نويسنده در اين مقاله به نقد ديدگاه هاى روشنفكران دينى در تحليل وحى پرداخته است و نشان مى دهد كه اين نظريات نه تنها در تعارض آشكار با سنت اعتقادى اسلامى است، بلكه حتى به عنوان يك نظريه، مشكل گشايى هم نمى كند. مبناى اصلى اين تحليلها روشهاى عقلى ـ عملى است كه هيچ كدام خالى از حدس و خطا نيست. شناخت حقايق دينى از طريق گواهى دل، شهود باطنى و ايمان به غيب است و معرفت شناسى خاص خود را دارد.
بيشتر از يك دهه است كه بعضى از اسلام شناسان مسلمان و نوانديش در جهان اسلام و در ايران، در كوششهاى دين پژوهى خويش، تلاشى نيز در زمينه تحليل ماهيت وحى به عمل آورده اند. اين نوانديشها كموبيش با مقاومت و گاه مخالفت سنت گرايان مواجه شده است، زيرا اين نوانديشان به كندوكاو و حتى چونوچند در ماهيت الهى كلام الله پرداخته اند و سنت گرايان همچنان معتقد و متمسك به اين اعتقادند كه قرآن كريم عين الفاظ خداوند است و ذهن و قلب حضرت رسول(صلى الله عليه وآله وسلم) فقط گيرنده محض بوده است، از آنجا كه قرآن بزرگترين و مقدسترين گنجينه قدسى و ذخيره معنوى و قلب تپنده جهان اسلام است و در ميان كتب مقدس آسمانى نيز بى همتاست و سنگ بناى تمدن اسلامى و سلسله جنبان يكى از بزرگترين انقلابهاى معنوى جهان است و ... ، پديدار شدن بازتابهاى منفى امرى غريب و غيرمترقبه نيست. از سوى ديگر، نوانديشى در عرصه علم يا دين پژوهى نيز امرى مهارناپذير و ناگزير است، نه يك فرد مى تواند آن را به راه اندازد و نه جلوى آن را بگيرد.
تلاش براى فهم كيفيت و توصيف وحى نه فقط بى اشكال، بلكه مفيد است. اما تلاش علمى ـ عقلى براى تحليل وحى امرى حساس و خطير است. علم و عقل غيردينى نه قائل به وجود ماوراءالطبيعه است و نه جهان غيب. نزاع چندصد ساله علم و دين در عصر ما كاهش يافته است; زيرا اين حكم دو وجهى كه هر امرى يا علمى و عقلى است يا باطل، قولى است پوزيتيويستى و اتقان ندارد. چرا كه نمى توان ادعا كرد فقط يك دستگاه معرفت شناسى داريم و آن هم علمى است; بلكه چند دستگاه معرفت شناسى مستقل از علم و خودمختار وجود دارد; از جمله معرفت شناسى هنر، معرفت شناسى اخلاق، معرفت شناسى عرفان و معرفت شناسى دين. احكام و دعاوى دينى اعتبار خود را از تجربه دينى كه همتا يا هم پايه تجربه علمى است، كسب مى كنند.
در تاريخ اديان، ميليونها انسان(يعنى اكثر قريب به اتفاق مؤمنان) بدون دليل ظاهرى و استدلال علمى ـ منطقى ـ فلسفى، ايمان آورده اند و باز هم مى آورند و حاضر نيستند كه اگر فرضاً عدم صحت ايمان آنها به اثبات علمى ـ عقلى رسيد، دست از ايمان خود بردارند. اكثر قريب به اتفاق اهل ايمان به فقرات ايمان خود، علم ماهيت شناسانه ندارند زيرا ايمان، ايمان به غيب است.
ايمان آوردن اكثريت عظيم انسانها در گذشته و حال بر مبناى همين گواهى دل و اقناع قلبى و شهود باطنى و خشيت در برابر امر قدسى بوده است. بحثهاى روشنگر و فلسفى ـ كلامى بعدها و در ميان علما پديد آمده است. پس دعوت به حق و ايمان به غيب، خود بسندگى و اصالت دارد. اين نظر در فلسفه دين به اصالت ايمان(Fideism) تعبير مى شود.
آنچه نوانديشان دين پژوه در باره وحى مى گويند دو اشكال عمده دارد. 1) غالباً در تعارض با اعتقادات سنتى و سنت اعتقادى اسلامى است; 2) نظريه اى منسجم نيست كه شناخت قرآن يا وحى را آسانتر كند; به جاى مشكل گشايى و راززدايى، فقط جنبه غيبى و قدسى را از وحى و قرآن مى زدايد. پويايى علمى، اجتماعى و فرهنگ آفرينى و تمدن سازى قرآن، ناشى از لاهوتى و قدسى دانستن آن بوده است. پديده فرهنگى يا تاريخمند شمردن قرآن، آن را از مقام كتاب آسمانى به مقام يك كتاب زمينى تنزل مى دهد، بى آنكه مشكلى را حل كند. اين گونه برداشتها و تأويلها از وحى، لاجرم موقت و سليقه اى است و مثل هر تفسيرى متحمل صدق و كذب است.
تحليل و تأويل نوانديشانه وحى اين اشكال را دارد كه فقط با يك گل بهار نمى شود. محقق نوانديش بايد نبوت، فرشته امين وحى، لوح محفوظ و غيره را نيز تأويل كند. يا ناچار مى شود كه ذهن و زبان و ضمير خودآگاه / ناخودآگاه حضرت رسول(صلى الله عليه وآله وسلم) را در تكوين وحى دخيل بداند و يا مجبور مى شود العياذ بالله بگويد معانى قرآنى از خداوند است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله وسلم)در پرتو تجربه دينى خود و با تأثير از فرهنگ زمانه آنها را به جامه الفاظ درمى آورد.
روشهاى بشرى خطاپذيرند. براى تحليل وحى نه از تحليل عقلى ـ منطقى و نه از روش تاريخى ـ پديدارشناسى و نه از مجموعه اى مركب از فلسفه علم، و فلسفه دين، روان شناسى و هرمونتيك و ... مى توان استفاده كرد. علم يا علم طبيعى كه اساسش بر عقل و منطق و رياضيات و تجربه است جز در برخى قضايا(تحليلى / همانگويانه) و استدلالهايى كه فقط اجمال را به تفصيل و ابهام را به آشكارگى بدل مى كند، ناگزير است با خللها و رخنه هاى سرشتى در روشش كنار بيايد. براى مثال، علم روان شناسى را در نظر بگيريد كه، دهها نيت و انگيزه و عمل نيك ما را صحه نمى گزارد; فى الثمل فداكارى، ايثار، شهادت طلبى يا رحمت و شفقت بسيار و ... را تحت چون و چرا و تحليلهاى علمى خود درمى آورد.
به هر حال، كسى كه فقط معتقد است كه خدا و نبوت هست و قرآن سراسر وحى است، حتى اگر بگوييم كم مى داند و روحيه نوجويى و كنجكاوى علمى ندارد، اشتباهِ اشتباهاتش كمتر از دانشورى است كه خطر مى كند و دست به تحليل مى زند كه نه فقط به اجماع و تصديق اهل حل و عقد دينى نمى رسد، بلكه شايد خودش هم يك يا دو دهه ديگر در آن بازنگرى و ويرايش كلى يا جزئى كند.

مقاله حاضر بر نكات اساسى و اصولى انگشت گذاشته است كه هر كدام نياز به تحقيق و پيگيرى بيشتر دارد. هرچند اين مباحث بارها در نقد جريان نوانديشى مطرح شده است، ولى طرح اين مباحث از زبان نويسنده كه خود با جريان نوانديشى ارتباط نزديكى دارد و از مباحث نوين فكرى نيز كاملا مطلع است، قابل توجه و تأمل است.
البته ايشان در رويگردانى از تفكر تحليلى در فلسفه دين، كه امروزه در بين روشنفكران دينى ايران رايج است، ناخودآگاه به جانب ايمان گروى(فيدئيسم) تمايل پيدا كرده است و حوزه دين و ايمان را به كلى از حوزه عقل و انديشه تفكيك مى كند. هرچند تأكيد برنقش قلب و دل آگاهى در ايمان دينى، ريشه در منطق قرآن دارد، اما نقش عقل و انديشه را نيز نبايد فراموش كرد. خطايى كه غالباً در اين ميان رخ مى دهد، خلط ميان تعقل و انديشهورزى دينى با عقل فلسفى يا تجربى است. درست است كه بسيارى از حقايق دينى در محدوده «غيب» است و از دسترس عقل و فهم انسان عادى به دور، ولى انسان مؤمن همان ايمان به غيب را نيز بر پايه دانش و عقل روشنگر درمى يابد.
به هر حال، تأكيد نويسنده بر محدوديت دانش بشرى و ناتوانى آن در فهم حقيقت وحى و بويژه نشان دادن اين نكته كه تأويل و تفسيرهاى نوانديشان تنها به مسأله وحى ختم نمى شود، بلكه به تدريج كل معارف دينى را از تعالى و تقدس تنزل مى دهد، بسيار قابل توجه است.