تمثل: ظهور صورتى مأنوس براى انسان، هماهنگ با غرضى خاص، از راه باطن يا انعكاس موجودات برزخى و يا متمثل شدن شياطين
تمثل مصدر باب تفعّل از ريشه «م ـ ث ـ ل» و در لغت به معناى متصوّر شدن چيزى است[1] و در اصطلاح، متصور شدن حقيقتى براى انسان به صورتى خاص، مأنوس و هماهنگ با غرضى كه تمثل براى آن حاصل مى شود، بنابراين، تمثل، انقلاب و دگرگونى چيزى به چيز ديگر نيست، زيرا انقلاب ماهيت محال است.[2] از آنجا كه در تمثل، وراى صورت ادراكى، حقيقتى خارجى وجود دارد، با سفسطه نيز متفاوت است.[3]صورت هايى كه براى انسان تمثل مى يابند از چند راه حاصل مى شوند: 1. حواس ظاهرى؛ مانند صور محسوسات كه از طريق حواس در حس مشترك متمثل مى گردند، زيرا بنابر تحقيق، مدركات جزئيه تجرد غير تام مثالى دارند. 2. اختراع قوه متخيّله. 3. باطن به واسطه تجليّات و تمثّلاتى از عالم معانى و عقول قدسيّه؛ مانند رؤياى صادقه. 4. انعكاس صور موجود در عالم مثال و خيال منفصل. 5. تمثيل ابالسه و شياطينى كه خارج از وجود انسان اند.[4] از اقسام مذكور دو قسم اخير در موضوع مقاله داخل است.قرآن كريم به مواردى از تمثل اشاره كرده است؛ مانند:1. تمثل فرشته براى حضرت مريم(عليها السلام)به صورت بشر: «فَاَرسَلنا اِلَيها روحَنا فَتَمَثَّلَ لَها بَشَرًا سَويـّا».(مريم/19،17) مراد از اين تمثل آن است كه مريم(عليها السلام) در حيطه ادراكى و شعاع ديد خود[5]، صورت انسانى را مشاهده كرد و خارج از ادراك حضرت مريم بشرى نبود، بلكه حقيقت جبرئيل بود.[6]راز اينكه حضرت مريم*، فرشته را به صورت انسان مشاهده كرد اين بود كه تمثل، ظهور شىء براى انسان به صورت مأنوس براى او و متناسب با غرضى است كه تمثل براى آن صورت مى پذيرد و معهود از رسالت هم آن است كه انسانى متحمل رسالت گردد و آن را از طريق گفت و گو به دائرة المعارف قرآن كريم، جلد 8، صفحه 626انجام رساند.[7]2. تمثل فرشتگان به صورت دشمنان متخاصم براى حضرت داود*:«وهَل اَتـكَ نَبَؤُا الخَصمِ اِذ تَسَوَّرُوا المِحراب...».(ص/38،21) حضرت داود در حال عبادت بود كه به ناگاه در منظره اى رعب آور ديد كه دشمنان متخاصم از بالاى ديوار نزد او آمدند و گفتند: نترس ما دو گروه متخاصم هستيم كه به محكمه تو آمديم تا ميان ما داورى كنى: «فَاحكُم بَينَنا بِالحَقِّ و لاتُشطِط واهدِنا اِلى سَواءِ الصِّراط * اِنَّ هـذا اَخى لَهُ تِسعٌ و تِسعونَ نَعجَةً ولِىَ نَعجَةٌ واحِدَةٌ فَقالَ اَكفِلنيها وعَزَّنى فِى الخِطاب * قالَ لَقَد ظَـلَمَكَ بِسُؤالِ نَعجَتِكَ اِلى نِعاجِهِ...». (ص/38،22 ـ 24) از اين آيات برمى آيد كه داود(عليه السلام) ادعاى مدّعى را شنيد؛ اما بدون شنيدن دفاع مدّعى عليه، حكم كرد و همين امر زمينه اى براى استغفار او شد: «وظَنَّ داوودُ اَنَّما فَتَنّـهُ فَاستَغفَرَ رَبَّهُ وخَرَّ راكِعـًا واَناب». (ص/38،24)اين قضيه در خارج واقع نشده، زيرا به شهادت روايات، فرشتگان به اين صورت تمثل يافته بودند و ظرف تمثل، عالم مثال است و عالم مثال عالم تكليف و عصيان نيست. ماجراى مذكور مانند اين است كه انسان در عالم خواب ببيند كه آزموده شده و بعد از بيدارى استغفار كند تا زمينه كمالات را بيش از پيش فراهم آورده، از آزمون هاى مشابه آن پيروز به درآيد و همان گونه كه آنچه انسان در خواب و تمثلات برزخى مى بيند معصيت نيست و استغفار از آن در زمان بيدارى و در حال عادى طاعت به شمار مى آيد، توبه و استغفار داود(عليه السلام) نيز هرگز مسبوق به معصيت نبوده است.[8]3. تمثل شيطان براى عابد بنى اسرائيل و پيشنهاد كفر ورزيدن به او: «كَمَثَلِ الشَّيطـنِ اِذ قالَ لِلاِنسـنِ اكفُر...». (حشر/59،16) اين آيه ناظر است به برصيصاى عابد كه بر اثر عبادت، توان درمان ديوانگان و تعويذ ايشان را يافته بود، تا اينكه مرتكب زنا شد و به هنگام اعدام، شيطان بر او متمثل شد و گفت: اگر مرا، هرچند به صورت اشاره و ايما، سجده كنى نجات خواهى يافت، و چون اين كار را كرد شيطان از وى برائت جست.[9]4. مهم ترين و بيشترين موارد تمثل، تمثل يافتن جبرئيل براى رسول خدا(صلى الله عليه وآله) است كه آياتى چند (نجم/53،7، 13، 14؛ تكوير/81، 23) به اين موضوع اشاره دارند. بر پايه روايات، تمثل جبرئيل براى آن حضرت(صلى الله عليه وآله) به صورت شخصى اعرابى و بيشتر به شكل دحيه كلبى[10] و دوبار نيز به صورت اصلى خويش بوده است.[11] (=> افق اعلى)در روايات نيز مواردى از تمثل مطرح شده دائرة المعارف قرآن كريم، جلد 8، صفحه 627است؛ مانند تمثل و سخن گفتن شيطان با بسيارى از پيامبران، چون آدم، نوح، ابراهيم[12] و يحيى(عليهم السلام)، تمثل شيطان در يوم الندوه براى مشركان به صورت پير كهنسال: «واِذ يَمكُرُ بِكَ الَّذينَ كَفَروا لِيُثبِتوكَ اَو يَقتُلوكَ اَو يُخرِجوك» [13] و روز عقبه به صورت منبه بن حجاج[14] و تمثل دنيا براى اميرمؤمنان(عليه السلام) به صورت زنى زيبا و فريبا.[15] در برخى روايات نيز تمثل مال، فرزند و عمل براى انسان هنگام مرگ و نيز تمثل اعمال براى وى در قبر و روز قيامت مطرح اند. (=> تجسم اعمال)منابع
احقاق الحق، نورالله الحسينى الشوشترى، تعليقات شهاب الدين نجفى، قم، مكتبة النجفى، 1406 ق؛ الامالى، الطوسى (م. 460 ق.)، قم، دارالثقافة، 1414 ق؛ بحارالانوار، المجلسى (م. 1110 ق.)، بيروت، احياء التراث العربى، 1403 ق؛ تفسير القرآن الكريم، صدرالمتالهين (م. 1050 ق.)، به كوشش خواجوى، قم، بيدار، 1366 ش؛ تفسير موضوعى قرآن كريم، جوادى آملى، تهران، اسراء، 1373 ش؛ تفسير نمونه، مكارم شيرازى و ديگران، تهران، دارالكتب الاسلامية، 1375 ش؛ جامع البيان، الطبرى (م. 310 ق.)، به كوشش صدقى جميل، بيروت، دارالفكر، 1415 ق؛ شرح چهل حديث، امام خمينى(قدس سره)(م. 1368 ش.)، تهران، نشر آثار امام(قدس سره)، 1376 ش؛ شرح فصوص الحكم، قيصرى (م. 751 ق.)، به كوشش آشتيانى، تهران، علمى و فرهنگى، 1375 ش؛ كشف الاسرار، ميبدى (م. 520 ق.)، به كوشش حكمت، تهران، امير كبير، 1361 ش؛ مجمع البيان، الطبرسى (م. 548 ق.)، بيروت، دارالمعرفة، 1406 ق؛ مفردات، الراغب (م. 425 ق.)، به كوشش صفوان داودى، دمشق، دارالقلم، 1412 ق؛ مكاشفة القلوب المغربى، الغزالى (م. 505 ق.)، بيروت، دارالكتب العلمية، 1402 ق؛ ممد الهمم در شرح فصوص الحكم، محى الدين بن عربى (م. 638 ق.)، شرح: حسن زاده آملى، تهران، وزارت ارشاد، 1378 ش؛ الميزان، الطباطبايى (م. 1402 ق.)، بيروت، اعلمى، 1393 ق.مجيد زهدى[1]. مفردات، ص 759، «مثل».[2].نمونه، ج 13، ص 36؛ الميزان، ج 14، ص 36 ـ 37.[3]. الميزان، ج 14، ص 40.[4]. شرح فصوص الحكم، ص 104.[5]. تفسير موضوعى، ج 7، ص 365.[6]. همان؛ الميزان، ج 14، ص 36 ـ 37.[7]. ممدّ الهمم، ص 351.[8]. تفسير موضوعى، ج7، ص 242 ـ 243؛ الميزان، ج 17، ص 194.[9]. مجمع البيان، ج 9، ص 397.[10]. احقاق الحق، ج 9، ص 184؛ بحارالانوار، ج 18، ص 267 ـ 268.[11]. تفسير صدرالمتألهين، ج 3، ص 415؛ چهل حديث، ص 415.[12]. كشف الاسرار، ج 8، ص 291؛ مكاشفة القلوب، ص 70 ـ 71؛ جامع البيان، ج 23، ص 97.[13]. الامالى، ص 177؛ مجمع البيان، ج 4، ص 826.[14]. الامالى، ص 176.[15]. الميزان، ج 14، ص 37.