به صيغه جمع آمده‏است; مانند: يوفون بالنذر، يخافون و يطعمون; بنابراين تخصيص آن به شخص واحد خلاف نظم آيات است; ثانيا اختصاص اين صيغه جمع به يك دسته و جمع معينى خلاف ظاهر است; ثالثا حتى اگر بپذيريم اين سوره به خاطر عمل مشخصى از اهل‏بيت‏عليهم السلام نازل شده باشد، باز هم مدعاى شيعه ثابت نمى‏شود; زيرا در اصول فقه ثابت‏شده است كه در مورد اسباب نزول «اعتبار به عموم لفظ است; نه خصوص سبب.» (2) قرطبى نيز كه تقريبا معاصر فخر رازى است، از جمله كسانى است كه شان نزول خاص سوره دهر را به شدت انكار مى‏كند و بر اين باور است كه معنا و مفهوم اين سوره عام است و درباره همه ابرار و هر كس كه كار نيك و پسنديده‏اى انجام دهد، نازل شده است. عبارت وى چنين است: مفسران گويند: آن درباره على و فاطمه و كنيز آن دو به نام فضه نازل شده‏است; ولى نظر درست اين است كه آن درباره همه ابرار و هر آنكه كار نيكى انجام دهد، نازل شده‏است; به همين رو آن عام است (3) . آنگاه مى‏افزايد: ثعلبى، نقاش، قشيرى و ديگران داستان نزول سوره را در شان آنان دانسته‏اند; ولى خود با صراحت مى‏گويد: اعتقاد من آن است كه اين نظر صحيح نيست و ثابت هم نشده است. (4) به علاوه پس از نقل روايات و اشعار مربوط به اين سوره، به همان نحوى كه در كشف‏الاسرار و شواهد التنزيل آمده، مى‏گويد: اين سخن جعلى و خرافى است و شايسته نيست كه على‏عليه السلام فرزندان خويش را گرسنه نگه دارد تا بينوايى را سير سازد!! (5) از ديگر دانشمندان اهل سنت كه درصدد نفى و انكار شان نزول سوره دهر برآمدند، بايد از ابن‏كثير (ت‏774ق) نام برد. وى كه تقريبا يك صد سال پس از سلف خويش يعنى قرطبى مى‏زيست، در انكار فضايل اهل‏بيت‏عليهم السلام به ويژه على‏عليه السلام تا آنجا پيش مى‏رود كه معتقد است هيچ آيه‏اى در شان اميرمؤمنان على‏عليه السلام نازل نشد و آنچه را كه شيعه باور دارد، ادعايى بيش نبايد دانست. او مى‏گويد: هيچ چيزى از قرآن در خصوص على‏عليه السلام نازل نشده و هيچيك از آياتى كه ادعا مى‏كنند، در خصوص اوست، نظير «انما انت منذر و لكل قوم هاد» (6) و «و يطعمون الطعام على حبه‏» و نيز رواياتى كه اين آيات را درباره او مى‏شمارند، درست نيست (7) . آنچه به اجمال بر شمرديم، مجموع همه ايرادهايى است كه برخى مفسران عامه بر روايات شان نزول سوره دهر وارد دانسته‏اند. اينك به اختصار به نقد و بررسى اين ايرادها مى‏پردازيم: 3 . نقد سخن قائلان به عموم لفظ چنانكه مشاهده شد، عمده‏ترين اشكال مخالفان بر محور دو نكته قرار دارد: نخست اين كه شان نزول سوره دهر عام است و در حق همه ابرار- ونه طايفه خاصى- سارى و جارى است; چرا كه آيات مورد بحث تماما به صيغه جمع است و دليلى بر انحصار آن درباره فرد يا افراد معينى وجود ندارد. به علاوه حتى اگر درباره افراد خاصى باشد، باز هم اختصاص به آن مورد نداشته و مى‏توان آن را عام و در شان ديگران هم صادق دانست. ديگر اين كه نزول اين سوره در مكه بوده است و آنچه شيعه ادعا مى‏كند، خرافه‏اى بيش نيست. (8) هر چند پاسخ مفصل اين شبهه، خود كتاب پرحجمى خواهد شد; اما پاسخ‏هاى خويش را به اجمال اين‏گونه عرضه مى‏كنيم:
1- روايات مربوط به شان نزول خاص اين سوره تنها از طريق شيعه نقل نشده‏است تا جاى اين توهم باقى باشد كه گويا تنها اماميه بدان باور دارد. علامه امينى در اثر جاودانه خويش از سى و چهار منبع اهل سنت نام مى‏برد كه همگى روايت مذكور را به همان نحوى كه شيعه قبول دارد، نقل كرده و پذيرفته‏اند. (9)
2- به صيغه جمع بودن اين آيات نيز هرگز نمى‏تواند، شان نزول خاص آن را تحت الشعاع قرار دهد; زيرا آيات مذكور تنها مورد آن در قرآن نيست و از اين نمونه‏ها در قرآن فراوان است. يعنى على رغم اين كه ظاهر آيه به صيغه جمع است; اما همگان قبول دارند كه سبب نزول آن خاص بوده است. به عنوان شاهد به نمونه‏هاى زير توجه شود:
الف- «انما وليكم الله و رسوله و الذين امنوا الذين يقيمون الصلاة و يؤتون الزكاة و هم راكعون‏» (10) . در اين آيه گر چه عبارات و الفاظ آيه تماما به صيغه جمع است; ولى به اتفاق نظر علماى فريقين اين آيه نه‏تنها در شان مولاى متقيان، على‏عليه السلام نازل شده است; بلكه اختصاص به آن حضرت دارد و نظير آيه نجوى (11) هيچ كس جز ايشان، به مضمون و محتواى آن عمل نكرده است. (12)
ب - «و الذين يرمون ازواجهم و لم‏يكن لهم شهداء الا انفسهم فشهادة احدهم اربع شهادات بالله انه لمن الصادقين‏» (13) اين آيه كه به آيه لعان معروف است، بر حسب روايات در شان هلال بن‏اميه و يا فردى ديگر نازل شده است; (14) اما چنانكه ملاحظه مى‏شود، تمامى تعابير موجود در آيه به صيغه جمع آمده است. ج - «الذين يظاهرون منكم من نسائهم ماهن امهاتهم...» (15) . اين آيه كه به آيه ظهار مشهور است، در شان اوس بن صامت نازل گرديد (16) ; حال آنكه داراى تعابيرى عام است و به شكل جمع بكار رفته است. با توجه به اين آيات، كه به عنوان نمونه و شاهد ذكر شد، بايد گفت: گاهى آياتى نازل مى‏گشت كه داراى تعبيرى عام بوده و حكم آن، ظاهرا به همه مردم مربوط مى‏شد; اما سبب نزول آن آيه و يا آيات، عبارت از جريانى بود كه به فرد يا افراد خاصى ارتباط داشت (17) . در مورد سوره دهر نيز مطلب از اين قرار است.
3- آنها كه شان نزول سوره را واقعه مربوط به اهل‏بيت‏عليهم السلام مى‏دانند، هرگز مدعى نيستند كه ديگر ابرار مشمول آيات اين سوره نيستند تا اشكال شود كه لفظ آيه عام است و نبايد آن را به مورد خاصش منحصر دانست; بلكه آنان نيز به عموم و شمول آيات واقف، بلكه معترف‏اند; اما بر اين نكته مسلم پاى مى‏فشرند كه اولا نزول سوره بدون سبب نبوده‏است; ثانيا سبب نزول آن هم مشخص است; ثالثا اهل‏بيت‏عليهم السلام مصداق بارز سبب نزول اين سوره‏اند. اين كه «اعتبار به عموم لفظ است; نه خصوص سبب‏» امرى قطعى و سخنى بجا و درست است كه موافقان نزول سوره در شان اهل‏بيت‏عليهم السلام هم آن را مى‏پذيرند.
4- بر فرض كه سوره دهر در مكه نازل شده باشد، اين حقيقت جاى انكار ندارد كه مكى بودن سوره‏اى، هرگز منافى مدنى بودن برخى آيات آن نيست. چنان كه عكس آن هم صادق است. يعنى ممكن است‏سوره‏اى در مدينه نازل شده‏باشد; اما چون نظم قرآن توقيفى است و به دستور پيامبرصلى الله عليه وآله انجام گرفته است، (18) برخى آيات آن مكى باشند و سخن ابن‏حصار كه مى‏گويد: «هر يك از سوره‏هاى مكى و مدنى آيات مستثنا دارد»، (19) بر اين نكته اشاره دارد. اين كه مى‏گويند «فلان آيه درباره اهل‏بيت‏عليهم السلام يا درباره اميرمؤمنان، على‏عليه السلام نازل شده‏است‏»، يكى از چند معنا را مى‏تواند داشته باشد: الف - عملى بسيار ارزنده از اهل‏بيت‏عليهم السلام صادر گرديد كه سبب نزول آيه شريفه شده است. مثلا على‏عليه السلام در هنگامه خطر، در بستر رسول خداصلى الله عليه وآله خوابيد و اين عمل اميرمؤمنان سبب نزول آيه «و من الناس من يشرى نفسه ابتغاء مرضات الله‏» (20) شده; ولى آيه بر ديگران هم قابل صدق است; زيرا اعتبار به عموم و اطلاق لفظ آيه است، نه خصوص سبب و مورد نزول; ب - مصداق يگانه آيه شريفه، اهل‏بيت‏عليهم السلام هستند و به ديگران به هيچ وجه قابل صدق نيست، مانند آيه تطهير (21) و آيه مباهله; (22) ج - اهل‏بيت‏عليهم السلام مصداق اكمل و اظهر آيه شريفه هستند و از اين رو مانعى ندارد كه بر ديگران هم صادق آيد; مانند آيه «ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات سيجعل لهم الرحمن ودا» (23) . فرق اين معنا با معناى اول آن است كه در اولى، اهل‏بيت‏عليهم السلام سبب نزول آيه بودند; ولى در معنا سوم ممكن است اهل‏بيت‏عليهم السلام سبب نزول آيه نباشند و آيه بدون سبب نزول نازل شده‏باشد; ولى رسول خداصلى الله عليه وآله و ائمه‏عليهم السلام، اهل بيت را به عنوان مصداق مسلم و روشن آن آيه معرفى كرده باشند. (24) اين مورد همان است كه علامه طباطبايى از آن با عنوان «جرى و تطبيق‏» ياد مى‏كند. نامبرده گويد: قرآن از نظر انطباق بر مصاديق وسعت داشته و به موارد نزول آيات اختصاص ندارد; بلكه در هر موردى كه با مورد نزول از لحاظ مناط و ملاك يكسان باشد، جارى مى‏گردد و اين همان معنايى است كه به جرى در قرآن تعبير شده است. (25) اين قاعده كه بر گرفته از روايات ائمه‏عليهم السلام است، به كرات در مجلدات بيست‏گانه الميزان مورد استناد قرار گرفته است و علامه با استفاده از اين قاعده و با اشاره به اين مطلب كه بسيارى از روايات از قبيل جرى و ذكر مصاديق است، نه تفسير، بلكه به شرح و توضيح اين بخش از روايات اقدام كرده‏اند. مانند احاديث فراوانى كه از طريق شيعه از پيشوايان معصوم‏عليهم السلام وايت‏شده‏است، مبنى بر اينكه در همه آياتى كه با خطاب «يا ايها الذين آمنوا» آمده، يا مخاطب آن انديشمندان، پرهيزكاران، نيكوكاران و.... است، مصداق بارز و مظهر تام و تمام آن ائمه‏عليهم السلام هستند و مى‏توان آن آيات را بر آنان تطبيق كرد. (26)