share 1831 بازدید
بركت

محمد مؤذني

كلمات كليدي :

قرآن، بركت، فضل، خير، رحمة
"برکت" در أصل "بَرْك" به معنی سينه شتر میباشد، یعنی شتر سينه خود را به زمين زد، سپس اين كلمه به معنى دوام و رشد آمده و بركت در إصطلاح يعنى استقرار خير از سوی خداوند، در يك چيز.[1]

ارتباط معنای لغوی با إصطلاحی

چون سینه در هنگام نشستن و برخاستن شتر مقدم بربقیۀ اعضاء است و اینکه شتر مهمترین راه کسب روزی در بین اعراب است، به عنوان مصداق روشنی از خیر میباشد[2] و لذا در مورد هر نعمتی که با دوام باشد استعمال شده است.

نسبیت برکت

معنای برکت مانند امور نسبی است یعنی به حسب غرضی که در آن نهفته است مختلف میگردد، چون خيريت هر چيزى به حسب آن غرضى است كه متعلق به آن مى‏شود مثل غذا خوردن که اغراض متعددی مانند: سیری، سلامتی، إستشفاء و...را میتوان از آن اراده نمود و لذا چون غرض از دين تنها و تنها سعادت معنوى و يا حسى منتهى به معنوى است، لذا مقصود از بركت در لسان دين، آن چيزى است كه در آن خير معنوى و يا مادىِ منتهى به معنوى باشد.[3]

اقسام برکت

«وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض‏ »[4]
«و اگر اهل آباديها، ايمان مى‏آوردند و تقوا پيشه مى‏كردند،بركات آسمان و زمين را بر آنها مى‏گشوديم‏»
بنا بر این آیه، برکات به دو قسم تقسیم میشود:
1- برکات آسمانی(بركات معنوى‏):[5]
بركات آسمانی عبارت است از توجّهات معنوى و رحمتهاى روحانى كه سبب گشايش و خوشى روح و وسعت قلبى و نورانيّت باطنى و استفاضه از فيوضات إلهى مى‏شود.[6]
2- برکات زمینی(بركات مادى یا حسّى): [7]
برکات زمینی برکاتی است که منشأ آنها از زمین است مانند: آب، خاك، هوا، اشجار، زراعات و حيوانات دريايى، صحرايى و هوايى و آنچه مورد استفاده انسانها قرار مى‏گيرد.[8]

مکانهای پر برکت

1- كعبه:

یکی از مکانهایی که در قرآن با وصف مبارک از آن یاد شده کعبه میباشد:
«‏إِنَّ أَوَّلَ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِي بِبَكَّةَ مُبارَكاً وَ هُدىً لِلْعالَمِين‏ »[9]
«نخستين خانه‏اى كه براى مردم قرار داده شد، همان است كه در سرزمين مكّه است، كه پر بركت..»
كعبه از اين جهت مبارك است كه از نظر معنوى و مادى دارای امتیازات خاصی میباشد، بركات معنوى اين سرزمين و وحدتى كه در پرتو آن مخصوصا در مراسم حج به وجود مى‏آيد بر هيچكس پوشيده نيست، از نظر مادى نیز علی رغم شرایط بد آب و هوایی، اين شهر در طول تاريخ همواره يكى از شهرهاى آباد و پر تحرك و يك مركز آماده براى زندگى و تجارت بوده است.[10]

2- شام:

سرزمین دیگری که برکات الهی شامل آن شده، سرزمین شام است:
«وَ نَجَّيْناهُ وَ لُوطاً إِلَى الْأَرْضِ الَّتِي بارَكْنا فِيها لِلْعالَمِين‏ »[11]
«او و لوط را به سرزمينی كه آن را براى همه جهانيان پربركت ساختيم، نجات داديم‏ »
گرچه نام اين سرزمين صريحاً در قرآن نيامده ولى با توجه به آيه اول سورۀ اسراء معلوم مى‏شود همان سرزمين شام است (که شامل فلسطین، ادن ،سوریه، لبنان بوده) كه هم از نظر ظاهرى پر بركت و حاصلخيز است و هم از نظر معنوى، چرا كه كانون پرورش انبياء بوده است.[12]

3- أرض بيت المقدس:‏

سرزمین بيت المقدس، مکان دیگری است که مشمول برکات الهی شده است:
«سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بارَكْنا حَوْلَه ‏»[13]
«پاك و منزّه است خدايى كه بنده‏اش را در يك شب، از مسجد الحرام به مسجد الاقصى كه گرداگردش را پر بركت ساخته‏ايم، برد...»
مسجد الاقصى ‏مکان مقدسى است و سرزمين اطراف آن نيز سرزمينی پر بركت است، اين آیه به بركات مادی یا معنوی این سرزمین اشاره دارد، چرا که اين سرزمين مقدس، در طول تاريخ كانون پيامبران بزرگ خدا، و خاستگاه خدا پرستى بوده است.[14]

4- وادی طور:

از وادی طور نیز در قرآن با وصف مبارک یاد شده است:
« فَلَمَّا أَتاها نُودِيَ مِنْ شاطِئِ الْوادِ الْأَيْمَنِ فِي الْبُقْعَةِ الْمُبارَكَةِ مِنَ الشَّجَرَة..»[15]
«هنگامى كه به سراغ آتش آمد، از كرانه راست درّه، در آن سرزمين پر بركت، از ميان يك درخت ندا داده شد..»

زمانهای پر برکت

بعضی از اوقات نیز وجود دارند که در قرآن با وصف "مبارک" از آنها یاد شده است که "شب قدر" بخاطر نزول قرآن که خیر کثیر است از جملۀ آنان به شمار میرود:
« إِنَّا أَنْزَلْناهُ فِي لَيْلَةٍ مُبارَكَةٍ»[16]
«كه ما آن را در شبى پر بركت نازل كرديم‏ »

أشیاء پر برکت

1- قرآن:

از جمله چیزهایی که از نگاه خداوند، دارای برکت فراوانی است، قرآن میباشد چرا که در این کتاب آسمانی خير كثير نهفته شده و همواره مردم را به استوارترين راه هدايت نموده و خداوند به وسيله آن، مؤمنان را به راههاى سلامت رهبرى مى‏كند، مردم در امر دنيايشان از آن منتفع شده و در نتيجه صاحب زندگى پاکیزه مى‏گردند. جهل و بخل و كينه از ميانشان رخت بربسته و سعادتمندمى‏گردند و در آخرت از نعمت جاويد برخوردار مى‏شوند.[17]
«وَ هذا كِتابٌ أَنْزَلْناهُ مُبارَكٌ »[18]
«و اين كتابى است كه ما آن را نازل كرديم كتابى است پربركت‏»

2- آب:

آب نیز از جملۀ چیزهاییست که خداوند از آن با عنوان "مبارک" یاد نموده است و مباركی آن بدين جهت است كه خيرات آن به زمين و اهل زمين عايد مى‏شود.[19]
«وَ نَزَّلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً مُبارَكا »[20]
«‏و از آسمان، آبى پربركت نازل كرديم ‏»

افراد پر برکت

خداوند در قرآن به برخی از افراد توجّه خاصی نموده و آنها را مشمول برکات خود نموده است:

1- نوح و همراهان او:

«قِيلَ يا نُوحُ اهْبِطْ بِسَلامٍ مِنَّا وَ بَرَكاتٍ عَلَيْكَ وَ عَلى‏ أُمَمٍ مِمَّنْ مَعَكَ..»[21]
«(به نوح) گفته شد: اى نوح! با سلامت و بركاتى از ناحيه ما بر تو و بر تمام امتهايى كه با تواند، فرود آى!..»
در این آیه مراد از بركات، که نصیب نوح و همراهان او شده، مطلق نعمت‏ها در زندگى نيست، بلكه خصوص آن نعمت‏هايى است كه آدمى را به سعادت رسانيده است.[22]

2- ابراهیم و اسحاق و خاندان آنها:

ابراهیم و خاندان او نیز از جمله افرادی بودند که برکات خداوند شامل حال آنها شد:
« سَلامٌ عَلى‏ إِبْراهِيم‏.. وَ بارَكْنا عَلَيْهِ وَ عَلى‏ إِسْحاقَ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِما مُحْسِنٌ وَ ظالِمٌ لِنَفْسِهِ مُبِينٌ »[23]
« سلام بر ابراهيم!.. ما به او و اسحاق بركت داديم و از دودمان آن دو، افرادى بودند نيكوكار و افرادى آشكارا به خود ستم كردند»
دراين آيه، سخن از بركتى است كه خدا به ابراهيم و اسحاق ارزانى داشت، این آیه فعل«بارَكْنا»به صورت مطلق ‏آمده و معنى عموم را مى‏رساند، بنابراين بركت در همه چيز را شامل مى‏شود، در عمر و زندگى، در نسلهاى آينده،در تاريخ و مكتب و ..،و گفته شد که‏ این کلمه در مورد هر نعمتی که با دوام باشد استعمال میشود و لذا این آيه اشاره به دوام نعمتهاى الهى بر ابراهيم و اسحاق (و خاندانشان) مى‏باشد و از بركاتى كه خداوند به آنها داد اين بود كه تمام انبياى بنى اسرائيل از دودمان اسحاق به وجود آمدند.[24]

3- موسی:

موسی(ع) نیز از شخصیّتهایی است که برکت خداوند شامل او گردیده است:
«فَلَمَّا جاءَها نُودِيَ أَنْ بُورِكَ مَنْ فِي النَّارِ وَ مَنْ حَوْلَها وَ سُبْحانَ اللَّهِ رَبِّ الْعالَمِين‏»[25]
« هنگامى كه نزد آتش آمد، ندايى برخاست كه مبارك باد آن كس كه در آتش است و كسى كه در اطراف آن است..»
صاحب مجمع در تفسیر« مَنْ حَوْلَها » آورده است که مراد، حضرت موسی است.[26]

4- عیسی:

عیسی(ع) نیز از جانب خداوند منشأ برکات فراوانی بوده است:
« وَ جَعَلَنِي مُبارَكاً أَيْنَ ما كُنْت »[27]
‏«و مرا- هر جا كه باشم- وجودى پر بركت قرار داده‏ »
معناى مبارك بودن‏ او این است که براى مردم منافع بسيار دارد، علم نافع به ايشان مى‏آموزد و به عمل صالح دعوتشان مى‏كند و به ادبى پاكيزه‏تر تربيتشان مى‏كند و كور و پيس را شفا داده، اقويا را اصلاح و ضعفا را تقويت و يارى مى‏كند.[28]

عوامل برکت

برکات الهی، هدیه هایی است که خداوند از روی فضل، برای بندگان خود در نظر گرفته است، امّا این برکات بر اساس نوع و میزان عملکرد بندگان و آمادگی آنها، به ایشان میرسد و لذا باید شرایط را برای دریافت برکات فراهم نموده تا بهرۀ بیشتری ببریم،[29] عواملی که انسان را در این زمینه یاری میکنند عبارتند از:

1- ایمان و تقوا:

«وَ لَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرى‏ آمَنُوا وَ اتَّقَوْا لَفَتَحْنا عَلَيْهِمْ بَرَكاتٍ مِنَ السَّماءِ وَ الْأَرْض »[30]‏
«و اگر اهل آباديها، ايمان مى‏آوردند و تقوا پيشه مى‏كردند، بركات آسمان و زمين را بر آنها مى‏گشوديم ‏»
چرا که اهل ايمان و تقوا نعم الهى را وسيله عبادت‏ و اطاعت‏ میکنند، ولی کفار آن را در راه معصیت خرج می کنند[31]

2- إستغفار:

برای دریافت برکات الهی باید موانع را از سر راه برداشت، یکی از وسایل این کار استغفار است:
«فَقُلْتُ اسْتَغْفِرُوا رَبَّكُمْ إِنَّهُ كانَ غَفَّاراً يُرْسِلِ السَّماءَ عَلَيْكُمْ مِدْراراً وَ يُمْدِدْكُمْ بِأَمْوالٍ وَ بَنِينَ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ جَنَّاتٍ وَ يَجْعَلْ لَكُمْ أَنْهارا »[32]
«به آنها گفتم: از پروردگار خويش آمرزش بطلبيد كه او بسيار آمرزنده است ،تا بارانهاى پربركت آسمان را پى در پى بر شما فرستد و شما را با اموال و فرزندان فراوان كمك كند و باغهاى سرسبز و نهرهاى جارى در اختيارتان قرار دهد!»
امام علی(ع)در این باره فرمودند:
«وَ قَد جَعلَ اللّهُ الاستِغفارَ سَبَباً لِدُرر الرّزق وَ رَحمَة الخلق...»[33]
«خداوند إستغفار را وسیلۀ دائمی فروریختن روزی و موجب رحمت به خلق قرار داد... »

پی نوشت ها:

[1]. راغب اصفهانی، حسین بن محمد؛ المفردات في غريب القرآن، دار العلم الدار الشامیة، دمشق بیروت، چاپ یکم،1412ق، تحقیق: صفوان عدنان داودی، ص 119؛ و ابن منظور، محمدبن مکرم؛ بیروت ،دار صادر،1414 لسان العرب، ج‏10، ص 395 
[2] مصطفوی، حسن؛ التحقيق في كلمات القرآن الكريم، تهران، بنگاه ترجمه ونشر کتاب،1360 ش، ج‏1، ص 259
[3]. طباطبائی، سیّد محمد حسین؛ ترجمه الميزان، سیّد محمد باقر موسوی همدانی، قم، دفترانتشارت اسلامی جامعۀ مدرسین،1374 ش،چاپ پنجم،ج‏7ص389و 390
[4] . أعراف‏/ 96
[5]. مکارم شیرازی،ناصر؛ تفسير نمونه، دارالکتب الاسلامیه،1374 ش، چاپ اول ، ج‏6، ص 266
[6] مصطفوی، حسن؛ تفسير روشن، تهران، مرکز نشر کتاب، 1380 ش، چاپ اول، ج‏9، ص 71
[7] تفسير نمونه، ج‏6، ص 266؛ و ترجمه الميزان، ج‏7ص 389
[8]. تفسير روشن، ج‏9، ص 71
[9] آل‏عمران/ 96
[10]. تفسير نمونه، ج‏3، ص 14
[11] الأنبياء/ 71
[12]. تفسير نمونه، ج‏13، ص 452.  و صادقى تهرانى، محمد؛ الفرقان في تفسير القرآن بالقرآن، قم، انتشارات فرهنگ اسلامى، 1365 ش، چاپ دوم ،ج‏19، ص 331
[13]. الإسراء/ 1
[14]. تفسير نمونه، ج‏12، ص 10
[15]القصص/‏ 30
[16].الدخان/‏3
[17]. ترجمه الميزان، ج‏7، ص 387
[18]. الأنعام/ 92
[19]. ترجمه الميزان، ج‏18، ص 509
[20]. ق/ 9
[21] هود/ 48
[22]. ترجمه الميزان، ج‏10، ص 358
[23] صافات‏/ 109و 113
[24]. تفسير نمونه، ج‏19، ص130
[25]. نمل‏/ 8 ‏
[26]. طبرسی ،فضل بن حسن؛ مجمع البيان في تفسير القرآن،تهران ،انتشارات ناصر خسرو،1372 ش، چاپ سوم، ج‏7، ص 330
[27]. مريم / 31
[28]. ترجمه الميزان، ج‏14، ص 61
[29]. تفسير روشن، ج‏9، ص 71
[30]. أعراف‏ 96
[31]. طيب، سيد عبد الحسين؛ أطيب البيان في تفسير القرآن، تهران، انتشارات اسلام، 1378 ش،چاپ دوم، ج‏5، ص 398
[32]. نوح‏10 تا13
[33]. قمی مشهدی، محمدبن محمدرضا؛ تفسير كنز الدقائق و بحر الغرائب، سازمان چاپ و انتشار وزارت ارشاد، تهران،1368 ش، چاپ اول، ج‏13، ص 454

مقالات مشابه

اعجاز علمی قرآن در پدیده ابر

نام نشریهقرآن و علم

نام نویسندهحسین علوی‌مهر, احمدعلی صادقی

اعجاز علمی قرآن در پدیده ابر

نام نشریهقرآن و علم

نام نویسندهحسین علوی‌مهر, احمدعلی صادقی

تگرگ

نام نشریهدائرة المعارف قرآن

نام نویسندهاحمد جمالی

ایام الله در قرآن

نام نشریهدانشکده علوم انسانی دانشگاه سمنان

نام نویسندهمحمدجواد سعدی

نماد آب در قرآن

نام نشریههنر

نام نویسندهمارتین لینگز, سیدرحیم موسوی‌نیا

آيينه تمام نماي خلقت در قرآن

نام نشریهعقیق

نام نویسندهعذرا طباطبایی

سيماي صبح در آينه قرآن

نام نشریهاندیشه دینی

نام نویسندهغلامرضا رحمدل شرفشادهی

آفرينش آسمانها و زمين نشانه قدرت و عظمت خدا

نام نشریهمکتب اسلام

نام نویسندهفرج‌الله فرج‌اللهی

روز و شب نشانه‏اى از قدرت خدا

نام نشریهمکتب اسلام

نام نویسندهفرج‌الله فرج‌اللهی