انسان موجودى دو بعدى است كه اختيار دارد در راه خير يا شر حركت كند. اگر در راه خير گام بردارد، به كمال مطلوب و سعادت اخروى نايل مى‏شود و در صورتى كه در راه شر قدم بردارد، گرفتار عذاب و بدبختى ابدى مى‏گردد. البته در اين ميان خداوند مهربان او را به حال خود رها نكرده، بلكه رسولانى به سوى او فرستاده است كه تبعيت از آنان ضامن رسيدن وى به سعادت ابدى مى‏باشد. بنابراين، آشنا شدن با ديدگاه قرآن درباره تبعيت از اين هاديان، به عنوان تنها راه رسيدن به كمال و سعادت جاودانى امرى ضرورى است. پيش از بررسى ديدگاه قرآن درباره اين امر مهم، ابتدا معناى لغوى تبعيت و انواع آن بيان مى‏گردد.

تبعيت يعنى پى‏روى، دنباله‏روى، پذيرفتن، تعقيب كردن، موافقت كردن، جانشينى، فرمانبردارى، امتثال امر، و ملحق شدن. در همه اين موارد تابع، مَتِّبع، مُتتابِع يا مُتابِع از متبوع، مُتَّبَع، متتابَع يا متابَع در كارها و اعمال و حالات پيروى مى‏كند و او را الگو، پيشرو، بالا دست و اسوه قرار مى‏دهد و بدين‏وسيله در صدد است تا خود را مثل او كند. بديهى است كه تبعيت و پيروى به معناى مزبور به خودى خود نه خوب است و نه بد، بلكه با توجه به خوب يا بد بودن متبوع به دو نوع "ممدوح" و "مذموم" تقسيم مى‏شود. تبعيت ممدوح تبعيتى است كه نسبت به افراد يا اعمال پسنديده انجام گيرد و تبعيت مذموم آن است كه نسبت به اشخاص يا اعمال ناپسند انجام شود.

واژه تبعيت در قرآن كريم 174بار به شكل‏هاى مختلف به كار رفته كه برخى از آن‏ها از نوع ممدوح و بعضى ديگر از نوع مذموم است.
شناسايى تبعيت ممدوح از ديدگاه قرآن از قرائنى همچون امر به آن و توصيفات و پيامدهاى مثبت آن حاصل مى‏شود. مذموم بودن تبعيت را نيز از قرائنى مانند نهى از آن و توصيفات و پيامدهاى منفى آن مى‏توان دريافت.

الف. رسولان الهى: قرآن كريم در آيات بسيارى لزوم تبعيت از رسولان الهى را بيان نموده و انسان‏ها را به تبعيت از آنان امر فرموده است؛ از جمله: "پس ايمان آوريد به خدا و رسولش كه به خدا و كلماتش ايمان دارد و از او تبعيت نماييد، اميد است هدايت شويد." (اعراف: 158)
در اين آيه، شرط هدايت انسان‏ها ايمان همراه با تبعيت ذكر شده است. بنابراين، كسى كه فقط او را تصديق مى‏كند ولى تبعيت نمى‏نمايد، از هدايت دور بوده، در گمراهى به سر مى‏برد.
در برخى ديگر از آيات، اين موضوع را با نوعى تمجيد و ستايش از تبعيت‏كنندگان از رسولان خدا و يا ملاطفت و مهربانى با آنان نشان داده است؛ چنان‏كه يك جا در مقام دلجويى و تسكين قلب پيامبر 9در مقابل آزار و اذيت و نيز عصيان و سركشى دشمنان، به آن حضرت خطاب شده است: "اى پيامبر! خدا و مؤمنانى كه از تو تبعيت مى‏كنند، براى تو كافى مى‏باشند." (انفال: 64)
در اين آيه، عبارت "مؤمنانى كه از تو تبعيت مى‏كنند" به كلمه "خدا" عطف شده است؛ يعنى مؤمنان تبعيت‏كننده از تو براى تو كفايت مى‏كنند.
برخى گفته‏اند معناى آيه اين است: اى محمد! خداوند تو را كفايت مى‏كند و نيز خداوند مؤمنانى را كه از تو تبعيت نمودند كفايت مى‏كند. اما به نظر مى‏رسد معناى اين آيه به صورت "اى محمد! خداوند و مؤمنان تو را كفايت مى‏كنند" صحيح‏تر باشد؛ زيرا آيه 62همين سوره صراحت دارد در اين‏كه خدا و مؤمنان محمد (ص) را يارى كردند.
در تفسير اهل‏بيت(ع) مذكور است كه مراد از اين آيه، اميرالمؤمنين (ع) و تابعان آن حضرت مى‏باشند و ظواهر اخبار شاهد اين قول است.
و نيز در جايى ديگر خطاب به پيامبر اسلام (ص) در ارتباط با پيروانش آمده است: "و آن‏گاه پر و بالت را بر پيروان باايمانت بگستران." (شعراء: 215)
اين تعبير زيبا كنايه از تواضع توأم با محبت و ملاطفت است. همان‏گونه كه پرندگان وقتى مى‏خواهند به جوجه‏هاى خود اظهار محبت كنند، بال‏هاى خود را گسترده و پايين آورده، آنان را زير بال و پر مى‏گيرند تا هم در برابر حوادث احتمالى مصون مانند و هم از تشتت و پراكندگى حفظ شوند، پيامبر (ص) نيز مأمور است مؤمنان راستين را زير بال و پر خود بگيرد.
آياتى كه بيانگر حال ظالمان در هنگام ديدن عذاب الهى است نيز به گونه‏اى ديگر نشان دهنده لزوم تبعيت از رسولان الهى است؛ از جمله: "و بترسان مردم را از روزى كه عذاب به آن‏ها مى‏رسد. پس ظالمان مى‏گويند: پروردگارا! ما را تا اجل معين به تأخير بينداز تا دعوت تو را اجابت كنيم و از رسولانت تبعيت نماييم." (ابراهيم: 44)
مفسرّان در مورد اين‏كه سخن مذكور مربوط به زمان مرگ است يا روز قيامت، اختلاف‏نظر دارند. ممكن است مراد روز قيامت باشد، لكن بعيد نيست كه همان حين موت و حالت احتضار باشد؛ زيرا اگر روز قيامت بود، مى‏گفتند: ما را به دنيا برگردان، نه اين‏كه اجل و مرگ ما را به تأخير انداز.››
ب. قرآن: "و اين كتابى است كه با بركت و خير نازل كرديم. پس، از آن تبعيت نماييد و تقوا پيشه كنيد تا مشمول رحمت گرديد." (انعام: 155)
قرآن به مردم بركت مى‏رساند و آن‏ها را به صراط مستقيم هدايت مى‏كند و از راه‏هاى ضلال دور مى‏گرداند، عوامل مفيد در دنيا و آخرت را براى آن‏ها روشن مى‏سازد و از ظلمات به سوى نور خارج مى‏كند. لذا تبعيت از آن در تمامى موارد از قبيل شيوه تفكر و سلوك و نيز معاملات و ارتباطات و احكام و تعاليمش لازم است. البته اين تبعيت بايد با تقوا همراه باشد تا اين‏كه به دليل بى‏ظرفيتى، در فهم آن اشتباه و انحراف رخ ندهد.
ج. رضوان خدا: "آيا كسى كه از رضوان خدا تبعيت نموده، مانند كسى است كه به خشم خدا باز گشته است؟! و منزلگاه او جهنم، و فرجام او بسيار بد است." (آل عمران: 162)
مفسّران در معناى اين آيه نظريات مختلفى ارائه داده‏اند: 1. آيا آن كس كه موجبات خشنودى حق را با طاعت خود متابعت مى‏كند، مانند كسى است كه خشم او را با معصيت، بر خود فرود مى‏آورد؟ 2. آيا آن‏كس كه با ترك خيانت، رضاى خدا را پيروى مى‏كند، چون فردى است كه با عمل خيانتكارانه خود خداوند را به خشم مى‏آورد؟ 3. آيا آن‏كس كه با جهاد در راه حق، رضاى حق را مى‏جويد، مانند كسى است كه موجبات خشم حق را با فرار از جنگ و جهاد از روى تنفر و ترس از جهاد فراهم مى‏آورد؟ 4. آيا اهل‏بيت مانند كسانى هستند كه با آن‏ها دشمنى مى‏كنند؟ زيرا در روايتى از امام صادق(ع) نقل شده كه فرمودند: "كسانى كه از رضوان خدا تبعيت مى‏كنند، همان ائمه(ع) هستند. براى مؤمنان درجاتى نزد خداوند وجود دارد و با توجه به دوستى و شناختشان نسبت به ما، خداوند بر حسنات مؤمنان مى‏افزايد و درجات عالى آن‏ها را بالا مى‏برد و اما كسانى كه به خشم خداوند رجوع نموده‏اند، همان‏هايى هستند كه حق على‏بن ابى‏طالب (ع) و حق ائمه: - يعنى ما اهل‏بيت - را انكار نمودند. پس به همين دليل به خشم خداوند رجوع نموده‏اند.››
با دقت در نظريات مزبور درمى‏يابيم كه تمامى آن‏ها باهم قابل جمع بوده، منافاتى با يكديگر ندارند. بنابراين، مى‏توان گفت تبعيت از رضوان خدا تبعيت از هر چيزى است كه موجبات رضا و خشنودى پروردگار را فراهم آورد كه در عمل به صورت‏هاى مختلفى نمايان مى‏گردد.
د. آنچه از ناحيه پروردگار نازل شده است: «تبعيت نماييد از آنچه كه از ناحيه پروردگارتان به سوى شما نازل شده است." (اعراف: 3 ) درباره اين آيه بعضى از مفسرّان گفته‏اند: يعنى از قرآن متابعت كنيد با انجام اوامر و ترك نواهى آن و يا از پيامبر (ص) متابعت كنيد در هر چه بر شما خوانده و به شما گفته است از قرآن و سنّت. برخى ديگر از مفسّران گفته‏اند: اين تبعيت در امور واجب و مستحب و مباح است كه بايد در اين امور تابع دستور خدا بوده، به آن اعتقاد داشت؛ همچنان‏كه از حرام واجب است اجتناب كرد.››
ه'. بهترين آنچه از جانب پروردگار نازل شده است: "و تبعيت كنيد از بهترين آنچه از ناحيه پروردگارتان به سوى شما نازل شده است." (زمر: 55 )
مفسرّان آراء متفاوتى را درباره مصداق يا مصاديق "بهترين آنچه از ناحيه پروردگار نازل شده است"، ارائه نموده‏اند. برخى از اين نظرات به شرح ذيل است:
1. منظور بهترين چيزى است كه از ميان اسباب طاعت و مغفرت مى‏توان در نظر گرفت؛ زيرا وسايل زيادى براى اين دو وجود دارد كه از لحاظ نتيجه دادن متفاوتند. عاقل كسى است كه اسبابى را انتخاب كند كه از همه بهتر بوده، بيش‏ترين ثمره و فراوان‏ترين نتيجه را دارا باشد.
2. مثلا خداوند هم مباح بودن خواب را نازل كرده است و هم مستحب بودن عبادت را در شب. تبعيت از احسن - مثلا - عبادت است و اين‏گونه بيان بر طبق ترغيب است نه الزام.
3. يعنى قرآن و ولايت اميرالمؤمنين (ع) و ساير ائمه: دليل بر اين مطلب، قول خداوند - عزّوجلّ - است: «تا اين‏كه نفس گويد يا حسرتا به خاطر افراطكارى در جنب خدا»؛ زيرا از امام صادق (ع) نقل شده كه فرموده‏اند: «ما جنب خدا هستيم.››
4. بعيد نيست كه منظور خطاب‏هايى باشد كه به طريقه انجام حق عبوديت در راه امتثال خطاب‏هاى الهى اشاره مى‏كند، خواه مواردى كه مربوط به عقايد است و خواه مواردى كه مربوط به اعمال مى‏شود. مانند خطاب‏هايى كه به استغراق در ذكر خداوند و نيز حبّ خدا و تقواى او و اخلاص در دين دعوت مى‏كنند؛ زيرا پيروى از اين خطاب‏ها موجب برخوردارى انسان از حياتى طيّب و دميده شدن روح ايمان در او شده، اعمالش را صالح ساخته، او را در نور ولايت خدا، يعنى بالاترين كرامت، داخل مى‏نمايد.
و. راه كسى كه به سوى خدا بازگشته است: خداوند متعال پس از اين‏كه در آيه 14سوره "لقمان" انسان را به شكرگزارى در مقابل خود و نيز پدر و مادر سفارش مى‏نمايد، در آيه 15همين سوره وى را از اطاعت آن دو در مواردى كه به شرك خدا منجر مى‏شود؛ نهى كرده، نسبت به رفتار نيكو با آنان در اين دنيا - حتى در همين صورت - امر نموده و در ادامه مى‏فرمايد: "و از راه كسى كه به سوى من بازگشته، تبعيت كن.››
‹‹ كسى كه به سوى من بازگشته» يعنى كسى كه به طاعت من بازگشته است، كه مقصود پيامبر (ص) و مؤمنان هستند.››
جمله مزبور مبنى بر حصر است؛ بدين معنا كه فقط از طريقه كسانى بايد پيروى نمود كه راه آنان قيام به وظايف دينى و توجه به آفريدگار است. چنانچه درخواست پدر و مادر نيز چنين باشد، بايد از خواسته آنان پيروى نمود و فى‏الجمله، شكرگزارى و مصاحبت با آن‏ها كرد.
در اين جمله اختصار لطيفى به كار رفته است؛ زيرا در عين كوتاهى مى‏فهماند كه اگر پدر و مادر با خدا باشند، بايد راهشان را پيروى كرد و گرنه اطاعتشان واجب نيست و بايد راه غير آن دو نفر، يعنى راه كسانى را كه با خدا هستند، پيروى نمود.

الف. تسليم بى‏چون و چرا: كسى كه از متبوع موردنظر خداوند تبعيت مى‏كند، در حقيقت خود را به كسى سپرده است كه نسبت به راه‏هاى هدايت آگاهى كامل دارد و هرچه انجام مى‏دهد حق است. چه او حقانيت يكايك اعمال متبوع را كاملا درك كند و چه درك نكند، اجمالا مى‏داند هرچه وى انجام دهد، حق است. بنابراين، هرگاه در حين تبعيت با وضعيتى روبه‏رو شود كه نتواند حقانيت آن مورد خاص را درك كند، نبايد به چون و چرا كردن حول و حوش آن يا سرپيچى و عصيان از تبعيت وى بپردازد، بلكه بايد كاملا تسليم بوده، توضيح حقانيت آن مورد را به شخص متبوع واگذار نمايد تا هر وقت خود صلاح دانست، به آن مبادرت ورزد.
نمونه چنين تبعيتى در قرآن كريم داستان حضرت موسى (ع) و عالم لدنّى است؛ وقتى عالم لدنّى در مقابل درخواست موسى (ع) مبنى بر تبعيت از وى، اظهار داشت كه نمى‏توانى صبر كنى، حضرت موسى (ع) گفت: "انشاءالله مرا صابر خواهى يافت و تو را در هيچ امرى عصيان نمى‏ورزم." (كهف: 69 ) عالم لدنّى نيز به وى گفت: "پس اگر از من تبعيت كردى چيزى از من نپرس تا اين‏كه خودم برايت بگوم." (كهف: 70)
معناى جمله اين است كه اگر از من پيروى كردى، در مورد هر چيزى كه ديدى و برايت گران آمد، نبايد سؤال كنى تا خودم معنا و وجه آن را بيان نمايم و در اين جمله اشاره است به اين‏كه به زودى اعمالى از من خواهى ديد كه تحملش برايت سنگين است، ولى من خودم برايت توضيح خواهم داد. اما براى موسى (ع) مصلحت نيست كه ابتدا سؤال نمايد، بلكه سزاوار است صبر كند تا او خود بيان نمايد.
ب. تبعيت همه جانبه: تبعيت از رسولان خدا در صورتى با ارزش و ممدوح مى‏باشد كه همه جانبه بوده، تمامى موارد را در برگيرد، نه اين‏كه هرگاه به استفاده شخص باشد، تبعيت كند و هرجا ضررى متوجه او باشد، سرپيچى نمايد.
بعضى از انسان‏ها در موارد آسان تبعيت مى‏كنند و در موارد سخت تبعيت نمى‏كنند." (توبه: 42 ) معناى آيه اين است كه اگر تو ايشان را به كارى دعوت مى‏كردى كه نفع مالى مسلم و نقدى مى‏داشت و به دست آوردنش هم آسان بود، مسلما تو را اجابت مى‏كردند و با تو بيرون مى‏آمدند تا به طمع خود برسند و غنيمتى را كه وعده داده بودى، به چنگ آورند و ليكن تو ايشان را به سفرى دور و دراز و كارى دشوار دعوت كردى و لذا درباره آن تثاقل ورزيدند و به زودى بعد از آن‏كه از جنگ برگشتيد و آن‏ها را به خاطر تخلفشان سرزنش كرديد، به خدا سوگند خواهند خورد كه اگر توانايى داشتيم با شما مى‏آمديم. اين‏ها با اين روشى كه در امر جهاد در پيش گرفته‏اند كه هر وقت آسان و پر درآمد بود، شركت كنند و هر وقت دور و پر مشقت بود، تخلف نموده، عذرها و سوگند دروغين بياورند، خود را هلاك خواهند كرد و خدا مى‏داند كه در سوگندشان دروغگويند.

ملاك و معيار سنجش تبعيت و عدم تبعيت فرد، انجام امتحان است. اين امتحان از طريق نزول بلايا و اجراى احكام و حدود محقق مى‏گردد. نمونه‏اى از اين امتحانات حكم تغيير قبله در صدر اسلام بود: "و ما قرار نداديم قبله‏اى را كه بر آن بودى مگر براى اين‏كه بدانيم كسانى را كه از رسول تبعيت مى‏كنند از كسانى كه به مخالفت وى برمى‏خيزند، و اين تغيير قبله سنگين بود به جز بر هدايت يافتگان به خدا." (بقره: 143)
در بعضى از تفاسير در توضيح اين آيه آمده است: «مگر براى اين‏كه امتحان كنيم مردم را تا تشخيص دهيم تبعيت‏كنندگان از رسول را در نماز گزاردن به آن جهت، از كسانى كه برمى‏گردند به حالت سابق خود به خاطر الفت و علاقه به قبله پدرانشان.››
از امام حسن عسگرى (ع) نقل شده كه فرمودند: «مردم مكه هواى قبله شدن كعبه را به سر داشتند. خداى تعالى با قبله قرار دادن بيت‏المقدس امتحانشان كرد تا معلوم شود چه كسى بر خلاف هواى نفسش رسول خدا (ص) را پيروى مى‏كند، بر خلاف مردم مدينه كه هواى بيت‏المقدس به سر داشتند و خداى تعالى به برگرداندن قبله دستورشان داد تا با هواى نفس خود مخالفت نموده، رو به كعبه نماز بگزارند تا باز معلوم شود چه كسى پيروى رسول خدا (ص) مى‏كند و چه كسى مخالفت مى‏نمايد، كه هركس او را بر خلاف ميل درونى‏اش اطاعت كند مصدِّق و موافق اوست.››

جلب محبت الهى: «بگو اگر خدا را دوست مى‏داريد، پس، از من تبعيت نماييد تا خدا هم شما را دوست بدارد.» (آل عمران: 31)
در تفسير اين آيه آمده است: يا محمد! بگو اگر شما حقيقتا خدا را دوست مى‏داريد، پس مرا پيروى كنيد، زيرا آنچه من از نزد خدا آورده‏ام، مبيّن صفات و اوامر و نواهى اوست و محبّ صادق و دوستدار واقعى كسى است كه بر معرفت محبوب و شناسايى امر و نهى او حريص باشد تا به وسيله امتثال امر او و اجتناب از نهى او به او تقرّب بجويد؛ و اگر متابعت من نماييد، خدا هم شما را دوست خواهد داشت و شما را توفيق خواهد داد و به راه راست هدايت خواهد فرمود.
اكنون كه شما از پيغمبر من تبعيت نمى‏كنيد، معلوم مى‏شود نسبت به من محبت نداريد. دروغ مى‏گوييد. پس چگونه مى‏شود كه من شما را دوست داشته باشم؟ اگر انسان خدا را دوست داشته باشد، به دليل عقل لازمه‏اش اين است كه هر كسى را خدا دوست دارد، او نيز دوست داشته باشد. يقينا خدا پيامبر خدا را دوست دارد. بدون شك پيامبر (ص) هم آل خود يعنى ائمه(ع) را دوست دارد. پس ترديدى نيست كه بايد انسان اهل‏بيت: را دوست داشته باشد. اخبار فراوانى از خاندان عصمت و طهارت وارد شده و به اين آيه استدلال نموده‏اند كه اطاعت ايشان اطاعت خداست.
از امام صادق (ع) در ارتباط با آيه مزبور نقل شده كه فرموده‏اند: هركس كه دوست دارد حق تعالى او را دوست داشته باشد، پس بايد خداى تعالى را اطاعت و از ما پيروى نمايد. به خدا سوگند كه بنده از خداى تعالى فرمانبردارى نكند، مگر آن‏كه خداوند پيروى از ما را نيز در اطاعت از خود داخل كند و به خدا سوگند كه بنده از ما پيروى نمى‏كند، مگر اين‏كه خداوند او را دوست مى‏دارد و به خدا سوگند كه كسى از پيروى ما خوددارى نمى‏كند، مگر اين‏كه ما را دشمن مى‏دارد و به خدا سوگند كسى با ما دشمنى نمى‏كند، مگر اين‏كه خدا را عصيان مى‏ورزد و هر كه بميرد در حالى كه نسبت به خداى تعالى عاصى باشد، خداوند او را رسوا ساخته، در آتش جهنم مى‏اندازد.
گفته‏اند: در عهد رسول خدا (ص) جماعتى ادعا كردند كه خدا را دوست دارند. حق تعالى گفت:اين محمد (ص) دوست من است. اگر شما در اين ادعا راستگو هستيد، از او متابعت كنيد تا من نيز شما را دوست بدارم و الاّ ادعايى باشد بى بيّنت و ادعاى بى‏بيّنت باطل باشد. از ابن عباس نقل كرده‏اند: رسول خدا (ص) نزد قريش آمد در حالى كه آن‏ها در مسجدالحرام بتان را مى‏پرستيدند. ايشان را ملامت كرد و گفت: شرم نداريد؟ دين پدر خود ابراهيم و اسماعيل را رها كرده‏ايد و جمادى را مى‏پرستيد كه در آن نفعى وضررى نيست. آن‏ها گفتند: ما اين‏ها را به خاطر دوستى خدا مى‏پرستيم. خداى تعالى اين آيه را بر پيامبر فرستاد و فرمود: بگو اگر طالب چيزى هستيد كه شما را به خدا نزديك گرداند، از من متابعت كنيد تا خداى تعالى شما را دوست بدارد كه من سزاوارترم به تعظيم از اين بت‏ها، كه من رسول خدايم.
تقرب به رسولان الهى: «هركس از من تبعيت نمود، از من است.» (ابراهيم: 36)
در قاموس دينى و جهان معنويت، معتبرترين ملاك براى نزديكى به رسول خدا (ص) و قرار گرفتن در زمره اهل‏بيت(ع) تبعيت است و صرف خويشاوندى و رابطه خونى در اين زمينه‏ها راهگشا نيست؛ چنان‏كه ابراهيم (ع) در آيه مزبور به همين مطلب تصريح نموده است و نيز پيامبراسلام (ص) در مورد سلمان غيرعرب فرمودند: او از ما اهل‏بيت: است.
هدايت و مصونيت از گمراهى و شقاوت: «خداوند به وسيله آن )قرآن( هركسى را كه از رضوانش تبعيت كرده است به راه‏هاى امن و سلامت هدايت نمايد و آن‏ها را از تاريكى‏ها به سوى نور خارج كند و به صراط مستقيم هدايت نمايد.» (مائده: 16)
- و آن شخص مؤمن گفت: اى قوم! از من تبعيت كنيد تا شما را به راه رشد هدايت نمايم." (غافر: 38 ) در مورد كاربرد تركيبى واژه هدايت به عنوان پيامد تبعيت، توجه به اين نكته ضرورى است كه گرچه از آن با تعابير مختلفى همچون هدايت به راه‏هاى امن و سلامت و صراط مستقيم و راه رشد ياد شده است، ولى در حقيقت بازگشت همه آن‏ها به يك چيز، يعنى همان راهى است كه انسان را به خداوند نزديك مى‏كند. به تعبير ديگر، اگر به راه‏هاى امن و سلامت اشاره شده، از اين جهت است كه گام نهادن در تمام اين راه‏ها يا اعمال، انسان را از خطر گمراهى و سرگردانى ايمن مى‏دارد و اگر صراط مستقيم ناميده شده، بدين لحاظ است كه مجموعه اين اعمال ما را در راهى قرار مى‏دهد كه مستقيما به خداوند منتهى ميگردد و اگر به عنوان راه رشد مطرح شده، از اين نظر است كه موجب رشد و كمال انسان مى‏شود. ضمن اين‏كه استفاده از تعابيرى مانند عدم گمراهى و شقاوت (طه: 123) نيز به صورتى ديگر به تبيين همان معنا كمك مى‏كند؛ زيرا بديهى است وقتى تبعيت موجب هدايت شود، طبيعتا مانع از گمراهى و همچنين شقاوت خواهد شد. مقصود از شقاوت در اين‏جا، بدبختى و بيچارگى اخروى است.
اگر شقاوت به معناى بدبختى و بيچارگى دنيوى ناشى از مشكلات و سختى‏ها باشد، در اين صورت مضمون آيه مخالف احاديث بسيارى است كه در آن‏ها بيان شده ميزان افزايش مشكلات و سختى‏ها متناسب با ميزان افزايش ايمان است.
تفوق و برترى بر كفار: «و تبعيت‏كنندگان از تو عيسى (ع) را تا روز قيامت بر كفار تفوّق و برترى مى‏دهيم.» (آل‏عمران: 55 )
كسى كه تبعيت مى‏كند، به دليل برخوردارى از محبت الهى، طبيعتا از حمايت او نيز بهره‏مند است و چون حمايت‏كنده داناترين و قدرتمندترين است و دست قدرتش بر همه دست‏ها غلبه دارد (فتح: 10)پس وى نيز هيچ‏گاه شكست نمى‏خورد و مغلوب نمى‏گردد.
ايجاد رافت و رحمت در قلب: "و در قلب كسانى كه از وى (عيسى) تبعيت كردند، رأفت و ر حمت قرار داديم." (حديد: 27 )رسولان الهى خود مظهر رحمت خداوندند؛ چنان‏كه پيامبراسلام (ص) به عنوان "رحمت براى عالمين" معرفى گرديده‏اند. (انبياء: 107)بنابراين، طبيعى است كه تبعيت‏كنندگان از آنان نيز از آن‏جايى كه به خاطر تبعيتشان روز به روز بيش‏تر متخلّق به اخلاق آنان مى‏شوند، از چنين صفتى نيز به همان نسبت برخوردار گردند. به علاوه كه نتيجه طبيعى اعمال صالح خالصانه نيز داشتن قلبى پاك است كه خود به خود منشأ مهر و محبت و رحمت مى‏باشد.
پوشيده شدن بدى‏ها: "كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند... خداوند بدى‏هايشان را پوشانيد... زيرا مؤمنان از حق كه از جانب پروردگارشان نازل گرديده است تبعيت نمودند." (محمد: 2-3)
تبعيت امرى نسبى است و مراتبى دارد؛ كسى كه شروع مى‏كند به تبعيت كردن از رسول، مسلما در همان ابتداى كار تمام اعمالش صدر درصد منطبق براعمال رسول نمى‏شود، بلكه به مروز زمان هرچه بر تبعيتش افزوده مى‏گردد، به رسول نزديك‏تر مى‏شود. بنابراين، تا آن مرحله‏اى كه پيش رفته، يك سرى از اعمالش اصلاح و از بدى‏ها مبرّا گرديده است، ولى به ميزانى كه از رسول (ص) فاصله دارد، هنوز داراى نقايصى مى‏باشد. خداوند عيب‏ها و نقايص وى را تا رسيدن به كمال مطلوب، از ديد ديگران پنهان مى‏دارد.
آسودگى خاطر: "كسانى كه ايمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند... خداوند خاطرشان را آسوده نمود... زيرا مؤمنان از حق... تبعيت نمودند." (محمد: 2/3)
كسى كه از رسول تبعيت مى‏كند، خيالش راحت است به دنبال كسى حركت مى‏كند كه چون همواره به حق عمل مى‏نمايد، هيچ خطايى مرتكب نمى‏شود و در نتيجه، دچار هيچ‏گونه گمراهى و انحرافى هم نمى‏گردد. پس از اين جهت دچار نگرانى نيست؛ مى‏داند به ريسمانى چنگ زده است كه جدايى ندارد. (بقره: 256)

گام‏هاى شيطان: در قرآن كريم سه جا نسبت به تبعيت از گام‏هاى شيطان نهى شده است كه دو مورد آن در ارتباط با خوردن است:
‹‹ - از خوراكى‏هاى حلال و پاكيزه زمين بخوريد و از گام‏هاى شيطان تبعيت نكنيد.» (بقره: 168)
- از آنچه كه خدا به شما روزى داده است بخوريد و از گام‏هاى شيطان تبعيت مكنيد." (انعام: 142)
معلوم مى‏شود ميزان تأثير وسوسه‏هاى شيطان بر انسان ارتباط زيادى با چگونگى كسب روزى او از لحاظ حلال يا حرام بودن دارد. بنابراين، براى اين‏كه بتواند خود را از وسوسه‏هاى شيطان دور نگه دارد و از او تبعيت ننمايد، بايد نسبت به حلال بودن روزى خود دقت و حساسيت زيادى داشته باشد.
از سوى ديگر، تعبير گام‏هاى شيطان در اين آيه، گويا اشاره به يك مسأله دقيق تربيتى دارد و آن اين‏كه: انحراف‏ها و تبهكارى‏ها تدريجا در انسان نفوذ مى‏كند، نه به صورت دفعى و فورى؛ مثلا براى آلوده شدن يك جوان به مواد مخدر يا قمار و شراب، معمولا مراحلى وجود دارد: نخست به صورت تماشاچى در يكى از جلسات شركت مى‏كند و انجام اين كار را زياد مهم تلقّى نمى‏نمايد. گام دوم، شركت تفريحى در قمار (بدون برد و يا باخت) و يا استفاده از مواد مخدر به عنوان رفع خستگى يا درمان بيمارى و مانند آن است. گام سوم، استفاده از اين امور به صورت كم و به قصد اين است كه در مدت كوتاهى از آن صرف‏نظر كند. سرانجام گام‏ها يكى پس از ديگرى برداشته مى‏شود و شخص به صورت يك قمار باز حرفه‏اى خطرناك و يا يك معتاد سخت بينوا درمى‏آيد. وسوسه‏هاى شيطان معمولا به همين صورت است و انسان را قدم به قدم و تدريجا پشت سر خود به سوى پرتگاه مى‏كشاند.
هوا و هوس: در آيات بسيارى از قرآن كريم تبعيت از هوا و هوس مورد مذمّت يا نهى واقع شده است. مثلا در يك‏جا در رابطه با حكم و داورى چنين آمده است: "پس ميان مردم به حق حكم كن و از هوا و هوس تبعيت مكن." (ص :26)
هواى نفس پرده ضخيمى بر چشمان حقيقت بين انسان مى‏افكند و ميان او و عدالت جدايى مى‏اندازد. از اين‏رو، در ادامه مى‏گويد: "اگر از هواى نفس پيروى كنى، تو را از راه خدا، كه همان راه حق است، باز مى‏دارد." بنابراين، هرجا گمراهى است پاى هواى نفس در ميان است و هر جا هواى نفس است نتيجه آن گمراهى است.
و در جايى ديگر درباره ظالمان آمده است: "بلكه ظالمان از هوا و هوسشان تبعيت كرده‏اند، بدون آن‏كه علمى نسبت به آن داشته باشند." (روم: 29)
و نيز درباره كسانى كه دعوت پيامبر (ص) را اجابت نكرده‏اند، چنين ذكر شده است: "پس اگر تو را اجابت نكردند، بدان كه آن‏ها فقط از هوا و هوس خود تبعيت مى‏كنند." (قصص: 50)
راه نادانان: "از راه نادانان تبعيت مكنيد." (يونس:89) يعنى طريق كسانى كه به حكم و مصلحت الهى جاهل هستند و سبيل نادانان را كه در كارها عجله دارند، مپوييد.