تنبلى :تن پرورى، سستى، اهمال و مسامحه در عبادت و جهاد
تنبلى، حاصل مصدر و به معناى تن پرورى، كاهلى، اهمال و مسامحه[1] و سستى[2] است. واژه هايى مانند «الكَسَل»، «الفَشَل»، «الفُتور»،«البُط ء»، «القُعود» در عربى براى رساندن مفهوم تنبلى به كار رفته اند[3]؛ ولى اين بدان معنا نيست كه همه كاربردهاى اين واژه ها به معناى تنبلى باشد. در قرآن، واژه هاى ياد شده، به همراه ساختار آيات و نيز برخى قراين، بر مفهوم ياد شده دلالت دارند؛ براى نمونه تعبير «قاموا كُسالى» (نساء/4،142)، «اثّاقَلتُم اِلَى الاَرضِ» (توبه/9،38) و «لَيُبَطِّئَنَّ» (نساء/4،72) با بيان اثر و نشانه تنبلى، معناى آن را مى رسانند. تعابير «لا يَفتُرون» (انبياء/21،20)[4]، «لا تَنِيا» (طه/20،42)[5]، «فَشِلتُم» (آل عمران/3،152) و «بَعُدَت عَلَيهِمُ الشُّقَّةُ» (توبه/9،42) نيز گوياى مفهوم تنبلى اند. برخى، تعبير «ولا تَسـٔموا اَن تَكتُبوه...» (بقره/2،282) را نيز كنايه از تنبلى دانسته اند.[6]اوضاع بد آب و هوايى (گرم و مرطوب) منطقه حجاز و نيز زياد بودن وقت بيكارى ساكنان آنجا موجب كسالت ذهنى و جسمى آنان شده بود.[7] از ديگر عوامل كسالت و تنبلى ميان مردم جزيره العرب، رواج برخى عقايد و انديشه ها مبنى بر رفع مسئوليت از خويش و نسبت دادن حوادث به روزگار و ... بود كه در اشعار جاهلى فراوان بازتاب يافته است.[8]قرآن كريم، ترديد (توبه/9، 45 ـ 46)، ثروت و توانگرى (توبه/9، 86)، دنياطلبى (آل عمران/3، 152؛ توبه/9،38) و نفاق (توبه/9، 54) را از عوامل تنبلى برمى شمرد و از اين رو به مبارزه با نگرش نادرست اعراب برخاسته، ضمن بيان سرگذشت عبرت آموز اقوام پيشين مانند تنبلى بنى اسرائيل و سرگردانى در بيابان* (مائده/5، 20 - 26)، به تلاش و عمل، تشويق[9] و از سستى و بيكارگى نهى مى كند (نجم/53،39)؛ همچنين براى سرزنش يا تشويق مؤمنان، از امت هايى ياد مى كند كه همراه پيامبران خود كارزار كرده و در سختى ها سستى نورزيده و ناتوان و تسليم نشدند (آل عمران/3،146)[10]؛ نيز با تجليل از مؤمنانى كه با جان و مال در راه خدا جهاد* مى كنند، ضمن مقايسه آنان با متخلفان و تنبلان، جهادگران را رستگار واقعى معرفى مى كند. (توبه/9،88) در قرآن بيشتر درباره دو چيز، كه هر دو نيز معنوى و دينى اند، به مفهوم تنبلى اشاره شده است: تنبلى در عبادت*، به ويژه نماز* (نساء/4، 142)؛ تنبلى در جهاد. (مائده/5، 21 - 26)تنبلى در عبادت:
خداوند ضمن افشاى نيرنگ منافقان، كسالت و رياى در نماز را از آثار نفاق آنان برمى شمارد: «اِنَّ المُنـفِقينَ يُخـدِعونَ اللّهَ و هُوَ خـدِعُهُم واِذَا قاموا اِلَى الصَّلوةِ قاموا كُسالى يُراءونَ النّاسَ ولا يَذكُرونَ اللّهَ اِلاّ قَليلا». (نساء/4،142) آيه 54 توبه/9 نيز منافقان را به سبب اين حالت سرزنش كرده[11] و در كنار كفر به خدا و پيامبر صلى الله عليه و آله و انفاق از روى ناخشنودى و كراهت، تنبلى در نماز را نيز از اركان نفاق برشمرده است[12]: «و ما مَنَعَهُم اَن تُقبَلَ مِنهُم نَفَقـتُهُم اِلاّ اَنَّهُم كَفَروا بِاللّهِ وبِرَسولِهِ و لايَأتونَ الصَّلوةَ اِلاّ وهُم كُسالى ولا يُنفِقونَ اِلاّ وهُم كـرِهون». برخى مفسران با توجه به اين آيه، ايمان به پروردگار را سبب رفع كسالت در نماز دانسته اند.[13]منافقان به پاداش و كيفر الهى اعتقادى ندارند، بدين سبب نمى توانند كارهاى عبادى به ويژه نماز را به قصد قربت و با نشاط به جا آورند، بنابراين انگيزه ترك برايشان قوى و انگيزه انجام، ضعيف است، در نتيجه تنها براى حفظ جان و ترس از مؤمنان، ظاهر عبادات[14] را در حضور آنان انجام داده و در تنهايى و خلوت ترك مى كنند و بدين گونه در كارهايشان سستى و تنبلى و ريا پديدار مى شود.[15]در برخى ديگر از آيات نيز اشاره به اين موضوع، يعنى سستى در عبادت و ياد خدا، آمده است؛ مانند: 1. آيه 42 طه/20 كه مى فرمايد: خداوند، حضرت موسى و برادرش را براى رساندن پيام الهى، به سوى فرعون فرستاد و آن ها را از ضعف و سستى در اين كار و ياد خدا نهى كرد: «اِذهَب اَنتَ واَخوكَ بِـٔيـتى ولا تَنيا فى ذِكرى».[16]2. آيه 20 انبياء /21 (نيز فصّلت/41، 48) كه بيان مى كند: فرشتگان نيز شب و روز، خدا را تسبيح گفته، در اين كار دچار تنبلى و سستى نمى شوند[17]: «يُسَبِّحونَ الَّيلَ والنَّهارَ لايَفتُرون».تنبلى در جهاد:
آيات بيانگر خوددارى و تخلّف از جهاد عموما مفهوم تنبلى را به ياد مى آورند. اين آيات، به لحاظى دو دسته اند: 1. آيات ناظر به تخلف اقوام گذشته، نظير قوم موسى و لشكريان طالوت، از شركت در جهاد؛ 2. آيات ناظر به سستى برخى مسلمانان در جنگ.بر اساس دسته نخست، موساى كليم عليه السلام از قوم خود خواست وارد سرزمين مقدس (كنعان) شوند[18]؛ ولى ترس از ساكنان آن كه مردمى قوى بودند، بنى اسرائيل را به اهمال و تنبلى واداشت[19]: «قالوا يـموسى اِنَّ فيها قَومـًا جَبّارينَ واِنّا لَن نَدخُلَها حَتّى يَخرُجوا مِنها فَاِن يَخرُجوا مِنها فَاِنّا دخِلون». (مائده/5،22) در پى سرپيچى و تنبلى بنى اسرائيل كه با اهانت به موسى عليه السلام همراه بود[20]، آن ها به سرگردانى در بيابان دچار شدند.[21] برخى مفسران سبب تنبلى و اهانت را شك در رسالت وى دانسته اند.[22]در داستان طالوت و جالوت نيز كه از همين دسته از آيات است، شمارى از لشكريان طالوت پس از زياده روى در نوشيدن آب، از شركت در جهاد با جالوت خوددارى كرده و گفتند: امروز ما توان رويارويى با جالوت و سپاهيانش را نداريم: «... قالُوا لا طاقَةَ لَنَا اليَومَ بِجالوتَ و جُنودِهِ...». (بقره/2،249) به گفته بعضى مفسران، اين آيه يادآور مفهوم تن پرورى و تنبلى است[23] و همين مسئله سبب خوارى و بيچارگى بنى اسرائيل بوده است.[24]دسته دوم آياتى اند كه به نكوهش مسلمانان به سبب سستى و كاهلى در جهاد مى پردازند. بيشتر اين موارد ناظر به اعراب باديه نشين و منافقان اند.[25] اعراب، مردمى سلحشور و جنگجو بودند؛ اما معمولاً انگيزه آن ها در اين جنگ ها دستيابى به غنايم و منافع اقتصادى بود، از اين رو در مواردى كه احتمال دستيابى به غنايم كم بود انگيزه جنگيدن نيز در آن ها كاهش مى يافت. آياتى چند از سوره توبه و برخى ديگر از سوره هاى مدنى كه به بررسى و تحليل جنگ هاى تبوك* و اُحُد* پرداخته، از سستى و تنبلى گروه هايى از مسلمانان ياد مى كنند. در جنگ اُحد، خداوند مسلمانان را از ضعف، سستى و تنبلى در برخورد با مشركان برحذر مى دارد، زيرا درد و رنج براى هر دو گروه متخاصم وجود دارد، با اين تفاوت كه مسلمانان از خدا اميد پيروزى و پاداش دارند و مشركان از آن بى بهره اند[26]: «ولا تَهِنوا فِى ابتِغاءِ القَومِ اِن تَكونوا تَألَمونَ فَاِنَّهُم يَألَمونَ كَما تَألَمونَ وتَرجونَ مِنَ اللّهِ ما لايَرجون ...». (نساء/4،104) آيات 139 ـ 140 آل عمران /3 و 35 محمّد/47 با بيانى مشابه به اين مطلب اشاره دارند. در جنگ اُحُد دنياطلبى گروهى از مسلمانان سبب سستى و اختلاف در ميان آن ها و در نتيجه شكست در برابر مشركان گرديد: «... حَتّى اِذا فَشِلتُم و تَنـزَعتُم فِى الاَمرِ و عَصَيتُم مِن بَعدِ ما اَركُم ما تُحِبّونَ مِنكُم مَن يُريدُ الدُّنيا...». (آل عمران/3،152)در سوره توبه به خوددارى گروه هايى از مسلمانان از شركت در جنگ تبوك اشاره شده است. برخى از آنان گرماى تابستان، قحطى، دورى راه، نيرومندى دشمن و برداشت محصول را بهانه كرده، از جهاد سر باز زدند.[27] خداوند اين گروه را به سبب سستى و تنبلى در جهاد توبيخ كرده است[28]: «يـاَيُّهَا الَّذينَ ءامَنوا ما لَكُم اِذا قيلَ لَكُمُ انفِروا فى سَبيلِ اللّهِ اثّاقَلتُم اِلَى الاَرضِ اَرَضيتُم بِالحَيوةِ الدُّنيا مِنَ الأخِرَة...». (توبه/9،38) علت تنبلى اين گروه را نيز دنياطلبى دانسته[29]، در آيات 39 ـ 40 توبه/9 ضمن يادآورى امدادهاى الهى در نجات پيامبر از چنگال مشركان، دنيا طلبان را به عذاب و جايگزين كردن گروهى ديگر به جاى آن ها تهديد مى كند. در آيه 45 توبه/9 نيز از ايمان واقعى نداشتن آنان به خدا و روز قيامت ياد شده است: «اِنَّما يَستَـِٔنُكَ الَّذينَ لا يُؤمِنونَ بِاللّهِ واليَومِ الأخِرِ وارتابَت قُلوبُهُم...». آنان اگر به راستى قصد خروج و جنگيدن داشتند ابزار جنگ را آماده مى كردند؛ ولى دچار تنبلى و ضعف اراده بودند[30] و همراه زنان، كودكان، پيران و بيماران كه توان جنگيدن نداشتند در مدينه ماندند[31]: «ولَو اَرادوا الخُروجَ لاََعَدّوا لَهُ عُدَّةً ولـكِن كَرِهَ اللّهُ انبِعاثَهُم فَثَبَّطَهُم وقيلَ اقعُدوا مَعَ القـعِدين». (توبه/9،46) اگر آن ها همراه مؤمنان روانه جنگ نيز مى شدند جز فساد، ايجاد دشمنى و سست كردن اراده جهاد اثرى نداشتند؛ افزون بر اين برخى از مؤمنان سخن منافقان را به راحتى پذيرفته، به تنبلى مبتلا مى شدند[32]: «لَو خَرَجوا فيكُم ما زادوكُم اِلاّ خَبالاً ولاََوضَعوا خِلــلَكُم يَبغونَكُمُ الفِتنَةَ وفيكُم سَمّـعونَ لَهُم...». (توبه/9،47)از موارد ياد شده و نظاير آن ها به دست مى آيد كه ضعف ايمان و عدم اعتقاد واقعى به اسلام و در نتيجه ناتوانى در تحمل سختى ها سبب سستى و تنبلى در جهاد است[33]، از همين رو منافقان و مسلمانان سست ايمان همواره از پاسخ به دعوت پيامبر صلى الله عليه و آله براى جهاد شانه خالى كرده، تقاضا مى كنند تا با كودكان، بيماران و از كار افتادگان در شهر بمانند[34]: «واِذا اُنزِلَت سورَةٌ اَن ءامِنوا بِاللّهِ وجـهِدوا مَعَ رَسولِهِ استَـَٔنَكَ اولوا الطَّولِ مِنهُم وقالوا ذَرنا نَكُن مَعَ القـعِدين». (توبه/9،86) آنان ديگران را نيز دلسرد و از جهاد منع مى كنند[35] و دور ماندن از سختى هاى جنگ را نعمت الهى بر خود دانسته، در برابر فضل خدا به جهادگران اظهار حسرت* مى كنند[36]: «واِنَّ مِنكُم لَمَن لَيُبَطِّئَنَّ فَاِن اَصـبَتكُم مُصيبَةٌ قَالَ قَد اَنعَمَ اللّهُ عَلَىَّ اِذ لَم اَكُن مَعَهُم شَهيدا * ولـَئِن اَصـبَكُم فَضلٌ مِنَ اللّهِ لَيَقولَنَّ كَاَن لَم تَكُن بَينَكُم وبَينَهُ مَوَدَّةٌ يــلَيتَنى كُنتُ مَعَهُم فَاَفوزَ فَوزًا عَظيمـا». (نساء/4،72 ـ 73) در برخى آيات ديگر جهاد نيز تعبيرهايى درباره تنبلى و عذر و بهانه برخى مسلمانان در انجام اين فرمان الهى آمده است: «و لَو اَرَكَهُم كَثيرًا لَفَشِلتُم...» (انفال/8،43)؛ «...ويَستَـِٔنُ فَريقٌ مِنهُمُ النَّبىَّ يَقولونَ اِنَّ بُيوتَنا عَورَةٌ و ما هِىَ بِعَورَةٍ...». (احزاب/33،13)افزون بر دو مورد پيش گفته، يعنى تنبلى در عبادت و جهاد، قرآن كريم گاه در مواردى ديگر نيز به موضوع سستى و كوتاهى اشاره مى كند؛ مثلاً مؤمنان را به نوشتن تعهدات مالى فرمان داده، آن ها را از كوتاهى و تنبلى در اين كار باز مى دارد: «يـاَيُّهَا الَّذينَ ءامَنُوا اِذا تَدايَنتُم بِدَينٍ اِلى اَجَلٍ مُّسَمًّى فَاكتُبوه ... و لاتَسـٔموا اَن تَكتُبوهُ صَغيرًا اَو كَبيرًا اِلى اَجَلِه» (بقره/2،282)[37]؛ همچنين آيه 61 انعام/6 از كوتاهى و سستى نكردن فرشتگان در گرفتن جان انسان ها سخن مى گويد: «و يُرسِلُ عَلَيكُم حَفَظَةً حَتّى اِذا جاءَ اَحَدَكُمُ المَوتُ تَوَفَّتهُ رُسُلُنا و هُم لا يُفَرِّطون».[38]منابع
انوار التنزيل، البيضاوى (م. 685 ق.)، به كوشش عبدالقادر، بيروت، دار الفكر، 1416 ق؛ البحر المحيط، ابوحيان الاندلسى (م. 754 ق.)، بيروت، دار الفكر، 1412 ق؛ پرتوى از قرآن، طالقانى، تهران، شركت سهامى انتشار، 1350 ش؛ التبيان، الطوسى (م. 460 ق.)، به كوشش احمد حبيب العاملى، بيروت، دار احياء التراث العربى؛ تفسير التحرير والتنوير، ابن عاشور (م. 1393 ق.)، مؤسسة التاريخ؛ تفسير جوامع الجامع، الطبرسى (م. 548 ق.)، قم، النشر الاسلامى، 1418 ق؛ تفسير الصافى، الفيض الكاشانى (م. 1091 ق.)، بيروت، اعلمى، 1402 ق؛ التفسير الكبير، الفخر الرازى (م. 606 ق.)، قم، دفتر تبليغات، 1413 ق؛ التفسير الوسيط، سيد محمد طنطاوى، قاهرة، دارالمعارف، 1412 ق؛ تفسير مقاتل بن سليمان، مقاتل بن سليمان، (م. 150 ق.)، به كوشش احمد فريد، دار الكتب العلمية، 1424 ق؛ جامع البيان، الطبرى (م. 310 ق.)، به كوشش صدقى جميل، بيروت، دار الفكر، 1415 ق؛ الجامع لاحكام القرآن، القرطبى (م. 671 ق.)، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1405 ق؛ روض الجنان، ابوالفتوح رازى (م. 554 ق.)، به كوشش ياحقى و ناصح، مشهد، آستان قدس رضوى، 1375 ش؛ فتح القدير، الشوكانى (م. 1250 ق.)، بيروت، دارالمعرفه؛ فرهنگ فارسى، معين (م. 1350 ش.)، تهران، اميركبير، 1375 ش؛ فرهنگ فرزان، سيد حميد طبيبيان، فرزان، 1378 ش؛ فقه القرآن، الراوندى (م. 573 ق.)، به كوشش حسينى، قم، كتابخانه نجفى، 1405 ق؛ كتاب مقدس، ترجمه: فاضل خان همدانى، ويليام گلبن، هنرى مرتن، تهران، اساطير، 1380 ش؛ الكشاف، الزمخشرى (م. 538 ق.)، مصطفى البابى، 1385 ق؛ الكشف والبيان، الثعلبى (م. 427 ق.)، به كوشش ابن عاشور، بيروت، دار احياء التراث العربى، 1422 ق؛ لغت نامه، دهخدا (م. 1334 ش.) و ديگران، تهران، مؤسسه لغت نامه و دانشگاه تهران، 1373 ش؛ مجمع البيان، الطبرسى (م. 548 ق.)، به كوشش گروهى از علماء، بيروت، اعلمى، 1415 ق؛ مفردات، الراغب (م. 425 ق.)، به كوشش صفوان داودى، دمشق، دارالقلم، 1412 ق؛ المفصل، جواد على، بيروت، دارالعلم للملايين،1976 م؛ الميزان، الطباطبايى (م. 1402 ق.)، بيروت، اعلمى، 1393 ق.مهدى ملك محمدى[1]. لغت نامه، ج 4، ص 6144؛ فرهنگ فارسى، ج 1، ص 1147، «تنبلى».[2]. فرهنگ فرزان، ص 274 - 275، 555؛ فرهنگ فارسى، ج 2، ص 1883، «سستى».[3]. فرهنگ فرزان، ص 274 - 275.[4]. نك: مفردات، ص 622، «فتر». [5]. نك: تفسير قرطبى، ج 11، ص 198 - 199.[6]. فقه القرآن، ج 1، ص 403؛ نيز نك: تفسير بيضاوى، ج 1، ص 580؛ البحر المحيط، ج 2، ص 736.[7]. المفصل، ج 4، ص 606؛ ج 7، ص 5.[8]. المفصل، ج 4، ص 159.[9]. التفسير الكبير، ج 29، ص 16.[10]. الميزان، ج 4، ص 41.[11]. التبيان، ج 5، ص 238؛ مجمع البيان، ج 5، ص 69.[12]. الميزان، ج 9، ص 308.[13]. الميزان، ج 5، ص 117.[14]. التفسير الكبير، ج 11، ص 83 - 84؛ تفسير قرطبى، ج 5، ص 422.[15]. التبيان، ج 3، ص 365؛ جامع البيان، ج 5، ص 450؛ التفسير الكبير، ج 11، ص 83 - 84.[16]. جامع البيان، ج 16، ص 211 ـ 212؛ مجمع البيان، ج 7، ص 23؛ تفسير قرطبى، ج 11، ص 198 ـ 199.[17]. مفردات، ص 622، «فتر»؛ روض الجنان، ج 13، ص 214.[18]. كتاب مقدس، اعداد 13 : 1 - 3.[19]. همان 13: 30؛ مجمع البيان، ج 3، ص 310؛ فتح القدير، ج 2، ص 27.[20]. الصافى، ج 2، ص 25؛ فتح القدير، ج 2، ص 28.[21]. تفسير قرطبى، ج 6، ص 129.[22]. همان، ص 127 - 128.[23]. پرتوى از قرآن، ج 2، ص 185 - 188.[24]. الميزان، ج 2، ص 283 - 284.[25]. نك: التبيان، ج 5، ص 278؛ مجمع البيان، ج 5، ص 103؛ التفسير الكبير، ج 16، ص 158.[26]. التبيان، ج 3، ص 314؛ روض الجنان، ج 6، ص 97؛ مجمع البيان، ج 3، ص 180.[27]. جوامع الجامع، ج 1، ص 534؛ تفسير قرطبى، ج 8، ص 141.[28]. التبيان، ج 5، ص 219؛ تفسير قرطبى، ج 8، ص 141.[29]. تفسير قرطبى، ج 8، ص 141.[30]. التفسير الكبير، ج 16، ص 79؛ الكشاف، ج 2، ص 193؛ الصافى، ج 2، ص 346.[31]. التفسير الكبير، ج 16، ص 79؛ التبيان، ج 5 ص 230؛ تفسير ثعلبى، ج 5، ص 51.[32]. التفسير الكبير، ج 16، ص 79.[33]. التبيان، ج 5، ص 274.[34]. همان؛ تفسير مقاتل، ج 2، ص 64؛ مجمع البيان، ج 5، ص 128.[35]. التبيان، ج 3، ص 254؛ مجمع البيان، ج 3، ص 128؛ جوامع الجامع، ج 1، ص 416.[36]. التحرير والتنوير، ج 4، ص 184؛ التفسير الوسيط، ج 3، ص 215.[37]. فقه القرآن، ج 1، ص 378، 403.[38]. الميزان، ج 7، ص 132.