آجُرپزى
آجر، به معناى گِلِ پخته[1] يا خشت پخته،[2] معرَّب آگور از فارسى يا يونانى است.[3] جواليقى، آجر را فارسى دانسته و براى آن ضبط‌هاى گوناگونى بيان كرده است.[4]واژه «آجر» از تعبير «فأوقِد ... علَى الطِّينِ» در آيه 38 قصص/28 استفاده شده: «وَ‌قالَ فِرعَونُ يأيّها المَلاَُ ما عَلِمتُ لَكُم مِن إلـه غَيرِى فَأوقِد لِى يهمن عَلَى الطِّينِ فَاجعَل لِّى صَرحاً لَعَلِّى أطَّلِعُ إلى إلهِ مُوسى وَ إِنِّى لاَظُنُّهُ مِن‌الكـذِبينَ = و فرعون گفت: اى بزرگان قوم! براى شما جز خويشتن خدايى نمى‌شناسم؛ پس اى هامان*! برايم بر گِل*، آتش بيفروز [=آجر بساز]؛ پس برجى [بلند]براى من بساز؛ شايد از [حال]خداى موسى آگاهى يابم و من جدّاً او را از دروغ‌گويان مى‌پندارم».
طبرى مى‌گويد: نخستين كسى كه فرمان ساختن آجر را داد و از آن، ساختمانى بلند و كاخ‌گونه بنا كرد، فرعون* بود.[5] درباره اين‌كه چرا در قرآن به جاى «آجر» تعبير «فَأوقِد ... عَلَى الطِّين» آمده، چند نكته است. الف. زيرا فرعون نخستين كسى بود كه فرمان پخت آجر را داد [و هنوز اسم نداشت]؛ ب. اين‌گونه تعبير، به بيان متكبّرانه و آمرانه جبّاران شبيه‌تر است؛[6] پ. اين تعبير، بر خلاف آجر، با فصاحت قرآن مناسب‌تر است. به گفته ابن عاشور نيز كلمه طين در مقايسه با آجر، روان‌تر و فصيح‌تر است و ابن اثير، آجر را كلمه‌اى مبتذل (پيش پا افتاده) دانسته است؛[7] ت. كاربرد اين تعبير به جاى آجر، به مادّه اصلى آن اشاره دارد.[8] اهل‌كتاب مى‌گويند: فرعون، بنى‌اسرائيل را براى ساختن آجر، استثمار و كارهاى دشوارى را بر آنان تحميل مى‌كرد و آنان وظيفه داشتند بدون كمك مصريان و بدون ابزار، هر روز، شمار معيّنى آجر بسازند وگرنه با شديدترين آزارها روبه‌رو مى‌شدند؛ از اين رو، بنى‌اسرائيل به موسى(عليه السلام)مى‌گفتند:«أوذِينا مِن قَبلِ أن تَأتِينا وَ مِن بَعدِ ما جِئتَنا = پيش از آن كه تو نزد ما بيايى و [حتّى]پس از آن‌كه به سوى ما آمدى، آزار ديده‌ايم». (اعراف/7، 129)[9] فرعون، پس از شكست ساحران، در رويارويى با موسى(عليه السلام)و معجزه‌هاى او، به وزير خود هامان فرمان داد برج* بلندى از آجر بسازد تا خود بر فراز آن رود و خداى موسى(عليه السلام)را تيرباران و همه را از دستِ او آسوده سازد. ابن‌عاشور، در اين‌كه چرا فرعون به ساختن برج از «آجر» فرمان داد نه سنگ، مى‌گويد: او، قصد نداشت بناى محكم و ماندگارى ساخته شود؛ بلكه مى‌خواست برج بلندى با سرعت آماده شود و پس از يافتن خداوند، آن را ويران كند.[10] به گفته علاّمه طباطبايى، فرعون درصدد ساخت رصدخانه‌اى بود تا با زير نظر گرفتن ستارگان، بر بعثت موسى و حقيقت مدّعاى او دست يابد.[11] طنطاوى نيز كلامى نزديك به وى دارد؛[12] ولى فخررازى معتقد است كه چنين برجى ساخته نشده و فرمان فرعون را از روى استهزا وكنايه براى تكذيب خدا مى‌داند.[13]
منابع:
البداية والنهايه؛ تفسير التحرير والتنوير؛ التفسيرالكبير؛ جامع‌البيان عن تأويل آى القرآن؛ الجواهر فى تفسير القرآن؛ قصص‌الأنبياء، ابن‌كثير؛ لسان العرب؛ لغت‌نامه دهخدا؛ المعرّب من الكلام الأعجمى على حروف المعجم؛ منتهى‌الأرب فى لغة العرب؛ الميزان فى تفسير القرآن.احمد عاليشاهى
[1] لسان‌العرب، ج1، ص78، «اجر».
[2] منتهى الارب، ج 1، ص 12، «اجر».
[3] لغت‌نامه دهخدا، ج1، ص38، «اجر».
[4] المعرّب، ص17، «اجر».
[5] جامع‌البيان، مج11، ج19، ص95.
[6] التفسير الكبير، ج24، ص253.
[7] التحرير و التنوير، ج20، ص122 و 123.
[8] همان، ص123.
[9] قصص‌الأنبياء، ص279؛ البداية و النهايه، ج1، ص234.
[10] التحرير و التنوير، ج20، ص122.
[11] الميزان، ج16، ص37.
[12] الجواهر، مج7، ج14، ص26.
[13] التفسير الكبير، ج24، ص253.