حقیقت وحی نام تألیفی فلسفی ـ کلامی از جناب آقای اسماعیل دانش می‏باشد که به جای پایان‏نامه مورد قبول واقع شده است. این رساله دارای یک مقدمه و سه فصل است. فصل اول آن شامل بحث‏های زیر می‏باشد؛
وحی در لغت: لغت شناسان، برای وحی، تعریف‏های فراوان نموده‏اند که از مجموع آنها به دست می‏آید که وحی، در لغت، به معنای اشاره‏ی سریع، سخنان رمزی و پیام‏های مخفیانه به وسیله‏ی نوشته یا اشاره است و از آن‏جا که تعلیم معارف الهی بر پیامبر(ص)، به صورت مرموزی انجام می‏گرفته، این واژه در آن به کار رفته است.
وحی در اصطلاح: وحی در اصطلاح اخص از مفهوم لغوی و مختص معارفی است که به شیوه‏ی خاص بر انبیا القا شده است. هیچ اندیشمند و پژوهشگری موفق به تعریف حقیقی آن، نگردیده است. مجموع تعریف‏های ارائه شده، تعریف شرح‏الاسمی است.
نگارنده وحی را، در اصطلاح، چنین تعریف نموده است: وحی عبارت است از ارتباط خاص معنوی، برای پیامبران الهی که از راه غیب، پیام آسمانی را در می‏یابند و خداوند این ابزار معرفتی را فقط در اختیار پیامبران، قرار داده است.

موارد استعمال وحی در قرآن فراوان است که برخی مواردش از این قرار می‏باشد: 1777;. درک غریزی؛ 1778;. ایجاد سنت‏ها و نظام‏ها؛ 1779;. اشاره؛ 1780;. الهام روحانی به انسان؛ 1781;. الهام روحانی به ملائکه؛ 1782;. وسوسه‏های شیطانی؛ 1783;. رسالت و نبوت؛ 1784;. وحی به معنای خبر.
گونه‏های وحی نبوی
وحی بر انبیا به سه نوع قابل تقسیم است:
الف. وحی مستقیم؛
ب. وحی از ورای حجاب؛
ج. وحی از طریق پیک.
نحوه دریافت وحی پیامبر( صلی‏الله‏علیه‏و‏آله )
دریافت و تلقی وحی توسط پیامبر اکرم(ص) به سه نحو بوده است:
1777;. رؤیای صادق؛
1778;. وحی مستقیم؛
1779;. وحی به‏وسیله‏ی جبرییل.
وحی، به‏وسیله‏ی جبرییل، به چهار صورت تحقق می‏پذیرفته است:
1779;1777;. بدون این‏که فرشته بر پیامبر(ص) ظاهر شود وحی را در روح ایشان القا می‏کرد؛
1779;1778;. گاهی به صورت زنگ در گوش پیامبر(ص) صدا می‏نمود؛
1779;1779;. گاهی هم جبرییل به صورت اصلی‏اش، که خدا او را بر آن صورت آفریده بود، بر پیامبر(ص) ظاهر می‏گشت؛
1779;1780;. گاهی فرشته به صورت انسانی در می‏آمده است و پیامبر( صلی‏الله‏علیه‏و‏آله ) را مورد خطاب قرار می‏داد.

وحی به معنای اصطلاحی، اختصاص به وحی نبوی(ص) دارد. برای القا یا وحی به سایر انسان‏ها، «الهام» به کار می‏رود. در قرآن، از الهام به غیر نبی تعبیر به وحی شده که معنای لغوی آن لحاظ گردیده است.
بنابراین وحی از ویژگی‏های انبیا است و به غیر انبیا الهام می‏شود. از منظر عرفا، فرق وحی و الهام در امور زیر می‏باشد:
1777;. الهام کشف معنوی و وحی کشف شهودی است؛
1778;. الهام برای نبی و غیر نبی است، ولی وحی اختصاص به نبی دارد؛
1779;. در الهام تبلیغ شرط نیست و وحی مشروط به تبلیغ است.

مشخصات چهارگانه برای وحی انبیا بیان شده است:
1777;. درونی بودن؛
1778;. معلم داشتن؛
1779;. استشعار؛
1780;. ادراک واسطه‏ی وحی
فصل دوم، حقیقت وحی را، در الهیات غرب، بحث کرده که شامل بحث‏های زیر است:
دوره‏ی سنت دینی یا قرون وسطا تعریف شده است. متفکران دوره‏ی سنت از جمله آگوستین قدیس، بوییتوس، جان اسکات، قدیس آنسلم، توماس اکویناس و اندیشه‏های رایج آنان در این دوره بیان گردیده است.
وحی در دوره‏ی سنت دینی(قرون وسطا یعنی فاصله‏ی بین قرن‏های پنجم تا پانزدهم میلادی) نیز روشن شده است.
دوره‏ی تجدد دینی (قرن‏های شانزدهم، هفدهم و هجدهم میلادی)، که گهواره‏ی تفکر جدید و نهضت اصلاحات مسیحی می‏باشد، تبیین گردیده است. اندیشمندان نهضت اصلاحات دینی از جمله مارتین لوتر و کالوین همراه با اندیشه‏هایشان معرفی شده است. وحی، در دوره‏ی تجدد دینی نیز بیان شده است که تفاوت فراوانی با حقیقت وحی در زمانه‏ی سنت دارد.

در عصر تجدد و روشنگری، توسط شلایرماخر فیلسوف و متکلم آلمانی، فهم جدیدی از وحی ارائه شد که مورد توجه بسیاری از اندیشمندان غربی قرار گرفت. وی بر این باور بود که وحی، تجربه‏ای دینی است. نگاه تجربی به دین، در قرن نوزدهم، به فکری عظیم تبدیل شد. در این قرن، عده‏ی کمی به اهمیت این پروژه واقف بودند. تقریبا یک قرن بعد از مرگ وی، با ترجمه‏ی کتاب معروف او به‏نام ایمان مسیحی، به زبان انگلیسی، اهمیت دیدگاه شلایرماخر آشکار شد.

آنچه باعث پیدایش نظریه‏ی تجربه‏ی دینی گردیده است عبارت‏اند از:
1777;. زمینه‏ی علمی؛
1778;. زمینه‏ی فلسفی؛
1779;. زمینه‏ی دینی.

تجربه‏ی دینی با وحی تفاوت‏های اساسی دارد که برخی از آنها به قرار ذیل می‏باشند:
1777;. وحی، حالتی سرشار از اطمینان به صدق خود در پیامبر ایجاد می‏کند که جای هیچ‏گونه شک و شبهه‏ای نسبت به صدق آن باقی نمی‏گذارد. تجربه‏ی دینی و عرفانی با نوعی عدم اطمینان به صحت مضامین همراه می‏باشد؛
1778;. وحی، فعل الهی است که فقط به پیامبران عطا می‏شود، ولی تجربه‏ی دینی به هر کس می‏تواند تعلق بگیرد؛
1779;. تجربه‏ی دینی گاه از تلقینات فرد مؤمن، بدون واقعیت خارجی تحقق می‏یابد، ولی وحی به عنوان واقعیت خارجی، که از حقایق عینی حکایت می‏کند، تحقق می‏یابد؛
1780;. یقین برگرفته شده از وحی، منطقی است، ولی یقین، در تجربه‏ی دینی، شخصی و روان شناختی است؛
1781;. در قلمرو وحی، باطل توان حضور ندارد؛ تجربه‏ی دینی خطاپذیر است و دست‏کم، تجربه‏کنندگان در تفسیر آن گرفتار انحراف می‏شوند.
وحی، در فهم کارل بارت(1777;1784;1784;1782;1777;1785;1782;1784;م) متکلم و آموزشگر پروتستان سوییسی، که پس از جنگ جهانی اول پا به عرصه‏ی گفتمان کلامی دنیای غرب گذاشته نیز مطرح شده و نقدهایش هم بیان گردیده است.

در عصر روشنگری، به‏ویژه در قرن نوزدهم علاوه بر نظریه‏ی تجربه‏ی دینی، برخی دانشمندان دیگر غربی مانند فرید وحی را نتیجه‏ی بروز شخصیت درونی دانسته که این نظریه به دلایل زیر قابل قبول نیست:
1777;. نبوت و پیامبری به صرف ادعا ثابت نمی‏شود و باید مقرون به معجزه باشد. چنان‏که پیامبران، در طول تاریخ، دارای معجزه بوده‏اند. افرادی که از طریق شخصیت درونی حقایقی را دریافت کرده‏اند مدعی نبوت نبوده و معجزه‏ی وحی از خود نشان نداده‏اند؛
1778;. علوم و اطلاعاتی که افراد از طریق شخصیت درونی خویش دریافت کرده‏اند با علوم و اطلاعات پیامبران قابل مقایسه نیست؛
1779;. طبق این نظریه، شخصیت درون انسان به هنگام تعطیل شدن قوای ظاهری آشکار می‏شود که زمینه‏ی پیدایش این شخصیت در بیماران، افراد مست و اشخاص خواب و بسیار خسته، قوی‏تر است، ولی در حال تلاش و کوشش خاموش باقی می‏ماند، در حالی که پیامبران، در نهایت توجه و اشتغال، مورد وحی قرار گرفته است؛
1780;. شخصیت درونی بدون کمک از عوامل خارجی نمی‏تواند معلوماتی را که در حال تعطیل بودن حواس افاضه می‏کند، به دست آورد، در حالی که وحی پیامبران چنین نیست.
فصل سوم به حقیقت وحی در فلسفه و الهیات اسلامی پرداخته است و مشتمل بر مباحث ذیل می‏باشد:

فارابی وحی را نتیجه‏ی عقل فعال دانسته که این تفسیر از چند جهت قابل خدشه است:
1777;. اول این که سیره‏ی علمی پیامبران گویای این نیست که آنان از خلال تأملات فلسفی، به مرحله‏ای رسیده باشند که از عقل فعال سود
ببرند. دوم این‏که پیامبران برخاسته از میان مردم و مانند انسان‏های عادی‏اند و فقط سخنانشان موهبت الهی و از عالم غیب می‏باشد؛
1778;. طریق معرفت وحیانی از ادراکات عقلی کاملاً جداست. محتوای پیام وحی هیچ‏گاه به اندیشه‏های متفکران خطور نکرده است؛
1779;. اگر فرمایشات فارابی درست باشد، باید تمام انسان‏ها بتوانند، از طریق عقل فعال، مخاطب بی‏واسطه‏ی وحی قرار بگیرند، حال این که چنین نیست؛
1780;. لازمه‏ی تفسیر فارابی از وحی این خواهد بود که نبوت و وحی امری اکتسابی به شمار آید، در حالی که این معنا برخلاف رأی عموم مسلمانان و قرآن است.

برخی دانشمندان، برای آن‏که میان اعتقاد به پیامبران و اصول علمی جدید مادی جمع ببندند، وحی را نتیجه‏ی نبوغ دانسته که به چند جهت قابل خدشه است:
1777;. پیامبران برای ادعایشان معجزه داشتند، ولی نوابغ چنین نیستند؛
1778;. اگر این نظریه را قبول نماییم، فقط اعتقاد به وجود خدا باقی می‏ماند و غیر از آن محصول فکر خطای انسانی شمرده می‏شود؛
1779;. پیامبر از برخی حوادث آینده خبر داده که به وقوع پیوسته است. هیچ نابغه‏ای جرأت ندارد به مردم از سقوط فلان دولت، به‏صورت قطعی درآینده، خبر دهد.

برخی وحی را کشف و شهود عرفانی پنداشته‏اند که مورد خدشه می‏باشد: اول: مکاشفه‏ی عرفانی، اکتسابی می‏باشد، ولی وحی افاضه‏ی الهی است؛ دوم: در مکاشفات، احتمال خطا وجود دارد، ولی در وحی احتمال خطا نیست؛ سوم: وحی نبوت، پیام و مأموریت ابلاغ دارد؛ برخلاف مکاشفات عرفانی که به علم و عرفان صاحب کشف کمک می‏کنند.

پدیده‏ی وحی چنان اسرارآمیز است که در قالب هیچ فکر و اندیشه‏ی متداول بشری نمی‏گنجد. فردی از حقیقت و واقعیت وحی و وحی‏پذیری آگاهی می‏یابد که با ضمیر پاک و قلب سرشار از عشق، تمام وجودش را تبدیل به بستر پذیرش وحدانیت کرده باشد و دیگران تنها می‏توانند از آثار و علایم حقیقت وحی آگاهی یابند.
وحی، شعور مرموزی است که با شعور فکری مشترک میان افراد انسان‏ها تفاوت دارد. فردی که به او وحی می‏شود هرگز شک نمی‏کند و نیاز به دقت نظر یا مطالبه‏ی دلیل و برهان هم ندارد.
حقیقت وحی برای افراد عادی روشن نیست. حتی اگر پیامبر(ص) هم آن را برای ما شرح دهد، ما جز شبحی از این جهان مرموز و اسرارآمیز نخواهیم یافت. برای تقریب به ذهن به آیاتی که تا حدودی ناظر به ماهیت و حقیقت وحی هستند اکتفا می‏کنیم. قرآن می‏فرماید: «انه لقول رسول کریم»(تکویر، 1777;1785;)؛ «به تحقیق، این قرآن، کلام فرستاده‏ی بزرگواری (چون جبرییل امین) است». «انه لقول فصل» (طارق،1780;)؛«به تحقیق، قرآن کلام وحی وجداکننده‏ی حق از باطل است».
از این دو آیه به دست می‏آید که وحی قرآن کریم، از نوع کلام و قول است.