چكيده: در كتب ملل و نحل و ديگر منابع كلامى و تاريخى، معتزله، يا حداقل جمعى از بزرگانشان، را به نفى اعجاز قرآن متهم كرده‏اند و گفته‏اند كه اينان قرآن را معجزه نبوت پيامبر خاتم نمى‏دانند. اين مقاله بر آن است تا اين ديدگاه رايج را با استناد به شواهد و قراين موجود در منابع مختلف در بوته نقد قرار دهد; با اين اميد كه بتواند در شناخت معتزله، اين جريان سترگ فكرى، افقهاى جديدى را بگشايد.
پيدايش جريان فكرى معتزله به نيمه اول قرن دوم باز مى‏گردد. اين جريان فكرى عقل‏گرا تا قرن هفتم هجرى ظهور داشته، و مطالب ارزنده بسيارى به جهان اسلام ارائه نموده، كه اغلب آنها بر اثر تعصبات مذهبى و فرقه‏اى از بين رفته‏اند.
توحيد، عدل، منزلة بين منزلتين، وعد و وعيد، امر به معروف و نهى از منكر، از اصول مسلم معتزله به شمار مى‏روند. مسعودى (1) در اين باره مى‏نويسد: «فهذا ما اجتمعت عليه المعتزلة و من اعتقد ما ذكرنا من هذه الاصول الخمسة كان معتزليا; فان اعتقد الاكثر او الاقل لم يستحق اسم الاعتزال، فلايستحقه الا باعتقاد هذه الاصول الخمسة.» (2) اما اين كه چرا معتزله به اين پنج اصل پايبند گرديدند و به اصول مهمترى دست نيازيدند، از عهده اين مقال بيرون است.
بعضى نسبتهاى غير محققانه و متعصبانه به معتزله، موجب گرديده كه ديگران نيز عدم اعجاز قرآن را به اكثر معتزله نسبت دهند. اولين كسى كه در اين باره به تصريح سخن گفته، عبدالقاهر بغدادى، (3) صاحب الفرق بين الفرق، است: «زعم اكثر المعتزلة ان الزنج و الترك و الخزر قادرون على الاتيان بمثل نظم القرآن و بما هو افصح منه و انما عدموا العلم بتاليف نظمه و ذلك العلم مما يصح ان يكون مقدورا لهم.» (4) و در جاى ديگر مى‏نويسد: «زعم النظام مع اكثر القدرية ان الناس قادرون على مثل القرآن و على ما هو ابلغ منه فى الفصاحة و النظم.» (5) اين نسبتها باعث‏شده است كه مستشرق معروف، گلدزيهر، (6) نيز اين امر را به معتزله نسبت دهد: «بله، در طبقات معتزله كسانى كه قائل به عدم اعجاز قرآن هستند يا عدم اعجاز قرآن را تضعيف كرده‏اند، يافت مى‏شود.» (7) و براى تاييد كلام خود، همين قول عبدالقاهر بغدادى را نقل مى‏كند. همچنين مطلبى از رسالة‏الغفران ابوالعلاء معرى (8) مى‏آورد، و مى‏گويد: «ابوالعلاء اين مطالب را به سخريه نقل كرده است، كه نشانه تضعيف اعجاز قرآن است.» (9) در جواب بايد گفت: اولا ابوالعلاء معرى جزء معتزله نيست، بلكه با معتزله بسيار مخالف است; (10) ثانيا ابوالعلاء در رسالة الغفران مطالب را به سخريه آورده است، ولى در باب اعجاز قرآن مطالبش را بر ضد ابن راوندى، (11) طاعن معروف قرآن، آورده است، و سخريه‏اى در آنها يافت نمى‏شود.

در باره اعجاز قرآن بين اعلام مذاهب اسلامى اختلاف است، كه مهمترين اقوال عبارت‏اند از:
1. صرفه; يعنى سلب شدن مردم به وسيله خداوند از آوردن مثل قرآن، كه از مهمترين قائلان به اين نظريه در معتزله نظام، جاحظ، رمانى، ابواسحاق نصيبى، (12) در شيعه شيخ مفيد (13) و سيد مرتضى (14) و محقق طوسى، (15) در ظاهريه ابن حزم اندلسى، (16) در اشاعره ابواسحاق اسفراينى، (17) و در زيديه ابن مرتضى (18) را مى‏توان نام برد.
2. بلاغت قرآن معجزه است. اكثر اشاعره اين نظر را پسنديده‏اند.
3. فصاحت قرآن معجزه است. ابوعلى و ابوهاشم جبائى و قاضى عبدالجبار و حاكم جشمى (19) از اين دسته‏اند.
4. نظم قرآن معجزه است. جاحظ و زمخشرى و ابوالقاسم بلخى (20) و سكاكى و ابوبكر باقلانى (21) جزء اين گروه‏اند.
5. اخبار از غيب و نبودن تناقض و اختلاف در قرآن گواه اعجاز آن است. (22)

1. تاريخنگاران و فهرستنويسان، اولين كتاب نگاشته شده در اين باره را به جاحظ معتزلى (م 255) نسبت داده‏اند. وى به محمد بن احمد بن ابى داود (23) چنين مى‏نويسد:
من تمام تلاش خويش را به كار برده‏ام و كتابى در احتجاج به قرآن و رد تمام اشكالات براى تو نوشتم، ولى در نامه‏ات ذكر شده كه تو احتجاج به نظم‏قرآن را اراده نكرده‏اى، بلكه به رساله‏اى در خلق قرآن (24) نيازمندى. (25)
و خياط (م 300) (26) در باره اين كتاب مى‏نويسد: «ولايعرف كتاب فى الاحتجاج لنظم القرآن و عجيب تاليفه و انه حجة و زمخشرى و ميرسيد شريف جرجانى (29) از اين كتاب نام مى‏برند، اما اين كتاب اكنون در دسترس نيست و گويا مفقود گرديده است. جاحظ دو كتاب ديگر به نام آى القرآن (30) و حجج النبوة دارد، كه اولى مفقود، و دومى در ضمن رسائل جاحظ چاپ شده است.
2. اعجاز القرآن فى نظمه و تاليفه، از محمد بن يزيد واسطى، (31) كه تا كنون اثرى از آن يافت نگرديده است. (32)
3. نظم القرآن، از احمدبن على بن اخشيد، (33) كه مفقود گرديده است. (34)
4. النكت فى اعجاز القرآن، از على بن عيسى الرمانى(م 386)، كه در ضمن ثلاث رسائل فى اعجاز القرآن چاپ گرديده است.
5. اعجاز القرآن، از ابوعمر سعيد باهلى بصرى. (35) اين كتاب نيز به دست ما نرسيده است. (36)
6. قاضى عبدالجبار (م 415) در جزء شانزدهم المغنى، در باره اعجاز قرآن به طور مبسوط بحث كرده است.
7. اعجاز سورة الكوثر، از زمخشرى (م‏538)، كه به تحقيق حامد الخفاف در مصر چاپ شده است.
8. بيان الاعجاز فى سورة قل يا ايها الكافرون، از مطرزى خوارزمى، كه به تحقيق حمد بن ناصر الدخيل در عربستان چاپ شده است.
اين كتب غير از كتب تفسيرى معتزله است كه اكثر آنها مفقود گرديده‏اند. سبكى در طبقات الشافعية نقل‏مى‏كند كه در كتابخانه ابويوسف قزوينى معتزلى (37) تفاسير ابوالقاسم بلخى و ابوعلى جبائى و پسرش ابوهاشم و ابومسلم محمدبن بحر معتزلى (38) را مى‏توان يافت; (39) و اين تفاسير غير از تفسير ابوبكر الاصم (40) و تفسير ابوالقاسم اسدى (41) و تفسير ابوبكر النقاش (42) و تفسير موسى الاسوارى (43) و تفسير شحام (44) و تفسير الكشاف است. البته از اين همه تفسير، فقط تفسير الكشاف و منقولاتى از تفسير ابومسلم اصفهانى و ابوعلى جبائى بر جاى مانده، كه سيدمحمد رضا غياثى آنها را در كتابى به نام بررسى آرا و نظرات تفسيرى ابومسلم اصفهانى جمع‏آورى كرده است.

ابوهذيل علاف: (45) قاضى عبدالجبار از ابوهذيل چنين نقل مى‏كند: «واعلم ان اول ما نقول ما ذكر عن شيخنا ابى هذيل بانه قال: قد علمنا ان العرب كانت اعرف بالمتناقض من الكلام من هولاء المخالفين و كانت على ابطال امر رسول الله صلى الله عليه و آله احرص و كان صلى الله عليه و آله يتحداهم بالقرآن و يقرعهم بالعجز عنه و يتحداهم بانه لو كان من عند غيرالله لوجدوا فيه اختلافا كثيرا و يورد ذلك عليهم تلاوة و فحوى لانه كان عليه السلام ينسبه الى انه من عندالله الحكيم و انه مما لاياتيه الباطل من بين يديه و لا من خلفه و يدعى انه دلالة وان فيه الشفاء فلو كان الامر فى تناقض القرآن على ما قاله القول لكانت العرب فى ايامه الى ذلك اسبق فلما رايناهم قد عدلوا عن ذلك الى غيره من الامور، علمنا زوال التناقض عنه و سلامته على اللغة.» (46) از اين عبارات به روشنى مى‏توان دريافت كه ابوهذيل، عدم تناقض در قرآن را دليل اعجاز قرآن دانسته، و قائل است كه پيامبر با مشركان به تحدى برخاست; و چون آنان نتوانستند مثل آن را بياورند، به امور ديگرى پرداختند.
نظام: (47) نظريه صرفه نظام از معروفترين نظريات وى درباره اعجاز قرآن است. اولين كسى كه از صرفه گزارش داده، فراء است. (48) سپس جاحظ در رساله خلق القرآن (49) و خياط در الانتصار (50) اين نسبت را به نظام مى‏دهند; و ابوالحسن اشعرى در مقالات الاسلاميين مى‏نويسد: «و قال النظام الآية و الاعجوبة فى القرآن، مافيه من الاخبار عن الغيوب. فاما التاليف و النظم، فقد كان يجوز ان يقدر عليه العباد لولا ان الله منعهم بمنع و عجز احدثهما فيهم.» (51) و سپس بقيه نويسندگان از اينها نقل مى‏كنند. (52) از مطالب منقول در اين كتب مى‏توان فهميد كه نظام قرآن را معجزه مى‏داند; به اين دليل كه خبرهايى از غيب و نفوس مردم داده است، اما اشكال اساسى آن اين است كه با تحدى پيامبر نمى‏سازد، لذا نظام قائل به صرفه شده است. درباره صرفه نظام مى‏توان گفت: نظام قائل به يك اعجاز در عدم اعجاز است; يعنى نفس قرآن، از نظر نظم و فصاحت و بلاغت، معجزه نيست، اما عاجز نمودن مردم از مثل آوردن براى قرآن، معجزه‏اى است ابدى كه خداوند در باره قرآن اعمال مى‏نمايد.
ابوموسى مردار: (53) در كتب موجود معتزله، در باره ديدگاه مردار در اعجاز قرآن چيزى يافت نمى‏شود، ولى عبدالقاهر بغدادى در باره ايشان مى‏گويد: «وكان هذا المردار يزعم ان الناس قادرون على ان ياتوا بمثل هذا القرآن و بما هو افصح منه كما قال النظام.» (54) ايشان در جاى ديگر مى‏نويسد: «وكان [المردار] قد افتتح دعوته بان قال لاتباعه ان الناس قادرون على مثل القرآن و على ما هو احسن منه نظما.» (55) سپس ابومظفر اسفراينى (م 471) (56) و شهرستانى (م 548) در الملل و النحل اين مطلب را نقل مى‏كنند: «الثالثة: قوله فى القرآن، ان الناس قادرون على مثل القرآن فصاحة و نظما و بلاغة و هو الذى بالغ فى القول بخلق القرآن.» (57) سمعانى (58) نيز در الانساب اين مطالب را نقل مى‏كند. (59) قبل از اينها ابوبكر باقلانى در اعجاز القرآن اين قول را به صورت مجمل بيان كرده است:
و ليس الصرفة اعجب من قول فريق منهم: ان الكل قادرون على الاتيان بمثله و انما تاخروا عنه لعدم العلم بوجه ترتيب لو تعلموه لوصلوا اليه به ولا اعجب من قول فريق منهم: انه لافرق بين كلام البشر و كلام الله تعالى فى هذا الباب و انه يصح من كل واحد منها الاعجاز على حد واحد. (60)
و گويا عبدالقاهر و شهرستانى از ايشان اخذ كرده‏اند; و ديگران از اين دو تبعيت كرده‏اند. (61)
وقتى به كتب تاليف شده قبل از اعجاز القرآن باقلانى مراجعه مى‏كنيم، هيچ اثرى از اين انتساب نمى‏بينيم. حتى ابوالحسن اشعرى، كه پايه گذار فرقه اشاعره است، در هيچ يك از كتب خود اين نسبت را به ابوموسى مردار نداده، و حتى در مقالات الاسلاميين در بحث از اعجاز قرآن اين مطلب را بيان نكرده است. ابن راوندى نيز، كه صرفه نظام را نقل كرده و به آن ايراد گرفته است، در اين باره كلامى از ابوموسى مردار نقل نمى‏كند; حال آن كه خياط سه صفحه از كتاب خود را اختصاص داده به مطالبى كه ابن راوندى به ابوموسى مردار نسبت داده است، ولى از عدم اعجاز قرآن نزد ابوموسى مطلبى نمى‏نويسد. (62) همچنين ابن حزم اندلسى - كه همدوره باقلانى‏است، ولى جزء اشاعره نيست - صرفه نظام را آورده، اما كلامى از ابوموسى نقل نمى‏نمايد. (63) بنابراين، با وجود نسبت تعصب از طرف اشاعره، مثل فخر رازى، به عبدالقاهر بغدادى و شهرستانى، اين نسبت‏بسيار تضعيف مى‏گردد. تعصب عبدالقاهر به اندازه‏اى است كه چنين مى‏گويد:
مردار به مجلس خلفا نمى‏رفت و پول از آنها دريافت نمى‏كرد، لذا من متعجبم چرا خلفا او را به قتل نرسانده‏اند; كسى كه بدعت نرفتن به مجلس خلفا را پايه گذارى كرده است.» (64) حال كسى كه واجب القتل است، اين نسبت، كمترين بهايى است كه بايد در اين راه بپردازد.
جاحظ: (65) ايشان در حجج النبوة مى‏گويد:
لان رجلا من العرب لو قرا على رجل من خطبائهم و بلغائهم سورة واحدة، طويلة او قصيرة، لتبين له فى نظامها و مخرجها وفى لفظها و طبعها انه عاجز عن مثلها ولو تحدى بها ابلغ العرب لظهر عجزه عنها... ولو اراد انطق الناس ان يؤلف من هذا الضرب سورة واحدة، طويلة او قصيرة، علم نظم القرآن و طبعه و تاليفه و مخرجه لما قدر عليه و لو استعان بجميع قحطان و معدبن عدنان. (66)
در جاى ديگرى چنين آورده است:
قرآن با نظم و تاليف خويش بلغا و شعرا را به مبارزه طلبيده، ولى كسى پاسخ مثبت‏به آن نداده است. حتى كسى پيدا نشده كه ادعا كند شبيه آن را در بعضى موارد آورده است. (67)
در البيان و التبيين نيز مى‏گويد:
و لابد من ان نذكر فى الجزء الثالث، اقسام تاليف جميع الكلام و كيف خالف جميع الكلام الموزون و المنثور و هو منثور غير مقفى على مخارج الاشعار والاسجاع و كيف صار نظمه من اعظم البرهان و تاليفه من اكبر الحجج. (68)
ولى متاسفانه اين وعده را فراموش كرده و در جلد سوم به شعوبيه و رد آن مى‏پردازد. از اين عبارات چنين برداشت مى‏شود كه جاحظ قرآن را بر طبق اشعار و اسجاع مى‏داند; يعنى قائل است كه در قرآن سجع وجود دارد، لذا ابوبكر باقلانى به او تاخته است و مى‏گويد:
كسى كه قائل به سجع در قرآن است، بايد بپذيرد كه در نظم و تاليف قرآن اعجازى نيست; و فرقى بين كلام خدا و كلام بشر نيست. (69)
جاحظ نفس قرآن را معجزه دانسته و نظم و تاليف قرآن را اعجاز گونه مى‏داند، كه مثل آن را كسى نمى‏تواند بياورد. (70) وى صرفه را نيز در باره قرآن قبول دارد و مى‏نويسد:
... و مثل ذلك ما رفع من اوهام العرب و صرف نفوسهم عن المعارضة للقرآن بعد ان تحداهم الرسول بنظمه... و فى كتابنا المنزل الذى يدلنا على انه صدق، نظمه البديع الذى لايقدر على مثله العباد... . (71)
البته بايد توجه كرد كه جاحظ، بر خلاف نظام، قرآن را معجزه ذاتى مى‏داند، ولى معتقد است‏براى اين كه آشفتگى افكار پيش نيايد، خداوند عرب را از معارضه با قرآن بازداشت. از اين رو، صرفه جاحظ غير از صرفه نظام است. يحيى بن حمزه علوى (72) در الطراز مى‏گويد: «ما سه نوع صرفه داريم: صرفه نظام، صرفه جاحظ و صرفه سيد مرتضى.» سپس هر يك را به‏طور مشروح بررسى مى‏كند و فرقهاى آنها را بيان مى‏دارد. (73) البته صرفه چهارمى نيز داريم، كه صرفه ابن حزم است. (74)
هشام الفوطى (75) و عبادبن سليمان: (76) مطالب زيادى از اين دو نفر در دست نيست. اشعرى در باره نظرات اين استاد و شاگرد در باره اعجاز قرآن مى‏نويسد:
قال هشام و عباد: لا نقول ان شيئا من الاعراض يدل على الله سبحانه; و لا نقول ايضا ان عرضا يدل على نبوة النبى - صلى الله عليه و سلم - و لم يجعلا القرآن علما للنبى - صلى الله عليه و سلم - و زعما ان القرآن اعراض. (77)
از كلام اشعرى هويداست كه اين دو نفر قرآن را دليل نبوت پيامبر نمى‏دانسته‏اند، بلكه آن را جزء اعراض مى‏پنداشتند; و اعراض را دال بر چيزى قرار نمى‏دادند. اما قاضى عبدالجبار در جواب كسانى كه همين مطالب را يادآور شده‏اند، مى‏گويد:
اين دو نفر منكر معجزه بودن قرآن نيستند، بلكه چون در اعراض نظر خاصى دارند، سبب شده كه بپذيرند قرآن بعد از عصر پيامبر دال بر نبوت پيامبر نيست. البته اين دو نفر نزول جبرئيل را دليل بر صدق نبوت پيامبر مى‏دانستند، و از اين طريق، به معجزه بودن قرآن پى‏مى‏بردند. (78)
اگر نسبتى كه قاضى عبدالجبار به عباد و هشام مى‏دهد صحيح باشد، پس نزد اين دو نفر نزول جبرئيل خود يك امر خارق عادتى است كه دال بر نبوت پيامبر است; و تا زمانى كه پيامبر بود، قرآن دليل نبوت بود، ولى بعد از پيامبر دليل نيست. آنچه باعث‏شده اين دو نفر قائل به اين قول شوند، نظر آنها در باب اعراض است: «جسم، همان جوهر و اعراض لاينفك اوست، لذا اگر عرضى از جسم منفك شد، ديگر جسم نيست و دال بر شى‏ء ديگر هم نيست; و چون قرآن صوت است و از جسم منفك شده است، لذا دال بر شيئى نيست.» (79) ابوبكر باقلانى و عبدالقاهر جرجانى (80) نيز همين نسبت را به صورت مجمل بيان كرده‏اند. (81)
ابوعلى جبائى: (82) اكنون هيچ كتابى از ابوعلى در دست نيست، ولى قاضى عبدالجبار در جاى جاى المغنى از كتب ابوعلى ياد كرده است; از جمله مى‏گويد:
شيخ ما، ابوعلى، قائل است كه در كلام طويل و تاليف كثير، از كسى كه علوم را آموخته باشد، رفع تناقض و اختلاف بعيد است، لذا قرآن نمى‏تواند از طرف كسى غير از خدا، كه عالم بنفسه است، باشد. (83)
ولى آنچه از ابوعلى جبائى در وجه اعجاز قرآن معروف است، قول به فصاحت قرآن است. اين مطلب را علامه حلى نقل كرده و مى‏فرمايد: «فقال الجبائيان ان سبب اعجازالقرآن فصاحته.» اين مطلب از فحواى كلام قاضى هم بر مى‏آيد، اما ايشان در هيچ جا صراحتا آن را به ابوعلى نسبت نمى‏دهد.
ابوهاشم جبائى: (84) از كتب ابوهاشم، مثل كتب پدرش، هيچ اثرى نيست. و آنچه از نظريات ابوهاشم مى‏دانيم، منقول از ديگران است. قاضى عبدالجبار مى‏نويسد:
و قال شيخنا ابوهاشم: (85) والعادة انقضت‏بان انزله جبرئيل عليه فصار القرآن معجزا لنزوله و على هذا الوجه و لاختصاص الرسول به، لان نزول جبرئيل هو معجز، لكنه لو انزل ما ليس بمعجز لكان لا يعلم صدق رسول الله... . (86)
از اين عبارات به دست مى‏آيد كه ابوهاشم نزول جبرئيل را معجزه مى‏داند، ولى اين معجزه اگر كلام اعجاز گونه نباشد، دال بر صدق پيامبر نخواهد بود. از اين رو، ابوهاشم قرآن را معجزه دانسته، و اعجاز آن را در فصاحت قرآن ديده است. (87) ابوهاشم عدم تناقض در قرآن را هم دليل اعجاز مى‏داند. (88)
رمانى: (89) ايشان در رساله خويش مى‏نويسد: «وجوه اعجاز قرآن هفت تاست، كه از جمله آنها بلاغت، اخبار از غيب و صرفه است.» (90) سپس تمام رساله خويش را به بحث از بلاغت قرآن اختصاص مى‏دهد. ايشان اولين فردى است كه اسجاع قرآن را فواصل مى‏نامد و مى‏گويد:
الفواصل حروف متشاكلة فى المقاطع توجب حسن افهام المعانى و الفواصل بلاغة و الاسجاع عيب و ذلك لان الفواصل تابعة للمعانى و اما الاسجاع فالمعانى تابعة لها. (91)
ديگر اديبان نيز از ايشان تقليد كرده و اسجاع قرآن را فواصل ناميده‏اند; مانند ابوبكر باقلانى، عبدالقاهر جرجانى و ابن ابى اصبع. ايشان صرفه نظام را قبول دارد و آن را يكى از وجوه عقلى اعجاز قرآن مى‏داند. (92) پس نزد رمانى بلاغت از اهم ادله اعجاز قرآن است; بلاغتى كه اشاعره بعدا بر آن بسيار تاكيد كردند.
قاضى عبدالجبار: (93) قاضى از جمله كسانى است كه كتابهايش دستخوش حوادث نگرديده است. اكثر كتب وى در يمن يافت‏شده است. قاضى عبدالجبار تنها دليل اعجاز قرآن را فصاحت مى‏داند، و صرفه و اخبار از غيب و ... را رد مى‏نمايد و مى‏گويد:
چون پيامبر به قرآن تحدى نمود، لذا بايد دليلى باشد كه همه قرآن را شامل شود; و اين وجوه، بعض قرآن را شامل مى‏شوند. البته همين وجوه دليل صدق پيامبر هستند، اما دليل اعجاز قرآن نيستند. (94)
زمخشرى: (95) آقاى صاوى الجوينى كتابى به نام منهج الزمخشرى فى تفسير القرآن و بيان اعجازه دارد، و تحقيق مبسوطى در اين باره كرده است. ايشان مى‏فرمايد: «زمخشرى قرآن را از دو راه معجزه مى‏داند: يكى نظم و ديگرى اخبار از غيب.» (96) و خود زمخشرى در جاى‏جاى الكشاف از اين مسئله پرده بر مى‏دارد; (97) و قائل است نظمى كه ارتباط واثق با معانى دارد، دال براعجاز قرآن است. (98)
مطرزى خوارزمى: (99) ايشان در رساله خويش مى‏نويسد:
و جمع فى هذه الكلم المعدودة و الجمل المحدودة بين اسباب الفصاحة و اركان البلاغة من الحذف و الاضمار ... .» (100)
از عبارات ايشان چنين بر مى‏آيد كه وى فصاحت و بلاغت را دليل اعجاز قرآن مى‏داند.
سكاكى: (101) ايشان در مفتاح العلوم مى‏گويد:
واعلم ان شان الاعجاز عجيب يدرك و لايمكن وصفه... و مدرك الاعجاز عندى هو الذوق و ان علمى المعانى والبيان هما الوسيلة الاكتساب الذوق الذى تدرك به مواطن الجمال البلاغى على انهما لايكشفان كشفا تاما على وجه الاعجاز لتعذر الاحاطه بكل اسرار القرآن البلاغية. (102)
به‏نظر سكاكى بلاغت قرآن دليل‏اعجاز است، ولى‏فهم اين بلاغت‏به ذوق افراد وابسته است.
و معتزله كم كم از صحنه روزگار محو شد; به گونه‏اى كه در سال 730ق، كه ابن بطوطه به خوارزم رفته است، مى‏گويد:
اكثر علماى شهر اورگنج معتزلى مذهب بودند، ولى از تظاهر به معتقدات خويش پرهيز مى‏كردند، زيرا سلطان محمد اوزبك و فرمانرواى آن در شهر اورگنج از اشاعره هستند. (103)
آنچه از اين فرقه كلامى باقى مانده، مقدارى بسيار ناچيز از كتب آنهاست. البته بسيارى از اقوال منتسب به آنها در كتب ديگر فرق كلامى ذكر شده است.

بنابر آنچه گفته آمد، تمام معتزليان، قرآن را معجزه دانسته‏اند، ولى در وجوه اعجاز آن اختلاف دارند، كه امرى طبيعى است. اما به اين دليل كه اشاعره از مخالفان سرسخت آنها بودند، نسبتهايى ناروا به معتزليان داده‏اند; و چون نويسندگان اشاعره و مذهب آنها بيشترين طرفدار را در عالم اسلام داشته، نظرات آنان بيشتر از ديگران مورد توجه قرار گرفته است. از اين رو، نسبت عدم اعجاز به معتزله شيوع پيدا كرده است.