مسئله قلمرو قرآن و گستره آيات الهى از مهم‏ترين پرسش‏هاى دنياى معاصر است و اينكه آيا قلمرو دين، حداقلى است يا حداكثرى؟ يعنى آيا قرآن مجيد به تمام ابعاد و جوانب زندگى بشرى پرداخته است يا فقط به بعد آخرتى توجه دارد؟ آيا قرآن، افزون بر بيان اهداف زيستن، در زمينه روش‏هاى زندگى و معيشت آدمى، اظهار نظر كرده است؟ آيا در مسائل اجتماعى، اقتصادى، سياسى، حقوقى و به‏طور كلى علوم انسانى وارد مى‏شود؟ در عرصه علوم طبيعى چطور؟
بى‏شك، مراجعه به قرآن و بررسى تحليلى آيات الهى بهترين روش تعيين قلمرو قرآن به شمار مى‏آيد؛ لكن نه با رويكرد اهل حديث و ظاهرگرايان كه بدون بهره‏ورى از ابزار عقل و استمداد از گفتمان نظام قرآنى به تفسير ظاهر آيات اقدام كرده، گرفتار تشبيه و تجسيم شدند. همچنين نه با رويكرد هرمنوتيك فلسفى كه متون دينى را صامت شمرده يا تفسير به رأى را تئوريزه كردند و با استمداد از افق معنايى و پيش فرض‏هاى تحميلى مفسّر به تفسير قرآن پرداخته‏اند. رويكرد تفسير قرآن به قرآن و روايات و تفسير نصوص دينى با يكديگر و با بديهيات عقلى، رويكرد برگزيده جهت تعيين قلمرو قرآن و رهيافت پاسخ‏يابى به پرسش‏هاى پيش‏گفته است. بنابراين، روش برون قرآنى با رويكردهاى عقلى محض، انسان‏شناسى تجربى، كاركردگرايى يا آزمون‏پذيرى و بسط تاريخى دين، نمى‏تواند گستره قرآن را به طور كامل مشخص سازد و تنها بخشى‏هايى از دامنه قرآن را تعيين مى‏كند. حاصل سخن آنكه، قرآن مانند هر متن ديگرى، بهتر از ديگران در معرفى خود و قلمروش توانمند است. هر چند، عقل به عنوان چراغ فهم مسايل و آيات و روايات، مفتاح و مصباح فرايند اين پژوهش است.

متفكران اسلامى با بهره‏گيرى از روش‏هاى پيش گفته، فرضيه‏ها و رويكردهاى متنوعى را در قلمرو دين بيان ساخته‏اند كه به يك لحاظ به قلمرو حداقلى و قلمرو حداكثرى و اعتدالى تقسيم‏پذير است. قلمرو حداقلى، تنها معنويت و رابطه انسان با خدا را وظيفه و كاركرد دين مى‏داند و قلمرو حداكثرى، علاوه بر انتظار پيش‏گفته، هر گونه نياز دنيوى و اخروى، خُرد و كلان را به دين نسبت مى‏دهد. قلمرو اعتدالى با تفكيك ميان متون وحيانى و ساير منابع بشرى، وظيفه اصلى دين را هدايت و سعادت انسان‏ها و آنچه به اين دو وابسته‏اند، معرفى مى‏كند. بنابراين، دين، نه تنها در آبادانى آخرت نقش دارد، آبادانى دنيا را نيز مورد تأكيد قرار مى‏دهد؛ هر چند، عقل و تجربه و ساير ابزار معرفتى بشر در سازندگى دنيا موءثرند.
به عبارت ديگر، پنج ديدگاه در پرسش از چيستى قلمرو دين، در ميان متفكران اسلامى مطرح شده است:
الف. ديدگاه برگزيده و روشمند: اين ديدگاه با روش جمع درون و برون متون دينى بر اين باور است كه متون دينى علاوه بر آباد كردن آخرت، به تأمين پاره‏اى از نيازهاى دنيايى نيز مى‏پردازد؛ پاره‏اى از نيازهاى سياسى، حقوقى، اقتصادى، مديريتى، فرهنگى، اخلاقى، عبادى و غيره توسط قرآن و سنت تأمين مى‏شود؛ هر چند، تحقق سعادت دنيايى و آخرتى در گرو التزام عقيدتى و عملى مسئولان نظام حاكم بر جامعه و يكايك افراد بشرى است. اين ديدگاه كه به نظريه انتظار اعتدالى شناخته مى‏شود. بهره‏گيرى از عقل و تجربه و تاريخ و شهود در ساختن و آبادانى دنيا موءثر است. اين ديدگاه همان نظريه قلمرو اعتدالى و ديدگاه اسلام جامع‏نگر است كه بسيارى از فلاسفه و متكلمان پيشين و معاصر آن را باور دارند.
ب. نظريه اول قلمرو حداكثرى دين: طبق اين ديدگاه، دين به تمام نيازهاى دنيايى و آخرتى پاسخ مى‏دهد و همه مسائل علمى و عملى را حل مى‏كند. دين و متون دينى، بدون نياز به بهره‏گيرى از عقل و تجربه و با استمداد از ظواهر و بطون قرآن به كليات و جزئيات مسايل دنيايى و آخرت پاسخ مى‏دهد.1
اين ديدگاه با ادله عقلى و نقلى مردود مى‏گردد؛ زيرا آيات و روايات، وظيفه قرآن و سنت را هدايت و سعادت انسان‏ها ـ نه رفع تمام نيازهاى آنها ـ دانسته، بر بهره‏گيرى از عقل و تجربه تأكيد مى‏ورزد.
ج: ديدگاه دوم قلمرو حداكثرى دين: دين به تمام نيازهاى آخرت و تمام كليات نيازهاى دنيوى در همه زمينه‏هاى فردى و اجتماعى پاسخ مى‏دهد و با توجه به اينكه عقل از منابع دين به شمار مى‏آيد، مى‏توان ساير نيازهاى جزئى دنيوى را از طريق اجتهاد در كليات به دست آورد. مثلاً از آيات مربوط به طبيعيات مانند ستاره‏شناسى، انسان‏شناسى، كشاورزى، دريانوردى، طبابت و با بهره‏گيرى از قواعد اجتهاد مى‏توان به استنباط مسايل جزئى در علوم طبيعى دست يافت؛ همان گونه كه عالمان علم اصول با بهره‏گيرى از روايت لاتنقض اليقين بالشك مسايل جزئى زيادى را استنباط كردند و كتاب‏هاى فراوانى در باب استصحاب نوشتند.2
اين نظريه در حد يك فرضيه و ادعا قابل طرح است، اما اثبات آن با دلايل عقلى و نقلى آسان نيست و مقايسه آيات طبيعت‏شناختى با حديث استصحاب، از نوع استدلال تمثيلى است و مدعاى پيش‏گفته را ثابت نمى‏كند.
د. ديدگاه سوم انتظار حداكثرى دين: پاره‏اى از متفكران مسلمان با رويكرد ايدئولوژى گرايانه و دنياگرايانه افراطى به نقش و كاركرد مذهب بر جنبه حقوقى و عدالت اجتماعى بسنده نكرده و از نقش دين در تأمين رفاه مادى و بهبود در وضع معيشتى و آبادانى دنيا و بهره مندى از مواهب طبيعى نيز سخن گفته‏اند.
اين نظريه از سوى برخى مصلحان اجتماعى مسلمان و متجدّدان معاصر در قرن اخير به‏ويژه دكتر شريعتى و مهندس بازرگان (نظريه متقدم) مطرح گشته است. اين شخصيت‏ها بر اين باورند كه اسلام، افزون بر دعوت به توسعه و بهره‏مندى از عقل و طبيعت، مدل ايدئولوژيكى و طرح و برنامه‏ريزى جهت توسعه و سازندگى دنيايى و حتى قوانين علمى مانند قوانين ترموديناميك را ارائه كرده است.
رويكرد پيش‏گفته براى جان دادن به دين و حضور علمى و اجتماعى اسلام از سوى روشنفكران معاصر طرح گرديد؛ اما پيش از آنكه ادعاى آنها، مدلّل و استدلالى باشد، آميخته با پيش‏فرض‏ها و پيش‏داورى‏ها و تفسير به رأى‏ها بوده است؛ يعنى روشنفكرى كه گرايش جامعه‏شناختى يا مهندسى داشته، آراء و انظار متفكران آن رشته را بدون رعايت ضوابط هرمنوتيكى و روش‏هاى تفسيرى بر آيات فراوان تطبيق كرده، مدعيات دانشمندان را به دين نسبت مى‏دادند. بى‏اعتمادى به آيات قرآن بر اثر تحولات علمى و ارائه فرضيه‏هاى جديد، مهم‏ترين پيامد منفى اين نظريه است. علاوه بر اينكه چنين برداشت‏هاى دنياگرايانه از متون دينى، روشمندانه نيست.
هـ. ديدگاه قلمرو حداقلى دين: گروهى قلمرو دين و انتظار از دين را به مسايل عبادى و تنظيم رابطه انسان با خدا و آبادانى آخرت محدود ساختند و در مقابل ديدگاه سوم انتظار حداكثرى دين، با رويكرد ايدئولوژى‏گرايانه و دنياگرايانه مخالفت ورزيدند. مهندس بازرگان در دوره متأخر به اين رويكرد روى آورد. وى براى اثبات ادعاى خود همانند رويكرد نخستش به آيات قرآن و پاره‏اى شواهد تاريخى تمسك ورزيد؛3 در حالى‏كه اين ديدگاه نيز روشمندانه و با بهره‏گيرى از اصول تفسيرى و هرمنوتيكى به دست نيامده و كاملاً تأثيرپذيرى آن از پيش‏داورى‏ها و آسيب‏هاى اجتماعى آن روزگار هويدا است. به همين دليل، بدون توجه به حاكميت نبوى و علوى و آيات مربوط به امر به معروف و نهى از منكر و آيات جهاد و آيات و روايات معاملات و روابط اجتماعى به اين ديدگاه گرايش يافته است.
شايان ذكر است كه برخى از نويسندگان ديگر براى اثبات اين ادعا از مبادى ديگر و روش‏هاى غيرمتنى (متون دينى) بهره گرفته‏اند. نظريه ذاتيات و عرضيات اسلام مبناى دين حداقلى شده است. بنابراين، ذات اسلام و هدف اصلى آن، آباد كردن آخرت انسان‏ها است و دستورات و آموزه‏هاى ديگر قرآن و سنت، مانند سفارش‏هاى بهداشتى، روانى، مسايل اقتصادى، سياسى و فرهنگى عرضيات دين اسلام‏اند و هدف اصلى دين به شمار نمى‏آيند.4 اين رويكرد هم با دلايل عقلى و نقلى ناسازگار است. براى اينكه گرچه هدف نهايى اسلام و غرض اصلى شارع مقدس، سعادت و كمال انسان‏ها است، اما دستورات اسلام در حوزه امور فردى و اجتماعى مقدمه اساسى براى رسيدن به غرض پيش‏گفته است. بنابراين، با پذيرش مقدمى بودن پاره‏اى از آموزه‏هاى اسلام نمى‏توان دين را حداقلى كرد؛ زيرا طريقيت و وسيله بودن اين دسته از دستورات الهى، براى رسيدن به هدف و غرض شارع مقدس موضوعيت دارد. از مباحث گذشته، بطلان ادعاى برخى روشنفكران دينى همچون اقبال لاهورى در احياى تفكر دينى و محمد مبارك در نظام الاسلام، الحكم الدوله مبنى بر انكار هر گونه طرح و برنامه زندگى در دين اسلام روشن مى‏گردد. اين طايفه بر اين باورند كه اسلام تنها به تشويق و ترغيب مردم در بهره‏گيرى از مواهب طبيعى و تأكيد بر عقل پذيرى به جريان توسعه‏سازى دنيا پرداخته است؛ اما توصيه و روشى ارائه ننموده است. بطلان اين نظريه با مراجعه به قرآن و سنت و بيان احكام مختلف اجتماعى اعم از اقتصادى، سياسى، تربيتى و... آشكار مى‏شود. پس متون دينى اسلام، علاوه بر تأكيد بر بهره‏گيرى از عقل و تجربه، احكام اجتماعى و دنيايى را نيز بيان كرده است.

پاره‏اى از نويسندگان با استمداد از آيات قرآن، فرضيه حداكثرى را ادعا كرده‏اند. براساس اين آيات، تمام علوم بشرى اعم از علوم عقلى، تجربى، نقلى و شهودى را با تمام جزئيات ودقايق آنها و همه نيازهاى دنيوى و اخروى انسان‏ها را به قرآن مستند ساخته‏اند. البته تقريرهاى ديگرى را نيز از قلمرو حداكثرى ـ مانند استناد كليات تمام علوم به قرآن ـ ارائه داده‏اند. اينك به بررسى و تحليل اين آيات مى‏پردازيم.

«و بر تو كتاب را فرود آورديم؛ در حالى كه روشن‏كننده هر چيز است. »
فيض كاشانى در تفسير صافى، جلال الدين سيوطى در الاتقان، قلمرو حداكثرى قرآن را بر اساس آيه شريفه پيش‏گفته پذيرفته‏اند، و آلوسى در روح المعانى، اين رويكرد را به پاره‏اى از بزرگان نسبت مى‏دهد و طبرسى در مجمع البيان، اين نظريه را در حد احتمال مى‏پذيرد.5
بيشتر مفسران، ديدگاه فوق را نپذيرفته و قلمرو حداكثرى قرآن را به ساحت هدايت و سعادت انسان‏ها محدود كرده‏اند.
علامه طباطبايى در تفسير الميزان (ذيل آيه 38 انعام) بر اين باور است كه شأن قرآن، هدايتگرى براى عموم انسان‏ها است، پس مقصود از «كل شى‏ء» تمام چيزهايى است كه به امر هدايت بازگردند؛ از قبيل معارف حقيقى مربوط به مبدأ و معاد و اخلاق فاضله و شرايع الهى و قصه‏ها و موعظه‏هايى كه مردم در هدايتشان به آنها نياز دارند. دلالت لفظى قرآن تنها بيان‏كننده همه اين امور است و كلمه «هدى و رحمة» در آيه شريفه موءيد اين تفسير است.6 شيخ طوسى و طبرسى نيز «لكل شى‏ء» را در امور دينى برگرفته از نص پيامبر و امامان معنا كرده‏اند.7 و اگر پاره‏اى از مفسران، شى‏ء را به امور دنيا و آخرت تعميم داده‏اند، احكام و معارف و آداب و رسوم برگرفته از كتاب و سنت را اراده كرده‏اند.8 مفسران اهل سنت نيز همانند مفسران شيعه، آيه شريفه را به علوم دينى منحصر كرده و علوم غيردينى را از دايره بحث خارج ساخته‏اند.9
طرفداران نظريه قلمرو حداكثرى قرآن، روايات ائمه اطهار(ع) و تفسير خود را از آيه 89 سوره نحل موءيّد ساخته‏اند. براى نمونه، امام صادق(ع) ـبه نقل از حماد لحام‏ـ فرمودند كه علم به آسمان‏ها و زمين و بهشت و جهنم و بين آنها را مى‏دانيم و همه آ ن علوم به دليل آيه تبياناً لكل شى‏ء در كتاب خدا است. اما اين دسته از روايات، منافاتى با ادعاى اكثر مفسران يعنى قلمرو حداكثرى هدايتى قرآن ندارد؛ زيرا شايد حقايق فراوانى در قرآن باشد كه با دلالت التزامى و اشارات و باطن‏هاى قرآنى تحصيل گردد و يا اينكه با بهره‏گيرى از اهل ذكر و امامان معصوم(ع) و روش‏هاى مذكور در قرآن ـ مانند تعقّل و شهود و تقوا ـ حقايق غيرهدايتى هم دريافت شود.

«هيچ چيزى را در قرآن فروگذار نكرديم. »
فيض كاشانى در تفسير صافى و آلوسى در روح المعانى، قلمرو حداكثرى قرآن را از اين آيه استفاده كرده‏اند.10
شيخ طوسى، طبرسى و علامه طباطبايى، دو احتمال را درباره معناى كتاب ذكر كرده‏اند: احتمال نخست آنكه مقصود از كتاب، لوح محفوظ و احتمال دوم، قرآن است. تفسير كتاب به لوح محفوظ مربوط به علم الهى و از بحث قلمرو قرآن خارج است و تفسير دوم كه در دامنه اين بحث قرار مى‏گيرد ـ به گفته بيشتر مفسران و به قرينه اهداف قرآن ـ به امور دينى اختصاص دارد.11
خلاصه سخن آنكه با استمداد از دلالت لفظى و ظاهرى قرآن و با بهره‏گيرى از قواعد عربى، نمى‏توان تمام حقايق را به تفصيل از قرآن استخراج كرد؛ البته روش‏هاى كسب معرفت در قرآن، راه‏هاى كشف بسيارى از حقايق را براى جويندگان روشن مى‏سازد و يا با استفاده از كلام معصومان (ع) به باطن قرآن دست يافت.
آيه لارطب و لايابس الاّ فى الكتاب مبين (انعام / 59) بر لوح محفوظ و علم خداوند متعال دلالت دارد.12 آيه اكمال دين در سوره مائده آيه 3، بدون تعيين قلمرو دين، از كمال دين گزارش مى‏دهد. يعنى خداوند سبحان تا زمان حجة الوداع، تمام اركان دين مانند عقايد، نماز، روزه، حج، زكات، جهاد و... را تشريع و به مردم ابلاغ كرده است.
علامه طباطبايى در تفسير آيه اكمال دين مى‏نويسد:
اسلام عبارت است از مجموعه آنچه از ناحيه خداوند سبحان نازل شده تا بندگان، او را بدان عبادت كنند؛ زيرا دين از جهت عمل، بر ولايت الهى، ولايت رسول و ولايت صاحبان امر مشتمل است و ولايتِ خداوند يعنى تدبير او با دين براى امور بندگان، جز به ولايت رسول تمام نمى‏شود و ولايت رسول نيز فقط به ولايت امامان تمام خواهد شد؛ ولايتى كه تدبير امور امت دينى را به اذن الله عهده‏دار است؛ زيرا خداوند متعال مى‏فرمايد: يا ايها الذين آمنوا اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم. پس با جريان غدير و ولايت امامان (ع) تمام معارف دينى كمال يافت و نعمت ولايت بر مردم تمام شد و ولايت، به معناى اداره امور دين و تدبير الهى آنها است.13

نظريه قلمرو حداقلى در مقابل ديدگاه قلمرو حداكثرى از سوى پاره‏اى از روشنفكران سكولار معاصر مطرح گرديد. صاحبان اين ديدگاه، عرف‏گرايى و سكولاريزم را به مثابه ايدئولوژى و جهان‏بينى خاصى تبليغ كرده و بر جدا انگارى دين از عرصه‏هاى گوناگون اجتماعى اعم از سياسى، اقتصادى و... اصرار ورزيدند. اين طايفه، ميراث‏خوار سكولاريزم در جهان مسيحيت‏اند كه نظريه حداقلى را بر قرآن تحميل كرده‏اند؛ هر چند اين پديده در مغرب زمين هم بيش از آنكه مدلّل باشد، معلّل به رفتار خشن كليسا و فساد مالى و اخلاقى كشيشان و نهضت رفرميسم و فقر و ناتوانى كليسا در پاسخ به شبهات كلامى و فلسفى و رشد علم و صنعت بوده است.14
ديدگاه قلمرو حداقلى قرآن، با دلايل عقلى و نقلى ذيل آسيب مى‏پذيرد:
1. با توجه به رابطه تكوينى دنيا و آخرت و اينكه ثواب و عقاب آخرتى انسان‏ها، عين يا نتيجه اعمال دنيايى آنها است، ناگزير بايد پيوند دين و دنيا را نيز پذيرفت؛ زيرا هر عملى در دنيا، در سعادت و شقاوت آخرتى انسان اثر مى‏گذارد؛ پس اعمال فردى و اجتماعى انسان‏ها در آبادانى يا تخريب آخرت موءثر است، حال اگر دين، به اعمال فردى و اجتماعى دنياى آدميان نپردازد، آبادانى انسانى و به تبع، آبادانى آخرت او را نيز رها ساخته است. از آن رو كه دين با آخرت انسان‏ها پيوند دارد، به‏ناچار با دنياى فردى و اجتماعى آنها نيز ارتباط عميق مى‏يابد.
2. سكولاريزم از بنيادى‏هاى فكرى مانند انسان‏محورى به جاى خدامحورى و نسبى‏گرايى به جاى واقع‏گرايى بهره مى‏گيرد؛ در حالى‏كه اسلام با حفظ مبانى خدامحورى و واقع‏گرايى، با شدت و حدّت، مخالف سكولاريزم و قلمرو حداقلى قرآن است.
3. آيات و رواياتى كه بيانگر اهداف و احكام اقتصادى، سياسى، تربيتى، حقوقى، اخلاقى و... هستند و مستقيم يا غيرمستقيم پيوند ميان دين و امور اجتماعى را نشان مى‏دهند، دليل ديگرى بر نفى قلمرو حداقلى قرآن و عدم انحصار آن در امور اخروى، وجود آيات اجتماعى و دنيوى اسلام است.
4. تاريخ اسلام و سيره عملى پيامبر(ص) و امامان معصوم(ع) و حضور آنها در عرصه‏هاى گوناگون سياسى، نظامى و برنامه‏هاى قضايى، اقتصادى، مديريتى و... قلمرو اعتدالى دين و قرآن و پيوند دين و دنيا را محكم‏تر نشان مى‏دهد و جداانگارى دين از دنيا و قلمرو حداقلى قرآن را نفى مى‏كند.

روش‏شناسى و منطق فهم قرآن با بهره‏گيرى از دلالت‏هاى مطابقى و التزامى و بدون تحميل پيش‏فرض‏ها و پيش‏دانسته‏هاى مفسر، قلمرو اعتدالى قرآن را تأييد مى‏كند، لكن اگر استنباط و اصطياد از نصوص قرآنى به صورت موضوع و علم محور انجام گيرد، ادعاى قلمرو اعتدالى قرآن، واضح‏تر استنتاج مى‏شود. اكنون با همين شيوه، نظريه پذيرفته شده، تبيين مى‏گردد.
1. آيات فراوانى در قرآن، موءمنان را به وجوب تحصيل علم دعوت كرده، خداشناسى، 15 فرجام‏شناسى، 16 راهنماشناسى، 17 دنياشناسى18 مطالعه نظام آفرينش، شگفتى‏هاى خلقت، احوال و آثار موجودات و چگونگى پيدايش آنها و به طور كلى، شناخت آيات آفاقى و انفسى ـ مانند دعوت به نگريستن آسمان، ستارگان، زمين، كوه‏ها، گياهان، آفرينش شتر، سير در زمين، اختلاف شب و روز، حركت كشتى‏ها و... را توصيه مى‏كند19 و ترك تفكر را سرزنش مى‏نمايد.20
2. پاره‏اى از آيات قرآن و روايات اهل بيت(ع) به بيان گزاره‏هاى علمى در عرصه علوم طبيعى پرداخته‏اند كه از جمله مى‏توان به بهداشت روانى خانواده،21 بهداشت روانى فرد،22 بهداشت روانى اجتماعى،23 آسيب‏هاى روانى اجتماعى،24 جنين‏شناسى،25 ومراحل هفت گانه پيدايش و تكامل جنين،26 آسمان‏هاى بى‏ستون،27 آفرينش آسمان پس از مرحله دود بودن،28 آفرينش هر جنبده از آب،29 وضعيت ابرها در آسمان و قطعه قطعه در آمدن آنها و نزول قطعات باران،30 آسمان داراى برج‏ها،31 خروج زنده از مرده و مرده از زنده،32 حركت كوه‏هاى به ظاهر ساكن،33 هفت آسمان و طبقات منظم آن،34 گردش ماه و خورشيد در مدت معين،35 خبر از منافع آهن و چارپايان،36 زوجيت تمام اشياى عالم،37 پيوستگى آسمان‏ها و زمين و جداسازى آنها،38 برانگيزاندن ابرها به وسيله بادها و زنده كردن سرزمين‏هاى خشك،39 هدفمندى جهان طبيعت،40 هدايتگرى ستارگان در تاريكى شب،41 نظم و اتقان و استحكام شب و روز و آفرينش آسمان و زمين،42 تأكيد متون اسلامى بر كشاورزى و نقش موءثر آن در پيشرفت مسلمين43...
حضرت على (ع) در اهميت دادن به امر كشاورزى، به مالك اشتر مى‏فرمايد:
اگر كشاورزان از سنگينى ماليات يا رسيدن آفات يا خشك شدن چشمه‏ها يا كمى باران يا دگرگونى زمين بر اثر آب‏گرفتگى و فساد و يا تشنگى بسيار براى زراعت و فاسد شدن به تو شكايت آوردند، ماليات را به مقدارى كه حال آنها بهبود يابد، تخفيف بده.44
دانش پزشكى نيز با توصيه‏هاى درمانى و دارويى ائمه گسترش يافت. شالوده پزشكى در احاديث نبوى در عناوين الطب النبوى يا طب النبى و احاديث ولوى با عناوين طب الرضا و طب الصادق وجود داشت.45
3. گستردگى قلمرو قرآن و سنت در عرصه علوم انسانى بيش از عرصه علوم طبيعى است؛ زيرا علوم انسانى با اهداف دين و مقاصد شريعت قرابت بيشترى دارد.
گرچه متخصصان، روش‏شناسى استنباط نظام‏هاى اجتماعى اسلام ـ مانند نظام اقتصادى، تربيتى، سياسى، مديريتى و غيره ـ را با بهره‏گيرى از عقل و تجربه به دست مى‏آورند؛ و همچنين علوم تجربى اقتصادى، سياسى، تربيتى و... كه بيانگر روابط بين پديده‏هاى اجتماعى‏اند با روش تجربى و نمونه‏بردارى و پيمايشى و آمايشى انجام مى‏پذيرد، لكن بايدها و نبايدهاى اقتصادى، سياسى، تربيتى و ساير علوم اجتماعى در فقه الاجتماع قرآن و سنت به صورت حداكثرى قابل اصطيادند.
مبانى و پيش‏فرض‏هاى فلسفى و متافيزيكى اين علوم نيز از مباحث كلامى اسلام قابل استخراج است.46
4. اركان اسلام عبارتند از عقايد و اخلاق و فقه كه به طور حداكثرى در قرآن و سنت بيان شده است.
خلاصه سخن آنكه قرآن با تفسير و تبيين سنت نسبت به پاره‏اى از نيازهاى بشرى مانند اعتقادات و احكام و اخلاق به صورت حداكثرى پرداخته، يعنى هيچ فعلى اخلاقى، فقهى نيست كه حكم شرعى آن در قرآن و سنت به صورت نص عام يا نص خاص بيان نشده باشد و همچنين تمام اعتقادات و باورهايى كه انسان ها بايد به آنها ايمان داشته باشند، در قرآن و سنت بيان گرديده است؛ لكن بسيارى از نيازهاى ديگر انسان مانند مسايل طبيعت‏شناختى يا فلسفى به صورت حداقلى بيان شده و بخش حداكثر آن را به عقل و تجربه وانهاده است. اما علوم انسانى مانند اقتصاد و تربيت و سياست و مديريت و جامعه‏شناسى و روان‏شناسى به لحاظ ساحت‏هاى گوناگون آنها يعنى فلسفه علوم اجتماعى و انسانى، علوم تجربى و اجتماعى و انسانى، فقه و حقوق اجتماعى و انسانى قلمرو قرآنى و روايى آنها حداقلى و حداكثرى دارد. كشف روابط بين پديده‏هاى اجتماعى ـ انسانى را به عقل و تجربه و فلسفه علوم اجتماعى را به عقل سپرده‏اند؛ اما فقه و حقوق اجتماعى ـ انسانى در نصوص دينى بيان شده است.
نگارنده با توجه به ساحت‏هاى مختلف حداكثرى و حداقلىِ عرصه‏هاى قرآنى و روايى، نام قلمرو اعتدالى را برگزيده است.