امروزه نسخه‏هاي فراواني از قرآن به خط كوفي اوليه در موزه‏ها و مجموعه‏هاي داخل و خارج ايران با رقم الحاقي (1)، منسوب به ائمه اطهار عليهم السلام ـ به ويژه حضرت علي (ع) ـ وجود دارد كه تا كنون برخي از آنها به طور پراكنده در كتاب‏ها، مقاله‏ها و مراجع علمي معرفي شده يا مورد اشاره قرار گرفته‏اند. با اين همه، اين نسخه‏ها چنانكه بايد و شايد بررسي نشده و دلايل علمي محكم و متقني ـ حداقل از ديدگاه باستان‏شناسي و تاريخ هنر ـ در خصوص دلايل انشعاب و يا جعلي بودن رقم قرآن‏هاي مذكور ارائه نگرديده است، چرا كه اين گونه نوشته‏ها بيشتر به ذكر برخي روايات تاريخي صرف و نيز توجيهات مذهبي قناعت كرده‏اند. در برخي موارد، ارائه اطلاعات غلط يا ناقص درباره اين نوع قرآن‏ها باعث تشكيك، سردرگمي، خرافات و تبعاتي از اين دست شده است، حال آنكه اصل وجود چنين مباحثي در طول تاريخ اسلام، گواه بنياد واقعي آن است.
خوشبختانه در سال‏هاي اخير مطالعات قابل توجهي حول محور اين موضوع در قالب كتاب، پايان نامه، مقاله، ترجمه و...عرضه شده است اما به زعم نگارنده، اين آثار تحقيقي به دليل دوري از شيوه‏هاي مطالعات فني و تجربي و تجزيه و تحليل‏هاي آزمايشگاهي و اكتفا به مباحث نظري صرف، كمتر توانسته‏اند ذهن كنجكاو و جست‏وجوگر مخاطبان خود را اقناع كنند؛ بنابراين معما همچنان باقي است. از سوي ديگر در مجامع و مراكز علمي غرب در اين حوزه نيز مانند بسياري از زمينه‏هاي ديگر تلاش بيشتري صورت گرفته و از اين رهگذر تجربه‏ها و اطلاعات ارزشمندي نيز به دست آمده است. في‏المثل كشف صدها نسخه قرآني متعلق به قرون اوليه اسلامي در مسجد جامع صنعا در يمن (در سال 1972م.) نظر بسياري از متخصصان و محققان غربي (اعم از اروپايي و امريكايي) را به خود جلب كرد، تا آنجا كه با بررسي و مطالعه گسترده علمي و آزمايشگاهي خود، اطلاعات سودمندي را به حوزه علوم قرآني، تاريخ و هنر عرضه كرده‏اند.(2) بديهي است كه در خصوص ميراث قرآني موجود در موزه‏ها و مجموعه‏هاي داخل ايران نيز مي‏توان چنين پژوهش‏هاي عميق و دقيقي را صورت داد.
در اين نوشتار سعي نگارنده بر آن است كه ضمن معرفي مجموعه‏اي از نسخ قرآني منسوب به حضرت علي (ع) و ارائه اطلاعاتي درباره تعداد نسخه‏هاي شناسايي شده منسوب به آن حضرت در موزه‏هاي مختلف داخل و خارج از ايران، پيوند ملموسي ميان اطلاعات و داده‏هاي صرف نظري در متون تاريخي، و شواهد و مداركي كه اين روايات را سنديت مي‏بخشند، ايجاد كند و افزون بر اين باعث تبيين هر چه بيشتر هويت مصحف اميرالموءمنين، علي (ع)، و آثار منسوب به آن حضرت شود. ترديدي نيست ـ و اقرار مي‏كنيم ـ كه از اين جهت هنوز در آغاز راهيم و توفيق در اين راه سعي و تلاش بيشتر و گسترده‏تري مي‏طلبد.
معروف است كه پيامبر اكرم (ص) مجموع 114 سوره قرآن‏كريم را در طول 23 سال به مرور زمان و به صورت آيات و يا سوره‏ها از سر منشأ وحي دريافته و بر كاتبان مخصوص قرآن عرضه مي‏داشتند. و كاتبان قرآن نيز كه از نزديكترين اصحاب و ياران پيامبر وامين و مورد اعتماد وي بودند، آيات قرآني را مي‏نوشتند. در اخبار ديني و تاريخي مربوط به كتابت قرآن كريم، اشيائي كه به واسطه نبود كاغذ در آن دوران براي نگارش و ثبت و ضبط قرآن مورد استفاده قرار گرفته‏اند بدين شرح ذكر شده است عسب، لخاف، اكتاف، اقتاب، رقاع، حرير.(3) از كاتبان وحي سه تن اهميت و شهرت بيشتري داشتند: علي بن ابي طالب (ع)، ابّي بن كعب و زيدبن ثابت. غير از اميرالموءمنين (ع) نام ساير خلفاي اربعه و طلحه و زبير نيز در اكثر مآخذ كهن آمده است.(4)

مؤلف نامه هدايت (دكتر ركني / 1363) به استناد منابع و متون معتبر تاريخي مي‏نويسد. «از آنچه كاتبان وحي مي‏نوشتند نسخه‏اي در خانه پيامبر اكرم (ص) قرار مي‏دادند. بنابراين تمام قرآن زير نظر مستقيم حضرت رسول (ص) تحرير شد و نسخه‏اي از آن نزد حضرت باقي ماند.» از كاتب معروف قرآن، زيدبن ثابت، اين روايت نقل شده است كه گفت: ما در حضور رسول خدا بوديم و قرآن را از رقعه‏ها و ورق پاره‏ها گردآوري مي‏كرديم.(5)
از علماي اهل سنت حارث محاسبي (م 243 هـ) چنين نقل شده كه: «اوراقي در خانه رسول خدا (ص) يافته شد كه قرآن در آن برگ‏ها پراكنده بود. پس گردآورنده‏اي آن برگها را گردآوري و با نخي به هم پيوست كه چيزي از آن گم نشود.(6)
علاوه بر شيعه، روايات اهل سنت نيز در خصوص اين كه جامع قرآن حضرت علي (ع) بود، تصريح دارند.
در بحارالانوار نيز آمده است: «چون زمان رحلت نبي اكرم (ص) فرا رسيد به علي (ع) فرمود كه آيات قرآني در پشت بسترم بر روي صفحات و رقعه‏هايي پراكنده است، آن را گردآوريد كه از ميان نرود».(8)
در روايتي از امام صادق نقل شده است كه رسول اكرم (ص) به علي (ع) فرمود: «قرآن پشت خوابگاه من در صحيفه‏ها و حرير و كاغذ است آن را جمع كنيد و نگذاريد كه قرآن ضايع شود، چنان كه يهود تورات را ضايع كرد».(9)
همچنين از ابن عباس نقل است كه: «خداوند قرآن را در قلب علي حفظ كرد و او پس از فوت پيامبر (ص) در مدت شش ماه قرآن را گردآورد».(10)

علي (ع) از كودكي در دامان حضرت رسول (ص) و با بهره‏مندي از رأفت و محبت و اخلاق و رفتار نبوي بزرگ شده و سيراب از چشمه سار زلال وحي و نيز انديشه و عرفان ناب نبوي، با كسب خصائص و فضائل بي بديل، در ميان بستگان و اصحاب و ياران حضرتش يكتا و بي‏نظير جلوه مي‏كرد. تا آنجا كه او عزيزترين و ارجمندترين ايشان نزد رسول خدا بود. بسياري از علما بر اين باورند (11) كه حدود سه آيه از آيات شريفه الهي بر شمارنده فضائل و امتيازات علي(ع)اند و او مصداق اين آيه شريفه است كه مي‏فرمايد: «ويقول الذين كفروا لست مرسلا قل كفي بالله شهيدا بيني و بينكم و من عنده علم الكتاب»: «كافران مي‏گويند كه تو پيامبر نيستي. بگو خدا و آن كه دانش كتاب ـ قرآن ـ نزد اوست ميان من و شما گواهي بسنده است». (رعد / 43).
بسياري از صحابه و آشنايان با قرآن نظير ابن عباس، سلمان فارسي، ابوسعيد خدري، قيس بن سعد، محمدبن حنيفه، زيدبن علي و...، حضرت علي (ع) را مصداق «من عنده علم الكتاب» مي‏دانسته‏اند.(12)
از عبدالله بن مسعود نقل شده است كه: «در ميان اهل مدينه علي (ع) آگاه‏ترين ايشان به قرآن بود». و عامر شعبي نيز گفته است: «بعد از رسول خدا (ص) آگاه‏ترين از علي (ع) به آنچه در ميان اين دو لوح است ـ قرآن ـ نيافتم».(13)
محمدبن عبدالكريم شهرستاني (م. 548) در مقدمه تفسير مفاتيح الاسرار با لحني ملامت‏آميز كساني را كه مانع استفاده از مصحف امام علي (ع) شدند مورد خطاب قرار مي‏دهد و مي‏گويد: «چگونه آنان گردآوري علي بن ابي طالب را مطالبه نكردند، آيا زيدبن ثابت بهتر مي‏توانست بنويسد؟! آيا سعيدبن عاص اديب‏تر و به فنون قواعد عرب آشناتر از علي بود؟! آيا آنان به پيامبر خدا نزديك‏تر بودند؟! آري همه آنان كار او را وانهادند، مصحفش را مهجور گذاشته و به آن پشت كردند و كاملاً به فراموشي سپردند، در حالي كه چون از تجهيز و تدفين و نماز بر رسول خدا فارغ شد، سوگند ياد كرد كه عباي خود را جز براي جمعه بر دوش نيندازد مگر آن كه قرآن را گردآوري كند. بي‏گمان او به اين كار مامور بود. قرآن را گردآوري كرد همان طور كه نازل شده بود؛ بدون تحريف و تبديل، كم يا زياد. پيامبر گرامي همواره او را از موضع آيات و سوره‏ها آگاه كرده بود و جايگاه و تقدم و تأخر آنها را نشان داده بود».(14)

جبلة بن سعيم تميمي شيباني (م 125 ه••) از پدرش نقل مي‏كند: «امير مومنان درباره مصحف خود چنين فرمود: «اگر برايم فرصت و امكان و قدري فراهم و حقم شناخته مي‏شود مصحفي را كه نوشته‏ام، مصحفي كه پيامبر خدا آن را بر من املاء كرده بود براي مردم آشكار مي‏كردم».(15)
از ابن سيرين نقل شده است: «آن را [مصحف علي (ع)] را از مدينه خواستم و بدان دست نيافتم، اگر آن كتاب فراچنگ مي‏آمد بي‏گمان دانش بسياري در آن يافت مي‏شد».(16)
ابن جزي كلبي (م 741 ه••) نيز از مفسران اهل سنت در مقدمه تفسير التسهيل لعلوم التنزيل مي‏نويسد: «قران در عهد رسول خدا در صحيفه‏ها و در سينه‏هاي مردم پراكنده بود، چون حضرت وفات كرد. علي‏بن ابي طالب ـ رضي الله عنه ـ در خانه نشست و قرآن را به ترتيب نزول گردآوري كرد. اگر مصحف او يافت شود، در آن دانستنيهاي بسيار وجود دارد، اما افسوس كه يافت نشد».(17)
همچنين از «محمدبن مسلم» روايت است كه: «اگر مصحف علي (ع) پيدا مي‏شد، سودمندترين مصحف‏ها بود و سرشار از دانش و آن قرآن در خاندان حسن به توراث مانده بود».(18)
ابو عبدالله زنجاني (م 1319. ش) در توصيف مصحف حضرت علي (ع) مي‏نويسد كه اين مصحف مركب از هفت جزء و حجم آن چنان بزرگ بود كه حضرت مجبور شد براي حمل آن از شتر استفاده كند».(19)
و در الفهرست آمده است: «ابن منادي گويد حسن بن عباس براي من نقل كرد كه وي از عبدالرحمن بن ابوحماد و او از حكم بن ظهير سدوسي و او از عبد خيبر و او از علي (ع) شنيده است كه وقت رحلت پيغمبر اسلام (ص) در مردم حالت بدبيني مشاهده نمود. از اين جهت سوگند ياد كرد كه جامه از تن برنگيرد مگر پس از جمع‏آوري قرآن و به همين منظور سه روز در خانه نشست و به جمع آوري قرآن پرداخت و او اول كسي است كه از حافظه خود قرآن را جمع كرد و آن قرآن در خانه جعفر نگهداري شد و من نزد ابويعلي حمزه حسني ـ رحمة‏الله عليه ـ قرآني به خط علي بن ابي طالب ديدم كه چند ورقي افتاده داشت».(20)
در اقدام به يكتا كردن مصاحف موجود عهد خليفه سوم و تدوين «مصحف امام» نيز نخستين گام، انتخاب كاتبان متبحر و داناي مورد قبول عموم بود. پس به دستور خليفه وقت، عثمان بن عفان، انجمني به رياست زيدبن ثابت تشكيل شد كه تعداد آنها را به تفاوت چهار يا پنج نفر نقل كرده‏اند (21). در هر صورت اين كار مهم از نظر ديگر اصحاب و ياران و حافظان قرآن نيز به دور نبود و چنان كه در كتب شيعه و سني آمده بخصوص حضرت علي (ع) بر كتابت مصحف امام اشراف داشته است. علامه حلي در تذكره باب قرائت نقل مي‏كند كه عثمان، قرآن (منظور مصحف امام) را به امضا ـ يعني تاييد و تصويب ـ حضرت علي (ع) رساند.(22)

امروز قرآن‏هاي زيادي در موزه‏ها و مجموعه‏هاي داخل و خارج كشور منسوب به ائمه اطهار عليهم‏السلام و عثمان بن عفان خليفه سوم وجود دارند كه تقريباً همه آنها با توجه به شواهد و مدارك و دلائل كافي فاقد رقم اصيل بوده و رقم‏هاي موجود تماماً الحاقي و افزوده سال‏ها و سده‏هاي متاخرتر هستند.
اهل سنت از دمشق گرفته تا سمرقند نسخه‏هاي فراواني را به نام مصحف عثماني شناخته كه نشاني 16 نسخه آن را تاكنون داده‏اند. (23)
ابن كثير از علماي قرن هشتم هجري مي‏گويد: «امروزه مشهورترين مصحف عثماني، در شام و در مسجد جامع دمشق نزديك ركن شرقي مقصوره است. اين نسخه سابقاً در طبريه بوده و آن را در حدود 518 هجري به دمشق آورده‏اند. من آن را ديده‏ام كتاب گرانقدر بزرگ و ضخيمي بود به خطي نيكو و قوي در جلدي به گمانم از چرم شتر». (24)
درباره مصحف حضرت علي (ع) نيز روايات فراواني وجود دارد. زرقاني از مصحفي از امام علي (ع) در خزائن الاثار مسجد حسيني قاهره ياد مي‏كند كه نوشته شده «كتبه بخطه» (كذا). آنگاه توضيح مي‏دهد: اين مصحف از نوع خط كوفي قديم است. با اين تفاوت كه اين نسخه از نظر حجم از نسخه عثماني (معروف به مصحف عثماني موجود در همان جا) كوچكتر است و جاهاي خالي آن كمتر و رسمش موافق با رسم‏الخط غير مدني و غيرشامي است. و از اين رو محتمل است واقعاً امام علي آن را نوشته يا ايشان در كوفه دستور به كتابت آن داده باشد. (25)
مقريزي خبر مي‏دهد مامون بطائحي وزير فاطمي در سال 516 هجري مصحفي را كه گفته مي‏شد به خط اميرمومنان علي بن ابي طالب در جامعه مصري وجود داشت، زراندود (تذهيب) كرده است. (26)
جمال‏الدين داوودي معروف به ابن عتبه (م 828 ه••) از سادات حسني نيز از مصاحف چندي خبر مي‏دهد كه به خط علي (ع) نوشته شده است. (27)
علاوه بر قرآن‏هاي منسوب به حضرت علي (ع) كه در ادامه به معرفي آنها خواهيم پرداخت، قرآن‏هاي متعددي منسوب به ساير ائمه اطهار عليهم السلام در موزه‏ها و مجموعه‏ها وجود دارد كه برخي از آنها عبارتند از:
1ـ قرآن منسوب به امام رضا (ع) با رقم «كتبه علي بن موسي» به شماره 1586 در موزه قرآن و نفايس آستان قدس رضوي.(28)
2ـ قرآن منسوب به امام حسن (ع) به شماره 12 در موزه قرآن و نفايس آستان قدس رضوي.(29)
3ـ قرآن منسوب به امام حسن (ع) به شماره 1011 در كتابخانه كاخ موزه گلستان تهران.(30)
4ـ قرآن منسوب به امام حسن (ع) در موزه اسلامي بيت المقدس، فلسطين.(31)
5ـ قرآن منسوب به امام زين‏العابدين (ع) موجود در موزه اصفهان.(32)
6ـ قرآن منسوب به امام جعفر صادق (ع) در موزه هنرهاي اسلامي، قاهره.(33)
اين قرآن‏ها كه اغلب به قرون دوم تا چهارم هجري تعلق دارند با يك رقم افزوده (الحاقي) احتمالاً براي تيمن و از سر عشق و ارادت به ائمه اطهار (ع) به يكي از امامان انتساب يافته‏اند.
چنين رقم‏هايي ظاهراً از اواخر قرن چهارم هجري به اين مصاحف افزوده شده است، يعني زماني كه شيعيان در مقابله با فشار رواني اكثريت اهل سنت و در برابر شهرت قرآن‏هاي منسوب به عثمان قرار داشتند. مقارن همين دوران منابع تاريخي از نسخه‏اي به خط حضرت علي (ع) سخن مي‏گويند كه احتمالاً از همين نوع قرآنهاست. از جمله روايت شده است كه الملك العزيز، از امراي آل بويه در سال 415 هجري، قرآني به خط علي عليه السلام به نصرالدوله اهدا كرد.(34)

با اين مقدمه به سراغ نسخه هايي از قرآن مي‏رويم كه امروزه در موزه‏هاي مختلف داخل و خارج از ايران به واسطه رقم و يا هر گونه دليل و نشانه ديگري به اميرالموءمنين علي (ع) منسوب شده‏اند. البته در اين مقاله تنها به معرفي اجمالي آنها و در واقع ارائه نموداري از كميت و توزيع پراكندگي آنها در موزه‏هاي مختلف جهان اكتفا مي‏كنيم. ان شاء الله در فرصت‏هاي آتي به بررسي و نسخه‏شناسي و معرفي كامل آنها خواهيم پرداخت.

در دارالكتب العلويه در نجف اشرف مصحفي به خط كوفي موجود است كه نام كاتب آن "علي بن ابي طالب(ع)" و سال تحرير 40 هجري ذكر شده است.(35) مرحوم ابوعبدالله زنجاني نيز در ذيحجه سال 1353 هجري اين نسخه را با همين مشخصات رويت كرده است.(36)

اين قرآن حاوي اوائل سوره بقره تا پايان سوره كهف و ابعاد آن 37×37 سانتيمتر و در هر صفحه قرآن 30 سطر نوشته شده است. اين قرآن بر روي پوست و به خط كوفي قديم بدون نقطه كتابت شده، اما نشانه‏هاي اعجام به روش ابوالأسودي در آن ديده مي شود. در سال 1318 هجري قمري هشت نفر از علماي يمن و خبرگان، صحت انتساب اين قرآن را به امام علي (ع) و زيدبن ثابت و سلمان فارسي تأييد كرده‏اند.(37)

قرآن خط كوفي به شماره 6 موجود در موزه قرآن و نفائس منسوب به اميرالموءمنين علي (ع) است. اين قرآن داراي 68 برگ و در هر صفحه 15 سطر است كه از اول سوره مباركه هود تا آخر سوره كهف را شامل مي‏شود. اين قرآن همچنين داراي اعراب ابوالأسودي است و عدد آيات ده ده (تعشير) در دايره‏اي زرين به صورت عشر و عشرون و ثلاثون و...(قيد شده) است در صفحه آخر قرآن رقم كاتب به عبارت «كتبه علي بن ابي طالب» به خط كوفي آمده است و حواشي آن ممهور به مهر توليت‏ها و علماي وقت (جمعاً 19 اثر مهر) و از جمله مهر شيخ بهائي است كه انتساب آن را به حضرت علي (ع) تأييد كرده‏اند.(38)

اين نسخه شامل بخشي از قرآن كريم به خط كوفي اوليه شامل 50 ورق پوست آهو در قطع بياضي به ابعاد 9/18×28 سانتي متر و با 14 سطر در هر صفحه است. 4 صفحه آغاز و انجام قرآن مذهب و مزين و دو صفحه بعدي (از آغاز) داراي سر لوح مزدوج مذهب است. سرسوره‏ها در اين نسخه به صورت يك قاب مذهب مزين است كه عنوان سوره و عدد آيات در آن به قلم زر و تحرير مشكي نوشته شده و داراي علائم پايان آيات، تخميس و تعشير مذهب و اعراب ابوالاسودي است. آغاز نسخه، سوره مباركه طلاق و پايان آن آخرين آيه از سوره «ناس» است و در صفحه آخر آمده است: «كتبه علي بن ابي طالب».

اين نسخه شريفه شامل جزء 29 قرآن كريم به خط كوفي اوليه بر پوست آهو و به ابعاد 23×4/31 سانتي متر (قطع بياضي) است. اوراق آن 77 و متن شريف به صورت 7 سطر در صفحه كتابت شده كه دو صفحه اول مذهب و نيز داراي سرلوحي مذهب و مزدوج است. سرسوره‏ها به صورت قابي مذهب با تزئين گياهي (شجيره) در يك سوي آن و كتيبه عنوان سوره و عدد آيات به صورت محرور است. دو صفحه آخر نيز مذهب و مزين به نقوش هندسي مي‏باشد. علائم پايان آيات و «تخميس» مذهب و اعجام به صورت خطوط كوتاه مورب (متأخرتر) اند. آغاز نسخه، سوره مباركه «ملك» و پايان آن آخرين آيه از سوره «مرسلات» است.
رقم الحاقي اين نسخه عبارت از: «كتبه و ذهبه علي بن ابي طالب / السابع الهجرية»: «آن [نسخه] را كتابت و تذهيب كرد علي بن ابن طالب در سال هفتم هجري».

اين نسخه بخشي از قرآن كريم را به خط كوفي اوليه شامل مي‏شود كه بر روي پوست آهو نوشته شده و داراي 104 ورق به ابعاد 14×4/20 سانتي متر(قطع بياضي) و 5 سطر در صفحه است. دو صفحه اول و پايان آن مذهب، سرسوره‏ها تماماً به قلم زر و به صورت محرور نوشته شده و متن شريف داراي اعراب ابوالأسودي است. از ويژگيهاي اين نسخه درشت بودن رسم الخط و جلد چوبي آن با روكش تيماج مشكي مزين به نقوش زنجيره‏اي (به شيوه ضربي سوخت) است كه تاريخ آن را حداقل تا اواسط سده دوم هجري عقب مي‏برد. اين نسخه شريفه با سوره مباركه حجر آغاز و با آخرين آيه از سوره نحل پايان، مي‏پذيرد. رقم اين نسخه در پايان، عبارت است از: «كتبه علي بن ابي طالب»
در پايان شايان ذكر مي‏داند كه اكثر نسخه‏هاي مذكور (40) به ويژه نسخه‏هاي ايراني ـ حداقل و حداكثر از ديدگاه نسخه‏شناسي قرآن‏هاي خط كوفي، به قرون دوم تا چهارم هجري تعلق دارند. بنابراين در الحاقي بودن رقم هر يك از اين نسخه‏ها ترديدي نيست.(41) اما از اين نظر كه شايد اين آثار، نسخه‏هايي از مصحف اصلي حضرتش بوده و يا به هر دليل نامعلوم ديگري، به آن حضرت انتساب يافته باشند، جاي تأمل و تحقيق و مطالعه و تدقيق شايسته دارد.(42)