دبیر علمی(1)

اهمیت همدلی در فرهنگ اسلامی

همدلی و همزبانی از مهمترین مسائلی است که در فرهنگ اسلامی ما مورد اهتمام ویژه قرار گرفته است. درجه اهمیت این مساله از اولویت های مهم فرهنگ دینی – اسلامی ما است به حدی که دشمنان از طلیعه ظهور اسلام دائماً مترصد این مساله بودند که اتحاد  ویکپارچگی جامعه اسلامی را مورد حمله قرار دهند  و آن را نابود کنند.

رویکردهای علوم به همدلی

بحث همدلی و همزبانی را از رویکردهای مختلفی می توان دنبال کرد. در ادبیات فارسی ایران ذکر موضوعاتی همچون تکامل، تعاطف، تعامل و ... گویای این امر است که این مساله بسیار مهم بوده است. در نهج البلاغه نیز که شاه کلید حرکت همدلانه دولت و ملت است خصوصاً در نامه حضرت امیر(ع) به مالک اشتر این مساله با عباراتی روان و دلنشین بیان شده است. اما در منطق و ادبیات قرآنی این موضوع در ذیل مفاهیم مهمی چون امت واحده، اخوت، وحدت، مرابطه، مصابره، سلم و غیره بیان شده که پسامد آیات دراین‌‌باره نشان‌‌گر این است که این بحث از اساسی‌‌ترین مباحث مورد نظر قرآن کریم بوده که دارای ذخایر و ظرفیت‌‌های زیادی برای ثبات و استمرار حرکت جامعه است. در ادبیات جامعه شناسی، ارائه مباحثی همچون همبستگی اجتماعی، انسجام اجتماعی، سرمایه اجتماعی و اعتماد اجتماعی از مولفه های بسیار مهم در مباحث اجتماعی به شمار می روند.

با توجه به مقدمات مذکور و با توجه به اهمیت مباحث وفاق و همدلی در اسلام جلسه حاضر با هدف نقد کتاب «وفاق و اتحاد در اندیشه مفسران اجتماعی قرآن» تشکیل شده است. این اثر که حاصل همکاری دو مرکز مطالعات فرهنگ و قرآن و مرکز مطالعات فرهنگ اجتماعی می باشد توسط جناب حجت الاسلام و المسلمین دکتر فرج ا... میرعرب تالیف و توسط جناب حجت الاسلام و المسلمین دکتر کریم خان محمدی مورد نقد و ارزیابی قرار گرفته است. قابل ذکر است در پژوهش مذکور که بهره گیری و مقایسه چهار تفسیر اجتماعی قرآن دراین‌‌باره صورت گرفته سعی شده با کشف و استخراج گزاره‌‌های قرآنی که این مفسرین استفاده کرده‌‌اند ، یک چهارچوب نسبتاً منضبطی ارائه شود.

حجت الاسلام و المسلمین دکتر فرج ا... میرعرب(2)

خدمت شما عرض کنم که ما در سال 83 – 84 کاری را با مجمع تقریب شروع کردیم و قرار شد مباحث وحدت و اتحاد بین مسلمین را در کتاب المیزان مرحوم علامه پیگیری کنیم. وقتی به کتاب ایشان مراجعه کردیم متوجه شدیم که دیدگاه اجتماعی ایشان بسیار وسیع تر از آنچه است که ما فکر می کردیم چرا که ایشان تنها به دنبال تقریب شیعه و سنی نبودند بلکه معتقدند خداوند انسان را به صورت اجتماعی افریده تا در کنار همنوعان خود یک همزیستی مسالمت امیز داشته باشد و با همدلی در کنار انها زندگی کند. ایشان معتقدند که که انسان بما هو انسان طوری آفریده شده است که نمی‌تواند با همنوع خود بیگانه باشد و باید با هم زندگی کنند تا مفهوم حقیقی زندگی اجتماعی شکل بگیرد. در کلام علامه نکات ظریفی وجود دارد که حاکی از روح عرفان توحیدی ایشان می باشد مخصوصاً در ذیل آیه ابتدایی سوره نساء و خلقت انسان از نفس واحده تعابیر زیبایی در بحث صله رحم و دستورات اسلامی درباره وفاق و همدلی آورده است.

در هر صورت بیانات علامه این انگیزه را در ما تقویت کرد که موضوع وحدت و همدلی را از زاویه مباحث اجتماعی یا جامعه شناسی دنبال و دیدگاه مفسران اجتامعی مسلمان را در این خصوص بررسی کنیم. در این پژوهش که بعداً به صورت یک کتاب توین شد بر اساس منابع اسلامی پارامترها و مولفه هایی را از قرآن استخراج کردیم و دیدگاه تفسیری چهار مفسر بزرگ را در خصوص معیارهای وفاق و همدلی مورد بررسی قرار دادیم.

 زوایای بررسی وفاق و همدلی

در واقع در این پژوهش وفاق و همدلی از دو زاویه مورد بحث قرار گرفته است. از طرفی به عنوان یک موضوع به بهره‌‌گیری از انظار چهار مفسر اجتماعی قرآن، علامه طباطبایی(ره)، علامه سیدمحمدحسین فضل‌‌الله، سیدقطب و ابن‌‌عاشور دنبال شده و از دیگر سو به عنوان یک مسئله در جهان اسلام پیگیری شده است. کشف مؤلفه‌‌های مختلف برای ارائه تعریف منسجمی از وفاق و مفاهیم متقابل آن، تجمع و ترکیب برخی گزاره‌‌های قرآنی که در قالب قضایای قطعه در این راستا، ارائه مبانی خاص و قریبی که از چهار تفسیر مزبور برای بحث استخراج شده و عوامل مهم وفاق و نیز عوامل ایجاد اختلاف از محورهای مهمی است که در این پژوهش دنبال شده است.

همچنین تلاش بر این بود که بر حسب مسائل و آسیب‌‌هایی که جهان اسلام از ناحیۀ عضو چنین امر مهمی با آن مواجه بوده، بحث به‌‌طوردقیق آسیب‌‌شناسی گردد و راهکارهای قرآن آن که در تفاسیر شیعی (المیزان و من وحی‌‌القرآن) و سنّی (فی ظلال‌‌القرآن و من وحی‌‌القرآن) آمده است ارائه شود.

نگاهی به دیدگاه ها و افکار مفسران اجتماعی مرحوم سید قطب، علامه فضل‌‌الله، ابن‌‌عاشور و علامه طباطبایی(ره)

یکی از مفسرانی که در این کتاب به انها اشاره شده مرحوم سید قطب می باشد. این مفسر بزرگ قرآنی که متاسفانه متهم به سلفی گری شده، یک اندیشمند اجتماعی بوده که به دنبال تحقق امت اسلامی بوده و جریانات مهم این حرکت را دنبال می کرده  حتی بعد از اینکه صنعت نفت در ایران ملی شد ایشان با ارسال نامه ای به ایت ا... کاشانی این اقدام مبارک را به ایشان به عنوان آغازگر یک حرکت اسلامی تبریک گفت. مفسر دیگر مرحوم ابن عاشور از علمای بزرگ اهل سنت در تونس بوده که نظرات ایشان را در این کتاب مطرح کردیم و جالب اینکه با اینکه ایشان اهل سنت است، افکار بسیار نزدیک با علامه طباطبایی دارد.

همچنین ما در این کتاب از نظرات علامه فضل الله نیز استفاده کردیم. ایشان در لبنان با اینکه مذاهب و اندیشه های مختلف فکری فعالیت می کنند نظراتی را ارائه می کنند که برگرفته از تعالیم و اندیشه های قرآنی بوده و مردم را به وفاق و همدلی دعوت می کند. ایشان معتقدند که انسان ها به عنوان اعضای یک جامعه بشری باید در کنار یکدیگر با مهربانی و رافت اسلامی زندگی کند، یکدیگر را دوست داشته باشند و با یکدیگر همدل و همزبان باشند. بهرحال با مطالعه آثار مفسران مذکور، این پژوهش تدوین شد و همان طور که عرض کردم تمام نظرات مفسرین مذکور به این برمی گردد که خداوند تبارک و تعالی که خالق انسان و آگاه به نیازهای او بوده، آن قدر معارف قرآن را عالی و معجزه اسا القاء کرده که هرکس به قرآن مراجعه کند، دلیلی برای اختلاف و تفرقه پیدا نمی کند. در واقع می توان گفت تمام مولفه هایی که در قران برای همزیستی مسالمت امیز در جامعه اسلامی بیان شده بهترین راهنمای وفاق و همدلی است و هر یک از مفسرین چهار گانه به نوعی به آنها اشاره کرده اند.

وجه تمایز نظرات دانشمندان غربی و اندیشمندان اسلامی

اما در خصوص افکار و نظرات دانشمندان غربی و تفاوت آنها با اندیشمندان اسلامی باید بگویم که مبنای مفسران بزرگ اسلامی بر اساس آنچه که خداوند فرمده می باشد. خداوند در قرآن فرموده مومن ولی و سرپرست مومن است و نسبت به او ولایت دارد. ولی مساله ای که در اینجا وجود دارد این است که ما چون در جهان اسلام زندگی می کنیم مومن را بر اساس آن تعریف می کنیم در خصوص معنای ولی است اگر در این خصوص دقت بیشتری کنیم متوجه می شویم در جامعه ای که اعضای آن جامعه با وفاق و همدلی با یکدیگر زندگی می کنند و بین خودشان هیچ جدایی و فاصله ای احساس نکنند، در آن جامعه مومنان ولی و پشتیبان یکدیگر خواهند بود به قول فلاسفه وحدت در عین کثرت و کثرت در عین وحدت؛ یعنی مومنان در ظاهر کثیر هستند ولی در واقع یکی هستند و آنچه که بین آنها شکاف و جدایی ایجاد می کندکفر ونفاق است و در صورتی که در جامعه وفاق و همدلی به معنای واقعی کلمه و بر اساس آنچه که قران فرموده شکل گیرد هیچ راهی برای ورود شیطان در به هم خوردن این اتصال بین مومنان وجود نخواهد داشت.

ویژگی مومنان در جامعه اسلامی

 نکته دیگری که ادامه عرائضم می خواستم بیان کنم در مورد آیه «انما المومنون اخوه» می باشد. در واقع وقتی شما در یک محیط امن و آرامش درونی در ارتباط با خدا به سر می برید این مساله مرهون این امر است که انسان های مومن در جامعه مانند برادر و در حکم یک بنیان مرصوص هستند بنیانی که هیچ گاه شکست و جدایی نخواهد داشت؛ البته انسان ها ممکن است به قول فلاسفه دارای کثرت عددی باشند، اما این کثرت عین وحدت و در حکم حقیقت واحد است. قران نیز به عنوان کتاب فطرت همین حقیقت را بیان می کند چرا که خداوند قرآن را نازل فرموده تا در کنار انسان و معرف حقیقت وجودی او باشد.

وفاق و همدلی در قرآن

اما در مورد وفاق و همدلی اگر شما آیات قرآن را ببینید یک نتیجه را بیان می کند چراکه وفاق یعنی اینکه انسان با تمام وجودش با همنوعان خود موافق و در یک جهت و یک هدف باشد. اصلاً ما یک هدف داریم و برای آن آفریده شده ایم تا اینکه کامل شویم و به خدا برسیم. شما آیه «واعتصموا بحبل الله جمیعاً» را ببینید. مضمون این آیه این است که با این ریسمان به خدا ممتصل شوید و از جهنم اختلاف نجات پیدا کنید. نجات از اختلاف و تفرقه تنها در گرو قرآن و اهل بیت (ع) است چراکه با این واسطه ما به یک حقیقت واحد متصل می شویم.

منافع اقتصادی محور وفاق همدلی در غرب

اما اگر نگاهی به جوامع غربی بیندازیم در آنجا وفاق و همدلی فقط بر محور منافع اقتصادی است. در واقع در دنیای تفکری که بر اساس اومانیسم یا بر اساس لیبرالیسم جهان را اداره می کند مخصوصاً تفکر اومانیسم که اصل و محور را به جای خدا انسان قرار می دهد تما م مسائل بر پایه لذت است؛ یعنی اینکه وفاق و همدلی به اینجا می رسد که انسان از زندگی خودش لذت کامل ببرد حالا هر طوری که شد فقط یک شرط دارد و آن اینکه به حریم دیگران تجاوز نشود و زندگی دیگران به خطر نیفتد. خوب اگر با دقت به تفکری که در جوامع غربی در مورد وفاق و همدلی وجود دارد متوجه می شویم انچه در اینجا مطرح است یک صورت ظاهری از وفاق است و هیچگاه – برخلاف آنچه که در تعالیم اسلامی در مورد وفاق و همدلی وجود دارد – همدلی به معنای واقعی کلمه وجود ندارد چرا که هرچه هست تکثر و لذت گرایی است.

نگاهی به فصول مختلف کتاب

این کتاب از 5 فصل تشکیل شده است. در فصل اول به کلیات پرداخته شده که شامل مباحث مفهومی مربوط به وفاق و همدلی و نقطه مقابل آن اختلاف و تفرقه است. همچنین در این فصل به معرفی مفسران چهارگانه که قبلاً به آنها اشاره شد پرداخته شده است.

فصل دوم کتاب به مبانی اختصاص دارد و ما دراین کتاب سعی کردیم به مبانی تفکر قرآنی مفسران مذکور اشاره کنیم. از بین مفسران مذکور سید قطب تعبیر روشنی در این خصوص ندارد ولی بیانات ابن عاشور و علامه عین یکدیگر بوده و هر دو جامعه گرا و انسان را موجودی اجتماعی و علاقه مند به جامعه می دانند. مباحث دیگری که در فصل دوم به آن اشاره کردیم یکی اینکه خداوند در وجود انسان ها یک نوع مودت و رحمت تکوینی نسبت به همنوع خود قرار داده به طوری که این علاقه ذاتی او شده و ذاتاً در نهاد او قرار داده شده است.

موضوع دیگری که درقسمت مبانی مطرح شده مباحث مربوط به جامعه است و اینکه جامعه وجود مستقل دارد یا خیر؟ در واقع از دیدگاه مفسران مذکور این نکته مورد بررسی قرار گرفته که جامعه مانند افرادش رشد و تکامل دارد یا خیر؟

فصل سوم کتاب در خصوص عوامل وفاق و همدلی در جامعه است. به عنوان مثال رعایت معیارهای تعلیم و تربیت اسلامی در جامعه و پذیرش انسان به عنوان موجودی حق گرا، اعتقاد به پیامبران الهیف اعتصام به دین اسلام و اطاعت از اولیای الهی و تشکیل پیوند ولایی بین افراد جامعه بر اساس مبانی قرآن و تفکر اهل بیت (ع) نقش مهمی در ایجاد وفاق و همدلی در جامعه ایفا می کند.

فصل چهارم کتاب در خصوص مباحث آسیب شناسی و اینکه چه عواملی موجب جدایی و گسست بین اعضای جامعه را فراهم می کند که از انی عوامل می توان به هواهای نفسانی، منفعت طلبی افراطی، عدم توجه به محبت، توطئه ها و بدعت ها و انحراف از دین اسلام خصوصاً اسلام ناب محمدی که از عوامل مهم تفرقه و اختلاف بین اعضای جامعه است.بنده در مباحث آسیب شناسی، به مساله یهودیت نیز اشاره کرده ام و اینکه آنها خود را دین برتر می دانند و همواره در صدد اختلاف بین ادیان مختلف خصوصاً مسلمانان و مسیحیان هستند.

آخرین فصل کتاب نیز به آثار و ثمرات وفاق و همدلی در جامعه پرداخته شده و نقش آن را در تلطیف فضای جامعه، ایجاد نشاط و شادابی، حفظ منافع افراد و سرانجام رسیدن به سعادت و رستگاری متذکر شده ام.

حجت الاسلام و المسلمین دکتر کریم خان محمدی(3)

نقش دین در اتحاد و استقلال ایران

بنده قبل از بیان نقاط ضعف کتاب مقدمه ای در این خصوص عرض می کنم و آن اینکه کشور ما ایران از کشور هایی است که حدود 3 هزار سال است که وفاق و همدلی خود را حفظ کرده است و به دلیل همین قدمت تاریخی است که در  مقابل توطئه های غرب اتحاد خود را حفظ کرده است. به قول نیکی کدی ایران  در طول حیات خود هیچگاه پیرو و تابع کشور دیگری نبوده و به دلیل قدمت تاریخی خود همواره استقلال خود را حفظ کرده و عامل این اتحاد نیز دین بوده و عوامل دیگر همچون زبانف جغرافیا و ... نقشی در این خصوص ندارد. البته قبل از اسلام، ایرانیان زرتشتی بودند که با امدن دین اسلام این دین باطل شد و از بین رفت.

ویژگی های دین زرتشت

 دین زرتشت دارای ویژ گی های می باشد. یکی اینکه از ادیان توحیدی است و دیگر اینکه به عنوان یک دین اخرالزمانی جامعه ایده الی نیز در اینده برای پیروان خود ترسیم می کند. البته همه ادیان مواجه با انحرافاتی نیز بوده اند و  دین زرتشت نیز از آن مستثنی نبوده و یکی از انحرافات مهم آن مساله آتش پرستی بوده است و اینکه آتش به دلیل خاصیت گرم کنندگی نماد خدمت نیز بوده است ولذا ایرانیان در طول تاریخ همواره در خدمت به دیگران یکه تاز و پیشقدم بوده اند. مساله دیگر خاصیت نور و هدایتی است که در آتش وجود دارد؛ در واقع این تفکر در بین ایرانیان وجود داشته است که هادی دیگران و از کشورهایی باشند که همواره می خواسته اند استقلال و یکپارچگی خود را حفظ کنند و اگر دقت کنین یکی از عناصر اصلی فرهنگ ایرانیان همان استقلال  و آزادی خواهی بوده است که در شعارهای اوایل انقلاب وجود داشته و این مساله یکی از عوامل مهم در ایجاد و پیشبرد انقلاب اسلامی ایران بوده است.

عناصر وفاق و همدلی

پس بنابراین با مطالبی که بیان شد متوجه می شویم در ایران همواره مساله وفاق و اتحاد وجود داشته است؛با این حال چرایی این مساله، از جمله سوالاتی است که ذهن اندیشمندان اجتماعی و سیاسی را به خود معطوف کرده است. برای پاسخ به این سوال و با تحلیل عناصر یاری دهندۀ وفاق در جامعۀ ایران ما را به این نتیجه می‌‌رساند که خمیر مایۀ آن به عنوان عنصر شناختاری و روانی برای ایجاد اتحاد دین بوده که از دوران باستان در ایران وجود داشته و در کنار آن عناصر ساختاری و بیرونی که سیستم پادشاهی یا حاکمیت حکیمان است که این دو عنصر در کنار هم به عنوان مکانیزم وحدت‌‌بخش همواره وجود داشته است. اما با گذشت زمان وطی فرایند و اتفاقات مختلف تاریخی متوجه می شویم که این سیستم پادشاهی به دلیل رفتار ناشایست آنان به مفهوم نامناسبی تبدیل شد.

شرایط حاکم اسلامی

در هر صورت با توجه به مطالب مذکور علاوه بر اینکه مکانیسم سیستم پادشاهی با محوریت دین به عنوان عامل انسجام و وحدت مردم در طول تاریخ مطرح بوده، این مساله در اندیشه اسلامی نیز بیان شده است به گونه ای که فارابی همان شرایطی را که برای حاکم اسلامی قرار می دهد عیناً در قانون اساسی ما نیز برای ولی فقیه مطرح شده است. به عنوان نمونه حاکم باید متخصص در دین، راستگو، عادل، شجاع، ازاد و از هرگونه هوی و هوس به دور باشد.

کتاب حاضر کتاب خوبی است، ولی تئوریزه نشده است به این معنا که تئوری ندارد. از این کتاب نمی توان تئوری انسجام قرآن کریم را استخراج کرد. از این رو کتاب حاضر هم از حیث محتوا و هم از حیث روش دارای نقد می باشد. 

در کتاب حاضر مفهوم «وفاق و انسجام» از منظر چهار متفکر بزرگ علامه طباطبایی، سید قطب، ابن آشور، و علامه فضل الله مورد بحث قرار گرفته است. سوال اول بنده این است که این چهار فرد چرا انتخاب شده اند. علاوه بر این در کتاب ما شاهد رویکرد مقایسه ای نیستیم. به دلیل برخی مباحثی که در کتاب ذکر شده است می توان این ادعا را کرد که نصف کتاب تکرار مکررات است. علاوه بر این انتظار می رفت در ابتدا نظریه های وفاق در کتاب مورد بحث و بررسی قرار گیرد، اما این کار صورت نگرفته است و این ایراد دیگری است که می توان برای کتاب نوشت. علاوه بر این باید رویکرد قرآن را نیز در اینجا متذکر می¬شدید و از بیان کلیات پرهیز می¬کردید که این کار هم صورت نگرفته است.

عدم تجمیع مطالب کتاب

این کتاب با این که از فصول مختلفی تشکیل شده ولی به یک جمع بندی در مطالب نرسیده است به عنوان نمونه وقتی شما به آثار آقای دورکیم مراجعه می کنید ایشان 23 فرضیه در مورد خودکشی دارد، ایشان این تعداد فرضیه را در یک فصل بیان کرده  و در مورد آنها بحث می کند و در نهایت با ذکر همه آنها به مفهوم انسجام می رسد و آن را به مورد خودکشی سرایت می دهد بدین معنا که هرجا طبق آمار خودکشی زیاد باشد در آنجا انسجام اجتماعی ضعیف می شود.

در هر صورت در این کتاب عناوین مطروحه بسیط بوده و با سایر عناوین از نظر محتوی مشترک است که نیاز دارد بازبینی و تجمیع صورت گیرد.

 عدم تفکیک نظریات مفسرین

نکته دیگری که قابل ذکر است اینکه دربسیاری از مطالب کتاب نظریه ها از یکدیگر جدا و تفکیک نشده اند. مطالب کتاب بسیار طولانی بوده و این مطالب در چهارچوب تئوریک مخلوط شده اند و انتخاب نظرات و دیدگاه های مفسران مذکور نیز برپایه منطق خاصی نبوده است. ایشان می توانست از بین مفسران مذکور سه مفسر را انتخاب می کرد و با کم کردن حجم مطالب کتاب به صورت تئوری نظرات آنها را بیان می کرد ولی همان طور که می بینیم متن کتاب – با این که یک اثر علمی – پژوهشی – در بیشتر موارد به صورت توصیفی و نقل قول مطرح شده است.

لزوم انسجام در تدوین فصول مختلف کتاب

در مورد مطالب کتاب پیشنهاد بنده این است که فصول مختلف کتاب در یک جمع بندی منسجم به صورت چکیده بیان شود و در این چکیده مختار محقق در خصوص مساله انسجام به صورت واضح توضیح داده شود. به عنوان نمونه ایشان در جایی به مساله «المومنون اخوه» اشاره کردند خوب اگر این مساله واقعیت دارد پس چرا این قدر در طول تاریخ اختلاف و برادر کشی رخ داده است؟ و اگر در زمان رسول خدا(ص) جامعه ایده آلی با انسجام مسلمانان به معنای واقعی کلمه شکل گرفت چرا این مساله ادامه نیافت؟ یا اینکه در زمان معاصر و شروع انقلاب اسلامی به رهبری امام خمینی(ره) در یک مقطعی انسجام شکل گرفت ولی بعداً این مساله ادامه پیدا نکرد حتی به نوعی با مشکلاتی مواجه شد این مساله و مسائل دیگر از سوالاتی است که باید به صورت تئوریکال جواب داده شده و مورد بحث قرار گیرد.

دکتر فرج الله میرعرب

 بنده برای این موضوع تقریبا 10 الی 12 سال مشغول مطالعه بودم و در این راستا چند بار کتاب المیزان را مورد مطالعه دقیق قرار دادم. و برداشت اولیه بنده این بود که قرآن در خصوص انسجام دارای تئوری صد درصد یقینی است.

مطالبی که آقای دکتر خان محمدی در مورد تکرار مطالب کتاب فرمودند درست است و من قبول می کنم ولی مبنای کار من در این کتاب این است که بین دو مکتب کار مقایسه ای صورت گیرد یکی مکتب اهل سنت که طرفدار جبر هستند و دیگری مکتب امامیه. در این دو مکتب دو اندیشه و دو تفکر مختلف وجود دارد و هدف ما این بود که بین دو مکتب لااقل در مباحث اجتماعی وفاق ایجاد کنیم.

گرایش به وفاق و همدلی امری فطری است

در مورد مشکلاتی که در جهان معاصر وجود دارد و آقای خان محمدی به آن اشاره کردند بنده در مباحث آسیب شناسی مطرح کردم و جواب مرحوم علامه طباطبایی را نیز در این خصوص به طور مفصل بین کرده ام البته مشکلات همواره وجود داشته است و همان طور که بنده در عوامل و مبانی به آنها اشاره کردم اگر چنانچه کسی که در راس حکومت  و جامعه قرار دارد حالا شاه باشد یا ولی فقیه چنانچه دارای تمام خصوصیات یکی حاکم اسلامی را دارا باشد جامعه خود بخود به سمت وفاق و انسجام اسلامی حرکت خواهد کرد و ای نمساله به معنای واقعی کلمه در جامعه شکل خواهد گرفت چرا که گرایش به وفاق از نظر اسلام دارای جنبه فطری است و انسان از درون جان، مایل به زندگی جمعی است؛ لکن انسان به سبب غفلت، شهوات و یا ناتوانی اندیشه، خلاف آن را عمل می کند و یا ناتوان از ارائه طرحی جامعه برای آن می باشد؛ لذا طرح روشن، دقیق و عملیاتی از آن نیازمند تدبیری صحیح و اندیشه ای متصل به وحی و معارف الهی است.

 مراحل اتحاد و همدلی در قرآن

نکته دیگری که لازم است ذکر شود اینکه در این کتاب سعی شده مبنا نظریات قرآن باشد چرا که قرآن، اتحاد و وفاق را در دو مرحله اندیشه و عمل تعقیب می کند. این کتاب آسمانی در درجه اول از همه دعوت می کند که اندیشه توحیدی را پایه و اساس حیات خود قرار دهند و بر محور «الله» توافق کنند و سپس در مقام عمل نیکوکارانه یار هم بوده و زیرساخت تقوا را در این همیاری هرگز فراموش نکنند. و چنانچه از نظریات مفسرین مذکور استفاده شد معرفی عوامل ایجاد، تقویت و تهدید وفاق اجتماعی از نظر قرآن است تا زمینه ای برای یافتن دیدگاه و اندیشه های ناب قرآنی در این مورد و مقدمه ای برای تحقق وفاق مطلوب شود. همچنین به وفاق و اتحاد و متقابلا تفرقه و اختلاف به خاطر میزان نقش آن در زندگی مردم، هم به عنوان یک موضوع اجتماعی می توان نگاه کرد و هم به عنوان یک مسئله که این پژوهش به هر دو زاویه بحث از نگاه قرآن و مفسران پرداخته است.

هدف اصلی کتاب، ارائه نظرات اجتماعی مفسرین در تبیین جامع وفاق و همدلی

اما علت انتخاب مفسرین مذکور این بوده که علامه طباطبایی در محیط قم رشد کرده و  در آنجا به تحصیل و پژوهش پرداخته است. سید قطب نیز در محیط لبنان  و در آن فضای پر تنش به فعالیت پرداخته است. در سرگذشت ایشان آمده که بعداً به آمریکا می روند و چون در مقابل آن فضا قرار می گیرند اعتقادات اسلامی را به کلی فراموش می کنند ولی بعداً دوباره به قرآن مراجعه می کنند و با مطالعه قرآن، تمام سوالات و اشکالاتی که با آن مواجه بودند در قرآن پیدا می کنند و تصمیم می گیرند تفسیری در این زمینه بنویسند. ابن عاشور نیز در محیطی زندگی کرده است که تونس مستعمره و تحت استعمار قدرت های بزرگ بوده است. در هر صورت هدف بنده در این کتاب جمع بندی نظرات اجتماعی مفسران مذکور بوده و مفسران منتخب در این پژوهش علمی نیز در تلاش بوده اند که در اثر تفسیری خود به تبیین شایسته وفاق و اتحاد، مبانی نظری، آثار و عوامل آن به گونه ای که نیاز زمانه را نیز بیان کند، بپردازد. البته ذکر این نکته خالی از لطف نیست بسیاری از مفسرین هستند که مباحث جامعه شناسی نیز در تفاسیر خود اشاره می کنند ولی دارای یک اندیشه اجتماعی نیستند؛ ولی مفسرینی که بنده در این کتاب به نظراتشان اشاره کردم سید قطب علاقه مند به مباحث امت واحده هستند. مرحوم ابن عاشور معتقدند انسان فطرتاً موجودی اجتماعی است و در ذات او گرایش به اجتماع نهفته است. مرحوم علامه طباطبایی نیز در بخشی از کتاب المیزان به این موضوع اشاره کرده؛ البته نظریات اجتماعی ایشان به صورت مجزا در کتاب دیگری که برگرفته از دیدگاه تفسیری شان در المیزان است به صورت مجزا چاپ شده است. در هر صورت بنده سعی می کنم انتقاداتی که در خصوص مطالب کتاب مطرح شده از جمله تکرار مطالب، جمع بندی نهایی فصوص کتاب و سایر نکاتی که جناب آقای دکتر خان محمدی مطرح کردند، تا جایی که امکان دارد برطرف کنم.

دکتر خان محمدی

با تشکر از آقای دکتر میر عرب که متواضعانه با نقدها برخورد کردند. به اعتقاد بنده قرآن پر از نظریات گوناگون است؛ چراکه این کتاب یک معجزه است و از نظر علمی ما می توانیم در تمام زمینه ها تئوری های مختلفی را از آن استخراج کنیم از جمله تئوری عدالت، تئوری وفاق و همدلی، تئوری جنسیت و ....

پرسش و پاسخ

آیا نظریه حکیمان با نظریه مردم سالاری دینی در تضاد است؟

دکتر خان محمدی

اگر شما  به وقایعی که در یکصد ساله اخیر روی داده است نگاه کنید به یک فرایند رو به جلو و فزاینده ای خواهید رسید. به عنوان نمونه در جنبش تنباکو مردم از شاه ایران در خواست داشتند که این قرارداد را ابطال کند یا در جریان مشروطه که به رهبری شیخ فضل الله نوری انجام شد مردم به سیستم پادشاهی کار نداشتند فقط خواهان  این بودند که قدرت  محدود به قوانین باشد یعنی این طوری نباشد که شاه هر کاری که بخواهد انجام دهد بلکه در محدوده قوانین و شرع عمل شود البته بعداً مردم فهمیدند شریعت جایگاهی در سیستم پادشاهی ایران ندارد و با آن به مخالفت برخاستند.

 مساله ای که بنده روی آن تاکید دارم سیستمی است که در جریان این وقایع خود را نشان می دهد این سیستم حالت رشد یابنده دارد و خود را در حالت های مختلف نشان می دهد مثلاً الآن که ما در انقلاب اسلامی قرار داریم این سیستم به شکل و ساختار ولایت فقیه خود را نشان می دهد و ولی فقیه باید تمام خصوصیات یک حاکم اسلامی را داشته باشد همان خصوصیات حاکم حکیم که قبلاً به انها اشاره کردم. البته در کشور ها یک سیستم قانون گذاری نیز وجود دارد که در کشور ما به صورت مجلس شورای اسلامی نمود پیدا کرده است. در این مجلس با فضای آزاد اندیشی که در آن حکمفرماست نمایندگان مردم با بحث و گفتگو قوانین را وضع می کنند و در صورتی که در مورد خاصی به اجماع نرسیدند باسیستمی که ولی فقیه ابداع می کند اختلاف را به شورای نگهبان یا به مجمع تشخیص مصلحت نظام ارجاع می دهد و اختلافات برطرف می شود. همان طور که می بینید اینها بازوهای نظام هستند که در این سیستم وجود دارد و این مساله ممکن است در سیستم های گذشته و دوران های قبل وجود نداشته باشد ولی در سیستم حکومتی ما به دلیل انچه ولی فقیه تشخیص می دهد حضور انها را در فرایند شکل گیری قوانین لازم بداند. فلذا به نظر من این سیستم با دموکراسی و مردم سالاری دینی هیچ تعارضی ندارد. دلیلش نیز این است که9 این مکانیسم حالت پیش رونده دارد و نسبت به محیط از خود واکنش نشان می دهد. ولی من این سیستم را به دلیل نیاز به حاکم حکیم بهترین سیستم  میدانم البته ممکن است در اینده تغییراتی روی این سیستم انجام شود چون سیستم ها دارای مکانیسم فزاینده هستند و مطابق توقعات مردم رشد می کنند.

روش تئوریزاسیون وفاق و همدلی در قرآن

قرآن هدی للناس است، لذا نباید از این کتاب انتظار داشت که نظریه ارائه دهد. علاوه بر این بحث بر روی تشابهات خیلی ضروری به نظر نمی رسد آنچه مهم و اساسی است بحث بر روی تمایزات است. 

گستره تئوری و نظریه پردازی قرآن مجید

آن طوری که من از سخنان آقای دکتر میر عرب برداشت کردم اینکه قرآن یکی از عوامل وفاق و همدلی در جامعه است ولی سوالی که در اینجا مطرح می شود اینکهدر موارد عدم وفاق بین مومنان قرآن چه نظر و دیدگاهی دارد چون تئوری در این خصوص ارائه نشده و فقط به کارهای توصیفی بسنده شده است. در واقع مشکل کارهای قرآنی این است که در این سنخ کارها معمولاً پژوهشگران به مشهورات بسنده می کنند مثلاً وفاق خوب است، قناعت خوب است و .... ولی تئوری و نظریه ای در این خصوص ارائه نمی کنند که با استناد به آموزه های قرآن معیار این مساله چیست؟

همچنین در کتابی که به صورت علمی به مسائل نگاه می کند باید مشخص شود مبنای این کتاب مساله محور است یا موضوع محور؟ اگر مساله محور به مسائل کتاب نگاه می کنید باید در فصل علل و عوامل وفاق و همدلی به صورت جهان شمول مطالب را پیگیری کنید و نمی توانید در مسائل اختلافی خصوصاً مسائل اعتقادی تمرکز کنید لذا به نظر من تعیین این مساله در کتاب مهم است و نمی توانید بین  این د و جمع کنید.

دکتر میر عرب

همان طور که عرض کردم دیدگاه ما نسبت به قرآن دیدگاه هدایت است یعنی باید در مسائل مختلف این هدایت های قرآن به صورت دقیق استخراج و  به صورت یک نظریه و تئوری ارائه شود اما آنچه مهم است اینکه قرآن تئوری بشری نیست و هر کس نمی تواند طبق برداشت های خود عمل کند به عنوان نمونه انسان دارای فطرتی است که خداوند در نهاد او قرار داده است. این مساله یکی از مسلمات قرآنی است که می تواند به صورت یک تئوری و نظریه ارائه شود. حالا ممکن است این نظریه در غرب بار منفی داشته باشد و از طرف پژوهشگران غربی مورد انتقاد قرار گیرد ولی در هر صورت یکی از حقایق و هدایت های قرآنی است.

---------------

[1]. دکتر سید حسین فخر زارع

[2]. دکتر فرج الله میر عرب عضو هیات علمی پژوشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در سال 1361 وارد حوزه علمیه قم شدند و از اساتیدی چون آیت الله پایانی، اعتمادی، حضرت آیت الله وحیدی خراسانی کسب فیض کردند. تالیفاتی که از ایشان تاکنون به چاپ رسیده است عبارت است از: الوحده الاسلامیه فی تفسیر علامه ، الجهاد فی المعصوم عند الخلیفین و کتاب علوم قرآن و احادیث اهل بیت(ع) که در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی به چاپ رسیده است.

[3].حجت الاسلام آقای دکتر کریم خان محمدی عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در سال 1361 وارد حوزه علمیه قم شدند و از محضر اساتیدی چون آیت الله سبحانی، آیت الله مکارم و آیت الله جوادی آملی کسب فیض کردند. ایشان دارای مدرک دکتری در رشته فرهنگ و ارتباطات از دانشگاه امام صادق(ع) هستند و دارای تالیفات زیادی در زمینه جامعه شناسی و مطالعات اجتماعی می باشند.