در طي عمر دراز دامن ترجمه قرآن كريم، ترجمه‏هاي زيادي به رشته تحرير درآمده كه در برخي صحت و دقت موردنظر بوده و در برخي شيوايي و رواني غلبه داشته است. در شماري از آنها نيز به حق، هم صحت و هم شيوايي، هر دو با هم وجهه همت بوده است.
از مهمترين عوامل شكوفايي ترجمه‏هاي دقيق و شيوا، تيزبيني نقّادانِ ژرف‏نگري است كه با نقد بدون غرض و متعهدانه خويش بازار ترجمه‏هاي صحيح و دقيق را رونق مي‏بخشند. ضرورت و اهميت نقد هنگامي آشكار مي‏شود كه بدانيم هنوز هيچ ترجمه صددرصد صحيح و بي‏غلط و در عين حال شيوا و روان نوشته نشده است و ترجمه‏هاي موجود با چنين ترجمه‏اي فاصله زيادي دارد.
يكي از بهترين ترجمه‏هاي پس از انقلاب شكوهمند اسلامي، كه دقت و صحت همراه با شيوايي و رواني در آن مشهود است، ترجمه استاد محمدمهدي فولادوند است كه اين ترجمه نيز پس از انتشار در معرض نقد ناقدانِ تيزبين قرار گرفت. اما طبيعي است كه هر ناقدي تنها به بخشي از اين ترجمه پرداخته، مجال نقد و نظر براي ديگران نيز همچنان باز باشد.
در اين نوشته نيز كوشش شده است بخشي از اين ترجمه، يعني سوره انبيا از جزء هفدهم قرآن مورد بررسي و نقد و نظر قرار گيرد؛ به اين اميد كه ترجمه‏هاي آينده از صحت و دقت و رسايي و شيوايي بيشتر برخوردار باشد.

ترجمه بي‏غلط قرآن كريم آرزويي دوردست و ديرياب و بلكه دست‏نايافتني است كه فارسي‏زبانانِ عاشقِ قرآن با بيش از هزار سال سابقه پرداختن به ترجمه قرآن، همچنان آن را در سر مي‏پرورانند. گو اينكه هيچ‏يك از مترجمانِ پيشين و پسين، ادعايِ دست يافتن به چنين امري را نداشته‏اند، در عين حال در نتيجه همتهاي والا و تلاشهاي بي‏دريغ اين بزرگان، قطعا ترجمه‏هاي كم‏غلط‏تري تهيه شده است؛ به گونه‏اي كه مي‏توان گفت با تلاشهاي جدي‏تر و كوششهاي جمعي هر چه بيشتر به اين آرزوي بعيدالمنال نزديك و نزديكتر مي‏شويم كه برخي رؤياها صادقانه1 است.
مترجمان ارجمندي در دوران معاصر به ترجمه قرآن به زبان فارسي اقدام كرده كه هر كدام به سهم خويش در نشر معارف قرآني توفيق داشته‏اند. البته در ميان مترجمان معاصر تعداد كمي پيش از انقلاب به اين مهم دست زده‏اند ولي بعد از انقلاب كه زمينه گسترش و ترويج فراگير معارف اسلامي و قرآني فراهم شد، انديشمندان بيشتري، ترجمه‏هاي بسيار ارزشمندي از اين معجزه جاويدان ارائه كرده‏اند.
يكي از ارزشمندترين و دقيقترين ترجمه‏هاي فارسي معاصر توسط استاد محمدمهدي فولادوند انجام گرفته است كه هيأت علمي دارالقرآن الكريم «دفتر مطالعات تاريخ و معارف اسلامي»، آن را تحقيق، بررسي و ويرايش كرده و به دست استاد بهاءالدين خرمشاهي نيز ويرايش فني و نهايي شده است. اين ترجمه به گواهي پنج تن از محققان نخبه حوزه و دانشگاه از حيث صحت و امانت و رواني و شيوايي در ميان ترجمه‏هايي كه در پنجاه سال اخير، انجام گرفته، بهترين ترجمه فارسي است2.
البته در اين ترجمه، مترجم محترم يا ويراستاران از تجربه‏ها و تلاشهاي بي‏دريغ ساير مترجمان نيز استفاده جدي و گسترده‏اي كرده‏اند3، اما با همه دقت و ارزشمندي، بي‏غلط و بي‏اشكال نيست و با ترجمه كاملاً بي‏غلط بسي فاصله‏ها دارد4. از اين رو با اعتراف به ارزشمندي و دقت در اين ترجمه، بايد در نظر داشت كه هنوز مجال تلاش و كوشش براي قرآن‏پژوهان و مترجمان دانشمند قرآن كريم همچنان باقي است تا با توفيقات الهي به ترجمه‏اي كاملاً بي‏غلط و دقيق نزديكتر شويم.
در چند سال اخير و پس از انتشار اين ترجمه توسط نقادان تيزبين، نقدهايي در نشريات قرآن‏پژوهي بويژه فصلنامه بيّنات منتشر گرديد كه در اين مقاله نيز از آنها استفاده شده است؛ ولي با توجه به گستردگي ترجمه كل قرآن مجيد، به طور طبيعي هر ناقدي تنها به بخش كوچكي از اين ترجمه مي‏تواند، بپردازد و از بخش اعظم آن بازمي‏ماند.
از اين رو در اين نوشته به بررسي و نقد تنها جزء هفدهم قرآن مجيد، آن هم فقط سوره انبياء از ترجمه استاد فولادوند پرداخته شده و مواردي به عنوان اشكال يا كم‏دقتي در اين ترجمه مطرح گرديده است كه اميد مي‏رود در چاپهاي بعدي اصلاح گردد.

1ـ در ترجمه «بسم الله الرحمن الرحيم» آورده‏اند: به نام خداوند رحمتگر مهربان.
در اين ترجمه، مترجم محترم به قصد ترجمه دقيقتر، كلمه رحمتگر را در ترجمه «رحمان» آورده و در ترجمه «رحيم» همان كلمه مهربان، ترجمه مرسوم را ذكر كرده‏اند. به نظر مي‏رسد نه تنها اين ترجمه دقيقتر نيست، بلكه اشكالات ديگري دارد كه شايد ساير ترجمه‏هاي معمول نيز داراي اين اشكالات نباشد. اولاً كلمه «رحمتگر» كلمه‏اي مأنوس و معمول نيست. ثانيا اگر كلمه مأنوسي هم بود، ترجمه دقيق و صحيح «رحمان» نمي‏تواند باشد؛ بلكه براي ترجمه كلمه «رحيم» مناسبتر است، زيرا صفت رحمان ويژه خداي تعالي است و حتي گاه به جاي لفظ جلاله «الله» نيز به كار مي‏رود؛ به عبارت ديگر «رحمان» صفت ويژه خداي تعالي است كه گاهي به ذات باري‏تعالي نيز اطلاق مي‏شود و در واقع يكي از نامهاي خداي تعالي است. در قرآن كريم نيز آمده است: «قل ادعواالله اوادعوا الرحمن» اسراء / 110. ثالثا ترجمه «رحمان» به رحمتگر اساسا شيوا و روان نيست، چون تنها يك پسوند «گر»كه نشانه صفت فاعلي است بر كلمه عربي «رحمت» افزوده، و كلمه «رحمتگر» ساخته شده است كه هم مأنوس نيست و هم ترجمه عربي به فارسي روان نمي‏شود؛ چون به جاي يك كلمه عربي، كلمه عربي ديگري را با تركيب ريشه همان كلمه با يك پسوند فارسي، معادل‏سازي كرده‏ايم كه معناي آن كلمه اصلي را نيز نمي‏رساند؛ چرا كه در معناي رحمان گفته‏اند: آن كه داراي رحمت واسعه و فراگير است كه رحمتش همگان را شامل مي‏شود. از اين رو گفته شده كه «رحمان»، رحمتش هم شامل مؤمن و هم شامل كافر مي‏شود ولي «رحيم»، رحمتش تنها شامل مؤمنان مي‏گردد. لذا كلمه رحمان را صيغه مبالغه و بر وزن فعلان و رحيم را صيغه مبالغه و بر وزن فعيل دانسته‏اند كه مبالغه كلمه «رحمان» از «رحيم» بيشتر است5.
علامه طباطبايي در اين زمينه مي‏گويد: «كلمه رحمان صيغه مبالغه است كه بر كثرت رحمت دلالت مي‏كند، ولي كلمه رحيم صفت مشبهه است كه ثبات و بقا و دوام را مي‏رساند، پس خداي رحمان معنايش خداي كثيرالرحمه و معناي خداي رحيم، خداي دائم‏الرحمه است. از اين رو رحمان دلالت مي‏كند بر رحمت كثيري كه شامل حال عموم موجودات و انسانها اعم از مؤمنان و كافران مي‏شود ... و رحيم بر نعمت دائمي و رحمت ثابت و باقي او دلالت مي‏كند؛ رحمتي كه تنها شامل مؤمنين مي‏شود6: «و كان بالمؤمنين رحيما» احزاب / 43.
نكته ديگر اينكه در معني كلمه «رحمت» دو عنصر نهفته است: يكي فضل و احسان و نعمت و ديگر رأفت و دوستي و مهرباني است7.
از سوي ديگر روشن است كه در ترجمه دقيق واژگان، بايد معادلهايي انتخاب شود كه بار معنايي واژگان اصلي را داشته باشد. اما معادلهاي فارسي مرسوم در ترجمه‏هاي رحمان و رحيم به هيچ وجه بار معنايي آنها را دربرندارد. از همين رو بايد اعتراف كرد كه برخي الفاظ زبان فارسي در رساندن معاني كلمات قرآني ناتوان و نارساست. ولي به هر حال شايد ترجمه مرسوم «به نام خداي بخشاينده مهربان» يا «به نام خداوند بخشنده مهربان» از ترجمه آقاي فولادوند در معناي «بسم‏الله الرحمن الرحيم» مناسبتر باشد. ترجمه آقاي دكتر ابوالقاسم امامي نيز خصوصا از كلمه «رحمان» جالب و مناسب است. او در ترجمه «بسم الله الرحمن الرحيم» آورده است: به نام خداوند مهرگستر مهربان8. اما مناسبتر و دقيقتر از ترجمه‏هاي مزبور، ترجمه آقاي دكتر بي‏آزار شيرازي است كه در ترجمه «بسم الله الرحمن الرحيم» آورده‏اند: به نام خدايي كه رحمتش گسترده و مهرش پيوسته است9.
البته ناگفته نماند كه در ترجمه اخير عنصر تفسير به كمك ترجمه آمده و در واقع ترجمه با تفسير آميخته شده است.
2ـ آيه 4 جمله «فليأتنا بآية كما ارسل الاولون» ترجمه شده است: پس همان‏گونه كه براي پيشينيان هم عرضه شد، بايد براي ما نشانه‏اي بياورد.
به طوري كه ملاحظه مي‏گردد، كلمه «الاولون» كه به پيشينيان ترجمه شده، به معني مردم و مخاطبان پيامبران آورده شده است؛ در حالي كه در اينجا منظور مردم نبوده‏اند، بلكه منظور خود پيامبران هستند كه به سوي مردم با آيات و معجزات فرستاده شده‏اند10. به لحاظ نحوي نيز «الاولون» نايب فاعلِ فعل مجهول «اُرسِلَ» است. «ارسل» نيز از ريشه رسالت است. از اين رو بديهي است كه انبيا فرستاده مي‏شدند و نه مردم. لذا ترجمه صحيح چنين خواهد بود: پس بايد براي ما نشانه‏اي [معجزه‏اي] بياورد، همان گونه كه پيشينيان [پيامبران پيشين با معجزات] فرستاده شده‏اند.
بنابراين ترجمه آقاي دكتر مجتبوي11 و مرحوم الهي قمشه‏اي12 صحيح است.
3ـ در آيه 6 كلمه «قريه» به شهر ترجمه شده است كه ترجمه دقيقي نيست؛ زيرا شهر اخص از قريه است و با اينكه هر شهري قريه است ولي هر قريه‏اي شهر نيست؛ همان‏گونه كه در فرهنگهاي لغات آمده است، قريه به هر آبادي كه داراي خانه‏هاي نزديك هم و به هم پيوسته باشد، اطلاق مي‏شود13. در اين صورت قطعا شهر، قريه است ولي هر قريه‏اي لزوما شهر نيست؛ به طوري كه در عرف هم قريه به هر آبادي و روستايي اطلاق مي‏گردد. راغب اصفهاني نيز در معني قريه گفته است: قريه نامي است براي جايي كه مردم در آنجا اجتماع مي‏كنند14. صاحب الرائد نيز در معني قريه مي‏گويد: به سرزميني كه داراي مزارع و اشجار و آباداني، و از شهر كوچكتر است، قريه گفته مي‏شود15.
4ـ در آيه 7 عبارت «اهل‏الذكر» به پژوهندگان كتابهاي آسماني، ترجمه شده است كه قطعا ترجمه دقيق و درستي نيست. اگر هم منظور از «اهل الذكر» پژوهندگان كتابهاي آسماني باشد، در اين صورت ترجمه نيست و تفسير خواهد بود و لازم بود در ميان كروشه آورده مي‏شد كه با تفسير آميخته نشود.
شيخ طوسي در التبيان اقوال گوناگون را در اين باره جمع كرده است و مي‏گويد: در معني «اهل‏الذكر» مفسران اختلاف نظر دارند و درباره آن اقوالي ذكر شده است:
1ـ از اميرالمؤمنين (ع) روايت شده كه آن حضرت فرمود: «اهل الذكر ما هستيم». از آن رو كه خداوند، پيامبر خود را در آيه «ذكرا رسولاً» طلاق / 10، «ذكر» ناميده است. آيه كريمه نيز شاهد بيان اميرالمؤمنين (ع) است.
2ـ حسن بصري و قتاده گفته‏اند كه منظور، اهل تورات و انجيل هستند.
3ـ ابن زيد گفته است كه منظور اهل قرآن بوده است؛ براي اينكه خداي تعالي قرآن را در آيه «انا نحن نزلناالذكر و انا له لحافظون» ذكر ناميده است.
4ـ گروهي نيز گفته‏اند: «و اسألوا اهل الذكر» يعني از اهل علم به اخبار گذشتگان سؤال كنيد16.
ظاهرا شيخ طوسي قول اول را قبول دارد كه از قرآن هم در تأييد آن شاهد آورده و مقدم بر همه اقوال ذكر كرده است.
شيخ طبرسي نيز عينا سخن شيخ طوسي را در مجمع‏البيان آورده و تنها به دنبال روايت اميرالمؤمنين (ع) اظهار مي‏كند كه از امام باقر (ع) نيز حديثي مشابه حديث اميرالمؤمنين (ع)، روايت شده است. ظاهرا شيخ طبرسي نيز در ترجيح قول اول ترديد ندارد و لذا روايت ديگري را شاهد روايت اميرالمؤمنين (ع) مي‏داند.
اكنون آنچه از نظر مترجم قرآن كريم نبايد دور بماند، اين است كه همه اين اقوال در تفسير «اهل‏الذكر» بيان شده است و عنصر تفسير نيز نبايد با ترجمه درهم‏آميزد، لذا اگر مترجم تنها يك قول تفسيري را پذيرفت، بهتر است در داخل قلاب يا پاورقي ذكر كند تا از ترجمه جدا شود.
از اين رو به نظر مي‏رسد كه در ترجمه «اهل الذكر» بايد خود اهل ذكر آورده شود و نظر تفسيري را از ترجمه جدا كرد؛ چنانكه آقاي مجتبوي در ترجمه خويش چنين كرده‏اند17.
5ـ در ترجمه آيه 17 «لو اردنا ان نتخذ لهوا لاتخذناه من لدنا ان كنا فاعلين» آمده است: اگر مي‏خواستيم بازيچه‏اي بگيريم، قطعا آن را از پيش خود اختيار مي‏كرديم.
همان‏گونه كه ملاحظه مي‏شود، در اين آيه شريفه عبارت «ان كنا فاعلين» اساسا ترجمه نشده و بكلي در ترجمه جا افتاده و لذا ترجمه آيه ناقص شده است.
6ـ در ترجمه آيه 20 «يسبحون الليل والنهار لايفترون» مترجم محترم آورده‏اند: شبانه‏روز، بي‏آنكه سستي ورزند، نيايش مي‏كنند.
اشكال مهم اين است كه ترجمه «يسبحون» به نيايش مي‏كنند، دقيق و رسا نيست؛ براي اينكه نيايش به معني دعا، آفرين، ستايش و پرستش آمده است، ولي تسبيح نوعي ستايش با پرستشِ خاصي است كه صرفا به تنزيه و پيراستن نقايص و كاستيها از خداي تعالي اطلاق مي‏شود؛ آن گونه كه شيخ طبرسي در تفسير جوامع‏الجامع در معني «يسبّحون» گفته است: يعني خداي تعالي را از آنچه سزاوار صفاتش نيست، تنزيه مي‏كنند18. بنابراين لفظ نيايش در معني تسبيح رسا نيست و از اين جهت ترجمه آقاي مجتبوي دقيقتر است كه در ترجمه «يسبحون» آورده است: به پاكي مي‏ستايند19.
7ـ آيه 21 «ام اتخذوا آلهة من الارض هم ينشرون» ترجمه شده است: آيا براي خود خداياني از زمين اختيار كرده‏اند كه آنها [مردگان را] زنده مي‏كنند؟
در اين ترجمه دو اشكال وجود دارد: يكي اينكه در ترجمه، كلمه «براي خود» آمده است كه در متن آيه شريفه چيزي به معني «براي خود» وجود ندارد؛ لذا در چنين مواردي عبارت توضيحي بايد در ميان قلاّب قرار گيرد تا از ترجمه جدا شود، ولي در اينجا چنين نشده است.
اشكال دوم و مهمتر اين است كه جمله به وسيله «آيا» سؤالي شده است؛ در حالي كه اساسا جمله سؤالي نيست. به طوري كه در متن آيه ملاحظه مي‏گردد، آيه شريفه با «ام» عاطفه منقطعه كه به معني بلكه است، شروع شده است20. بنابراين در اينجا «ام» را بايد «بلكه» ترجمه كرد.
البته اگر استفهامي هم در كار باشد بايد به جمله مقدري بازگردد كه قبل از اين آيه، مقدّر گرفته شود، لذا اگر در ميان قلاب استفهام را همراه با جمله مقدر ذكر كنند، اشكال نخواهد داشت. گرچه برخي بدون جدا كردن ترجمه از تفسير، جمله مقدر را با ترجمه اين آيه با هم ذكر كرده‏اند21.
8ـ در ترجمه آيه 22 «لو كان فيهما آلهة الا الله لفسدتا فسبحان الله رب العرش عما يصفون» آمده است: اگر در آنها [= زمين و آسمان] جز خدا، خداياني [ديگر] وجود داشت، قطعا [زمين و آسمان] تباه مي‏شد. پس منزّه است خدا، پروردگار عرش، از آنچه وصف مي‏كنند.
در ترجمه اين آيه چند اشكال وجود دارد؛ نخست اينكه ضمير مثناي «هما» به صورت جمع يعني «آنها» ترجمه شده است. اگرچه ما در زبان فارسي براي صيغه مثنا ضمير مستقلي نداريم و ممكن است كلمه «آنها» هم براي مثنا به كار رود، به هر حال اين ترجمه دقيقي نيست و اگر معادل فارسي، ضميري به طور مشخص وجود ندارد، بايد به صورت مرسوم ترجمه شود، يعني كلمه «آن دو» را جايگزين كنيم تا معناي تثنيه در ترجمه لحاظ گردد.
اشكال دوم اين است كه در ترجمه «لفسدتا» ضمير تثنيه يعني «ا» اساسا ترجمه نشده و فعل به صورت مفرد ترجمه شده است كه قطعا دقيق نيست. بنابراين ترجمه صحيح «لفسدتا» مي‏شود: قطعا آن دو تباه مي‏شدند؛ در اين صورت ديگر نيازي هم نبود كه در ميان قلاب دوباره زمين و آسمان ذكر شود، چرا كه قبلاً ذكر شده بود.
جمله آخر آيه شريفه نيز كاملاً تحت‏اللفظي ترجمه شده كه بهتر است فعل اصلي جمله در آخر جمله آورده، و چنين ترجمه گردد: پس خداوند، پروردگار عرش، از آنچه توصيف مي‏كنند، پاك و منزّه است.
9ـ آيه 24 «ام اتخذوا من دونه آلهة قل هاتوا برهانكم هذا ذكر من معي و ذكر من قبلي بل اكثرهم لايعلمون الحق فهم معرضون» چنين ترجمه شده است: آيا به جاي او خداياني براي خود گرفته‏اند؟ بگو: «برهانتان را بياوريد» اين است يادنامه هر كه با من است و يادنامه هر كه پيش از من بوده. [نه!] بلكه بيشترشان، حق را نمي‏شناسند و در نتيجه از آن رويگردانند.
در ترجمه اين آيه، دو اشكالي كه در ترجمه آيه 21 وجود داشت، عينا تكرار شده است؛ يعني اولاً جمله سؤالي نيست و «ام» به معني «بلكه» است كه در اينجا به معني «آيا» ترجمه شده است. ثانيا در متن آيه چيزي معادل «براي خود» وجود ندارد و اگر آوردن آن لازم باشد، بايد در ميان قلاب قرار گيرد كه از ترجمه متن آيه جدا شود.
البته در ترجمه اين آيه، اشكالهاي ديگري نيز وجود دارد: يكي اينكه عبارت «من دونه» ترجمه شده: به جاي او؛ اين ترجمه نيز درست نيست، زيرا «دون» به معني غير است؛ از اين رو «من دونه» در اينجا «به غير او» يا «به جز او» بايد ترجمه شود و به جاي او، معادل دقيقي براي «من دونه» نيست.
اشكال ديگر در ترجمه «ذكر» است كه به يادنامه ترجمه شده است كه معادل دقيق و مناسبي نيست، لذا بهتر است در اينجا «ذكر» به ياد كرد، ترجمه شود؛ چنانكه آقايان مجتبوي و خرمشاهي در ترجمه قرآنِ خود چنين كرده‏اند.
اشكال بعدي اين است كه در ترجمه «هذا ذكر من معي و ذكر من قبلي» آمده است: اين است يادنامه هر كه با من است و يادنامه هر كه پيش از من بوده. به طوري كه مشاهده مي‏شود، جمله با صفت مفعولي به پايان رسيده و فعل ربطي «است»، حذف شده است.
دو اشكال ديگر در ترجمه قسمت آخر آيه وجود دارد كه در ترجمه اين قسمت «بل اكثرهم لايعلمون الحق فهم معرضون» آمده است: بلكه بيشترشان حق را نمي‏شناسند و در نتيجه از آن روي‏گردانند. به طوري كه ملاحظه مي‏گردد، در ترجمه «لايعلمون الحق» آمده است: حق را نمي‏شناسند. درصورتي كه حق را نمي‏شناسند، ترجمه «لايعرفون الحق» است. از اين رو ترجمه صحيح و دقيق اين است كه : حق را نمي‏دانند.
اشكال ديگر اين است كه در ترجمه «فهم معرضون» آمده است: و در نتيجه از آن روي‏گردانند. چنانكه مشهود است اولاً در اين ترجمه، ضمير «هم» ترجمه نشده است. ثانيا «از آن» ترجمه هيچ كلمه‏اي نيست، بلكه توضيح است كه بايد در ميان قلاب قرار گيرد.
10ـ مترجم محترم در ترجمه آيه 30 «اولم يرالذين كفروا ان السموات والارض كانتا رتقا ففتقناها و جعلنا من الماء كل شي‏ء حي افلا يؤمنون» آورده‏اند: آيا كساني كه كفر ورزيدند، ندانستند كه آسمانها و زمين هر دو به هم پيوسته بودند و ما آن دو را از هم جدا ساختيم و هر چيز زنده‏اي را از آب پديد آورديم؟ آيا [باز هم] ايمان نمي‏آورند؟
در معناي رتق و فتق آسمانها و زمين در اين آيه دو احتمال جدي وجود دارد: يكي اينكه اين آيه به نظريه‏هاي دانشمندانِ جديد درباره پديد آمدن آسمانها و زمين اشاره مي‏كند كه كهكشانها در آغاز به هم پيوسته بودند و بتدريج از يكديگر جدا شدند و همچنين ستارگان و سيارات نيز به يكديگر پيوسته بودند كه به مرور در اثر انفجارهاي عظيمِ سماوي از يكديگر جدا شدند و به مرورِ زمان، طي ميليونها سال به صورت كنوني درآمده‏اند. مطابق اين نظريه‏ها زمين و ساير سياراتِ منظومه شمسي نيز جزئي از خورشيد بوده‏اند كه در اثر برخورد با يك ستاره عظيمِ ديگر، انفجارِ بزرگي رخ داده و سيارات منظومه شمسي، از جمله زمين از خورشيد، جدا شده و به مرور به صورت كنوني درآمده است. بنابراين احتمال، رتق آسمانها و زمين، به هم پيوستگيِ آنها، و فتق آنها جدايي و گسستگي آنها از يكديگر است.
معناي ديگري كه مفسران براي رتق و فتق آسمانها و زمين بيان كرده‏اند، اين است كه منظور از رتق آسمانها، بسته بودن و نباريدن از آنها، و معناي فتق، گشوده شدن و باريدن از آنها، و منظور از رتق زمين، فراهم نبودن شرايط حيات و رشد و نمو گياهان و حيوانات، و منظور از فتق، گشوده شدن زمين و رشد و نمو گياهان و حيوانات در آن است.
اين دو احتمال را مؤلف الميزان مطرح كرده است و حتي احتمال دوم را با ادامه آيه «و جعلنا من الماء كل شي‏ء حيّ» را سازگار و متناسب مي‏داند22.
سيدرضي نيز احتمال نخست را مطرح نموده و احتمال دوم را به صورت روايتي از اميرالمؤمنين علي (ع) اين چنين نقل كرده است: «علي بن ابي طالب عليه‏السلام در معني آن فرمود: يعني اينكه آسمان باران نمي‏باريد و زمين چيزي نمي‏رويانيد، پس خداوند آسمان را با باراني ساختن و زمين را با رويانيدن نباتات، گشود23.
علامه طباطبايي نيز روايتي مشابه اين روايت از امام باقر عليه‏السلام به نقل از احتجاج طبرسي در بحث روايي الميزان، نقل كرده است24.
اشكالي كه در ترجمه اين آيه وجود دارد، اين است كه مترجم محترم تنها احتمال نخست را مسلم، فرض، و بر اين اساس ترجمه كرده‏اند: آسمانها و زمين هر دو به هم پيوسته بودند و ما آن دو را از هم جدا ساختيم. ولي در متن آيه چنين آمده است: «ان السموات و الارض كانتا رتقا ففتقناها». به طوري كه مشهود است در جمله نخستِ ترجمه عبارت «هر دو به هم» و در جمله دوم آن «آن دو را از هم»، ترجمه‏اي است كه در متن آيه معادلي ندارد. البته اگر اين عبارت قرآني تنها همين احتمالِ تفسيري را داشت، باز هم تفسير بود و از متن ترجمه آيه بايد جدا مي‏شد. از اين رو بهتر است در معني رتق «بسته» ترجمه كنيم تا چنين مشكلي پيش نيايد؛ يعني متن آيه را ترجمه نماييم و اگر يك رأي تفسيري را برگزيده‏ايم، حتما در ميان قلاب قرار دهيم تا عنصر تفسير با ترجمه در هم نياميزد و حداقل، احتمالات قوي و راجحِ تفسيري از ترجمه قابل برداشت باشد.
11ـ آيه 35 «كل نفس ذائقة‏الموت و نبلوكم بالشر و الخير فتنة و الينا ترجعون» چنين ترجمه شده است: هر نفسي، چشنده مرگ است و شما را از راه آزمايش به بد و نيك خواهيم آزمود و به سوي ما بازگردانيده مي‏شويد.
لفظ «نفس» كلمه‏اي عربي است كه معاني مختلفي دارد و در قرآن مجيد نيز در معاني گوناگون به كار رفته است كه برخي از آن معاني در زبان فارسي، رايج و برخي ديگر رايج نيست.
در اين آيه شريفه، كلمه «نفس» به معني شخص آدمي است، ولي در زبان فارسي كلمه نفس به اين معنا رايج و متداول نيست؛ از اين رو آوردنِ خود نفس در ترجمه فارسي در اينجا رسا نيست. لذا پيشنهاد مي‏شود در ترجمه نفس در اين آيه، كلمه «شخصي» به جاي «نفسي» آورده شود و در مقابلِ آن داخلِ قلاب [از انسان] ذكر شود كه منظور آيه كريمه از كلمه «نفس» در اينجا معلوم شود؛ يعني منظور، شخص انسان است.
اشكال ديگري كه در ترجمه اين آيه وجود دارد در ترجمه «و نبلوكم بالشر و الخير فتنة» است كه مترجم محترم در ترجمه آن آورده‏اند: و شما را از راه آزمايش به بد و نيك خواهيم آزمود.
در اين ترجمه به طوري كه مشاهده مي‏شود، عبارتِ «از راه آزمايش» بكلي اضافي است و هيچ معادل عربي در متن آيه براي آن وجود ندارد. بديهي است كه در صورتِ ضرورتِ توضيح، عبارت توضيحي يا تفسيري بايد از ترجمه متن آيه جدا، و در داخل قلاب آورده شود. البته ممكن است مترجم محترم در ترجمه كلمه «فتنة» عبارتِ از راه آزمايش، را آورده باشند؛ اما كلمه «فتنة» مفعول مطلق تأكيدي از غير لفظ فعل است25 كه براي تأكيد معني فعل است و ترجمه آن، از راه آزمايش، نمي‏شود.
12ـ در ترجمه آيه 44 عبارتِ «افلا يرون انا نأتي الارض ننقصها من اطرافها أفهم الغالبون» آمده است: آيا نمي‏بينند كه ما مي‏آييم و زمين را از جوانب آن فرو مي‏كاهيم؟ آيا باز هم آنان پيروزند؟
اشكالي كه در ترجمه اين آيه وجود دارد، اين است كه فعل «نأتي» لازم تلقي شده و «مي‏آييم»، ترجمه شده است؛ در حالي كه اين فعل متعدي است و كلمه «الارض» مفعول‏به آن است26؛ فخر رازي نيز عبارت «نأتي الارض» را به معني «اتيان الارض» يعني آوردنِ زمين گرفته كه در نظر او نيز «الارض» مفعول‏به است27. در تفسير جلالين28 و همچنين تفسير علامه شبّر29 نيز «نأتي الارض» را به معني «نقصد الارض» گرفته‏اند كه يعني ما به زمين مي‏پردازيم، بنابراين فعل «نأتي» قطعا متعدي است و كلمه «الارض» مفعول‏به آن است.
بنابراين ترجمه صحيح عبارت «انا نأتي الارض ننقصها من اطرافها» مي‏شود: ما به زمين مي‏پردازيم و از اطرافِ آن فرو مي‏كاهيم.
نكته ديگر اين است كه اگر ترجمه مترجم محترم صحيح هم باشد، با توجه به موهم جسمانيتِ خداي تعالي و متشابه بودن اين آيه شريفه، لااقل لازم بود كه در داخل قلاب يا پاورقي، توضيح داده شود تا رفع تشابه گردد و توهم جسمانيت از ساحت ربوبي پيراسته شود. آقاي دكتر سيدعبدالوهاب طالقاني نيز اين آيه را جزء آياتي آورده‏اند كه در آنها نكات و اشاراتي هست كه ترجمه بدون شرح و تفسير آنها، شبهاتي ايجاد مي‏كند30.
13ـ در ترجمه آيه 47 جمله «فلاتظلم نفس شيئا» آمده است: پس هيچ كس [در[ چيزي ستم نمي‏بيند.
اشكالي كه در اينجا وجود دارد اين است كه در ترجمه اين آيه تنها به نفي انواع ظلم از ساحت ربوبي توجه شده است؛ درصورتي كه از اين آيه استفاده مي‏شود كه اساسا هيچ ظلمي، اگرچه بسيار كوچك و اندك باشد، در ساحت ربوبي راه ندارد. اين معنا از ادامه آيه نيز بخوبي فهميده مي‏شود، زيرا در جمله بعدي در ادامه آيه آمده است: «و ان كان مثقال حبة من خردل اتينابها» يعني و اگر [عمل] هموزن دانه خردلي باشد، آن را مي‏آوريم.
بنابراين نتيجه مي‏گيريم كه هيچ نوع و هيچ مقدار ظلمي در افعال و احكام و اوامر الهي نيست؛ اما همان طور كه اشاره شد، در ترجمه آقاي فولادوند، تنها انواع ظلم نفي شده است. از اين رو ترجمه صحيح براي جمله «فلاتظلم نفس شيئا» چنين خواهد بود: پس هيچ كس [در] هيچ چيزي ستم نمي‏بيند.
14ـ در آيه 48 كلمه «ذكر» به اندرز، ترجمه شده كه ترجمه دقيقي نيست و اگر صحيح هم باشد، تفسير است. از اين رو ترجمه دقيقتر همان يادآوري است كه ترجمه مرسوم است.
15ـ در آيه 50 نيز كلمه «ذكر» به پند، ترجمه شده كه اشكال پيشين در اينجا نيز تكرار شده است.
16ـ آيه 79 جمله «و سخرنا مع داود الجبال يسبحن و الطير» چنين ترجمه شده است: و كوهها را با داود و پرندگان به نيايش واداشتيم.
از اين ترجمه دو برداشت متفاوت مي‏توان داشت: برداشت نخست اينكه كوه‏ها و حضرت داود و پرندگان همگي تحت تسخير الهي و به طور جبري وادار به تسبيح شده‏اند.
اين برداشت قطعا اشتباه است، زيرا داود در اين آيه، مفعول‏به «سخرنا» نيست، بلكه مضاف‏اليه است. از سوي ديگر تسبيح‏گويي آدمي بدون اراده و اختيار او، اهميت و ارزش چنداني ندارد؛ چرا كه جمادات و حيوانات نيز طبق آيه شريفه به تسبيح‏گويي مي‏پردازند.
برداشت دوم اين است كه حضرت داود و پرندگان به اراده و اختيار خويش به تسبيح الهي پرداختند و خداوند، كوه‏ها را مسخر ساخت تا همراه با داود و پرندگان به تسبيح بپردازند. بر اين اساس، داود و پرندگان به اراده و كوه‏ها بدون اراده، با هم خداوند را تسبيح مي‏كردند.
اين برداشت نيز با اينكه از برداشت نخست بهتر است، باز اشتباه است، زيرا پرندگان نيز همانند انسانها اراده و اختيارِ مبتني بر علم ندارند. از اين رو تنها داود (ع) به عنوان انسان براساس اراده و اختيار خويش مي‏توانست به تسبيح‏گويي بپردازد. بنابراين هر دو برداشت از ترجمه آقاي فولادوند اشتباه است.
اما ترجمه آقاي خرمشاهي از اين آيه صحيح است كه چنين ترجمه كرده است: و كوه‏ها و پرندگان را تسخير كرديم كه همراه با داود تسبيح مي‏گفتند31.
دليل صحت ترجمه آقاي خرمشاهي اين است كه «الجبال» مفعول‏به فعل «سخرنا» و كلمه «الطير» نيز عطف به «الجبال» شده و آن هم مفعول‏به براي فعل «سخرنا» است32؛ لذا كوه‏ها و پرندگان تحت تسخير الهي همراه با داود (ع) به تسبيح خداوند مي‏پرداختند. صاحب مجمع‏البيان نيز در بحث اعراب خود ذيل اين آيه شريفه، «الطير» را عطف بر الجبال گرفته است و آن را مفعول‏به فعل «سخرنا» مي‏داند، گرچه مفعول‏معه بودن آن را نيز محتمل دانسته33 ولي با توجه به اين مباحث، ظاهرا اين احتمال بسيار ضعيف است.
17ـ در ترجمه آيه 87 عبارت «فظن ان لن نقدر عليه» آمده است: و پنداشت كه ما هرگز بر او قدرتي نداريم.
اين ترجمه اشتباه فاحشي است كه از استاد فولادوند چنين انتظار نمي‏رفت؛ چرا كه اگر كسي گمان بَرَد كه خداوند هرگز بر او قدرتي ندارد، هيچ شناختي از خداوند ندارد و در واقع، خدايي كه او مي‏شناسد، خدا نيست، بلكه موجود ناتواني بيش نيست و چنين اعتقادي قطعا كفر و گناهي بسيار بزرگ و نابخشودني است؛ در حالي كه منظور از «ذاالنون» يا صاحب حوت كه در جاي ديگر، قرآن توضيح مي‏دهد، به اتفاق مفسران همان يونس پيامبر است و در اين نظر، اختلافي نيست34. از سوي ديگر در شأن انسان مؤمن عادي هم نيست كه نسبت به قدرت خداوند ترديد داشته باشد تا چه رسد به پيامبر خدا كه مي‏خواهد راهنماي ديگران به سوي توحيد و خداشناسي باشد. بنابراين همان طور كه در علم كلام به تفصيل بحث مي‏شود، پيامبران خدا همگي معصوم بوده‏اند و آنها مرتكب گناهي نمي‏شوند. بنابرنقل مفسران، معاويه در معناي اين آيه دچار حيرت بود كه وقتي ابن عباس به نزد او آمد از او سؤال كرد كه آيا ممكن است پيامبر خدا گمان كند كه خداوند بر او قدرتي ندارد. ابن عباس گفت: اين [كلمه نقدر] از ريشه قَدَر است نه از ريشه قدرت35.
اين داستان را پيش از آلوسي، فخر رازي36 و پيشتر از او زمخشري37 نيز نقل كرده است. طبرسي نيز ضمنِ نقلِ آن در توضيح مي‏افزايد: يعني ان لن نضيق عليه كما في قوله: «و من قدر عليه رزقه». يعني «ان لن نقدر عليه» به اين معني است كه: ما هرگز بر او تنگ نمي‏گيريم؛ همچنانكه در سوره طلاق آيه 7 آمده است: و كسي كه روزي او بر وي تنگ شود38.
راغب اصفهاني، قرآن‏شناس و لغت‏دان بزرگ هم پيش از اين مفسران تصريح مي‏كند كه: «لن نقدر عليه» اي لن نضيق عليه39. يعني بر او هرگز تنگ نمي‏گيريم. صاحب مجمع‏البحرين نيز همين معنا را ذكر مي‏كند40.
ابن منظور نيز ضمن نقل اين معنا، از ابوالهيثم نيز نقل مي‏كند كه اگر كسي معتقد باشد كه يونس عليه‏السلام پنداشته است خداوند هرگز بر او قدرتي ندارد، او كافر است؛ چرا كه اگر كسي چنين بپندارد، او مؤمن نيست؛ درصورتي كه يونس عليه‏السلام پيامبر خدا بود و چنين گماني بر او روا نبوده است41.
البته اغلب مفسران و قاموس‏نگاران قرآني به معاني ديگري نيز اشاره مي‏كنند؛ از جمله آلوسي براساس قرائتي از امام علي عليه‏السلام از «لن نَقْدِرَ عليه» كه آن حضرت «لن نُقَدِّرَ عليه» قرائت فرموده است، معني اين جمله قرآني را چنين توضيح مي‏دهد: يعني ما هرگز براي او عقوبتي را مقدر نساخته‏ايم و حكم به عقوبت و عذاب او نمي‏كنيم يا بر او تنگ نمي‏گيريم.
به هر حال، قرآن‏شناسانِ بزرگِ فريقين يا اساسا معني «لن نقدر عليه» را از قدرت نمي‏گيرند و يا اگر با قول ضعيفي اين معنا را نيز نقل كنند به تضعيف و رد آن مي‏پردازند.
تاكنون به آراي برخي قرآن‏شناسان و مفسران بزرگ همانند راغب اصفهاني، زمخشري، طبرسي، فخر رازي، طريحي، ابن منظور و آلوسي پرداختيم. به منظور تكميل بحث به نام گروهي ديگر از مفسران بزرگ نيز در اينجا اشاره مي‏شود كه هيچ‏يك كلمه «نقدر» را از ريشه قدرت نمي‏دانند. شيخ طوسي در تفسير التبيان42 و شيخ طبرسي در مجمع‏البيان43، جلال‏الدين محلي در تفسير جلالين44، سيدهاشم بحراني در تفسير البرهان45، سيد عبدالله شبّر در تفسيرِ خود46، محمدجواد مغنيه در تفسير الكاشف47، شيخ محمد هويدي در تفسير معين48 و علامه طباطبايي در تفسير الميزان49، همگان بر اين باورند كه كلمه «نقدر» از ريشه قدرت نيست.
بنابراين مفسران بزرگ فرقه‏هاي اصلي كلامي اسلامي اعم از اشاعره، معتزله و شيعه در اين معنا اتفاق‏نظر دارند و حتي روايات اهل سنت و شيعه نيز همين اتفاق را تأييد مي‏كند.
18ـ در ترجمه آيه 93 عبارت «و تقطعوا امرهم بينهم» آمده است: و [لي] دينشان را ميان خود پاره‏پاره كردند.
اشكالي كه در ترجمه اين جمله وجود دارد، اين است كه ترجمه «امر» به دين صحيح و دقيق نيست؛ زيرا ممكن است منظور از «امر» در اينجا مصداقا دين و آيين باشد، ولي معلوم نيست كه تنها دين باشد. ثانيا اگر منظور دين هم باشد، باز تفسير است و حداقل بايد دين در ميان قلاب قرار مي‏گرفت.
19ـ در آيه 96 كلمه «حَدَبٍ» ترجمه به پشته شده است؛ با اينكه اين ترجمه صحيح است، كلمه پشته معاني مختلف دارد كه يكي از آن معاني، تل و تپه يا بلندي است؛ ولي اين معنا در همه جا رايج و شايع نيست؛ بلكه در بيشتر مناطق ايران اين كلمه به معني كوله‏بار يا بار پشتي است و در واقع معني اخير بسيار شايعتر و رايجتر از معناي اولي است؛ از اين رو اگر با معادلهايي چون تپه، بلندي يا فراز، ترجمه مي‏شد، بهتر بود.
20ـ در ترجمه آيه 101 كلمه «مبعدون» كه اسمِ مفعول فعل ابعد است، آمده است: دور داشته خواهند شد. اما اين ترجمه، ترجمه دقيقي براي كلمه «مبعدون» نيست، بلكه اين ترجمه براي فعل مضارع مجهول يعني كلمه «يبعدون» مناسب است.
21ـ در آيه 103 عبارت «كنتم توعدون» چنين ترجمه شده است: به شما وعده مي‏دادند. اشكالي كه در اين ترجمه وجود دارد، اين است كه در واقع، ترجمه فعل معلوم ماضي استمراري، صيغه جمع مذكر غايب يعني «كانوا يوعدون» است؛ درصورتي كه اساسا فعل مجهول، و صيغه جمع مذكر مخاطب است. لذا ترجمه صحيح چنين خواهد بود؛ وعده داده مي‏شديد. آقاي دكتر مجتبوي نيز اين گونه ترجمه كرده‏اند.
22ـ در آيه 105 كلمه «الذكر» به تورات ترجمه شده است كه اولاً تفسير است و آن هم يكي از اقوال مفسران. از اين رو اگر واقعا منظور قرآن كريم از «الذكر» تورات باشد، باز هم بايد كلمه تورات در ميان قلاب قرار بگيرد تا تفسير با ترجمه آميخته نشود؛ چنانكه آقاي مجتبوي عمل كرده است.
خلاصه و نتيجه كلي در اين نوشتار اين است كه اگرچه قرآن‏پژوهان و مترجمان انديشمند از جمله استاد فولادوند، در مسير ترجمه نسبتا دقيق و كم‏غلط، گامهاي بلندي برداشته‏اند، هنوز با ترجمه كاملاً صحيح و بي‏غلط فاصله زيادي دارند كه شايد اين آرزوي قرآن‏دوستان و قرآن‏پژوهان و مترجمان، همچنان دست نايافتني و ناممكن بماند؛ اما آرزوي ترجمه‏اي نسبتا صحيحتر و دقيقتر و كم‏غلطتر و شيواتر و روانتر، امري مقدور و ممكن و دست يافتني است و همت و تلاش قرآن‏پژوهان و مترجمان ديگر نيز ما را در اين مسير موفقتر خواهد ساخت.