قرآن، مرگ، موت، مردن
مرگ به معنای مردن است و لسان العرب آن را به "ضد حیات" معنا کرده است.[1] برخی مرگ را به معنای "سکون" گرفتهاند.[2] التحقیق درباره معنای موت میگوید: مرگ نفی حیات است و حیات در هر چیز به مقتضای خصوصیات وجودیش است.[3] راغب در مفردات مرگ را پنج نوع میشمارد.[4]

معنای مرگ در قرآن کریم در قالب لفظ های گوناگونی آمده است که از جمله آنها میتوان به موارد ذیل اشاره کرد:
1.   ماده (م و ت) بیشترین کاربرد معنای مرگ در قرآن کریم را به خود اختصاص داده، ماده موت 165 بار در قرآن به کار رفته است.
2.   ماده (ق ت ل) مانند:
«قُتِلَ الْإِنْسانُ ما أَكْفَرَهُ »[5]
«مرگ بر اين انسان، چقدر كافر و ناسپاس است!»
این ماده در قرآن کریم به معنای مرگ حدودا150ً بار به کار رفته است؛ البته این ماده در قرآن کریم 170 بار به کار رفته است که برخی از موارد آن به معنای جهاد و... میباشد، نه به معنای مرگ.
3.   ماده (ه ل ک) این ماده در قرآن کریم 68 بار به کار رفته است، و در بیشتر موارد به معنای مرگ است؛ مانند:
«وَ لَقَدْ جاءَكُمْ يُوسُفُ مِنْ قَبْلُ بِالْبَيِّناتِ فَما زِلْتُمْ في‏ شَكٍّ مِمَّا جاءَكُمْ بِهِ حَتَّى إِذا هَلَكَ »[6]
«پيش از اين يوسف دلايل روشن براى شما آورد، ولى شما هم چنان در آنچه او براى شما آورده بود ترديد داشتيد تا زمانى كه از دنيا رفت.»
نکته: در چند قرن اخیر (ه ل ک) برای مرگِ با حقارت به کار میرفت اما در عصر نزول قرآن چنین نبوده و خود قرآن نیز "هلک" را در مطلق مرگ به کار برده است نه مرگ با حقارت.[7]
4.   ماده (و ف ی) این ماده در 14 آیه برای مردن به کار رفته است، مانند آیه: «قُلْ يَتَوَفَّاكُمْ مَلَكُ الْمَوْت‏ »[8]
«بگو: فرشته مرگ كه بر شما مأمور شده، (روح) شما را مى‏گيرد.»
"وفی" در اصل به معنای گرفتن به طور کامل است و به کار رفتن آن درباره مرگ میتواند به این دلیل باشد که مرگ نيستى و نابودى و فنا نيست، بلکه انتقال از عالمى به عالم ديگر است.[9]
5.   ماده (ص ع ق) برخی برای "صعق" همراه با معانی دیگری که در نظر گرفتهاند، معنای مرگ را نیز بیان کردهاند. راغب در مفردات از قول برخی واژه شناسان مینویسد: واژه (صَاعِقَة) سه وجه دارد: (مرگ، عذاب، آتش )
اما خود راغب در پاسخ آن مینویسد: آنچه كه ذكر شد در واقع نتايجى است كه از صاعقه حاصل مى‏شود؛ زيرا صاعقه صداى سهمگين و شديد از آسمان است و نتیجه آن آتش، عذاب یا مرگ است پس در واقع صعق یک معنا دارد و اين ها نتايج آن است.[10]

در فرهنگ قرآن حقیقت مرگ یک امر وجودی است نه عدمی. بر خلاف آنچه که از مرگ در اذهان است که میگویند مرگ امری عدمی و نبودن چیزی است.[11]
یکی دیگر از مسائل مرگ که قرآن کریم بسیار بر روی آن تأکید دارد، حقانیت مرگ است. در قرآن کریم از مرگ به یقین و حق یاد شده است تا دائما به انسان متذکر شود که مرگ حتما به سراغ او میآید و او باید درباره زندگی بعد از مرگ خویش تفکر کند.[12]
قرآن به برخی از الفاظ یا معانی، جلوهای تازه میبخشد معنایی جدا از آنچه که در زمان نزول داشتهاند، یکی از این الفاظ، مرگ است، مرگ در نگاه مادی به معنای از کار افتادن حرکات اساسی بدن انسان، مثل حرکت قلب و تنفس و ... میباشد اما قرآن در فرهنگ خود گاهی برخی را مرده مینامد که از نظر فيزيولوژيكى زنده هستند مانند:
«إِنَّكَ لا تُسْمِعُ الْمَوْتى »[13]‏
«مسلّماً تو نمى‏توانى سخنت را به گوش مردگان برسانى.»
و گاه برخی را زنده مینامد که از نظر فيزيولوژيكى مرده میباشند مانند شهیدان که آنان را زنده میشمارد.[14]
همه موجودات مرگ و نابودی دارند و تنها خداوند باقی و همیشگی است، در قرآن میفرماید:
«كُلُّ شَيْ‏ءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ »[15]
«همه چيز جز ذات (پاك) او فانى مى‏شود!»
"وجه" از نظر لغت به صورت و قسمتى از بدن كه روبروى انسان قرار دارد گفته مى‏شود، اما هنگامى كه در مورد پروردگار به كار رود به معنى ذات پاك او است و واژه "هالك" از ماده "هلاك" به معنى مرگ و نابودى است؛ بنابراين آیه اشاره به فناى همه موجودات جز ذات پاك او مى‏كند، تنها ذاتى كه تغيير و فنا در آن راه ندارد و استقلال محض است ذات مقدس او است.[16]
بهترین مرگ قتل فی سبیل الله است.
«وَ لَئِنْ قُتِلْتُمْ في‏ سَبيلِ اللَّهِ أَوْ مُتُّمْ لَمَغْفِرَةٌ مِنَ اللَّهِ وَ رَحْمَةٌ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُونَ * وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لَإِلَى اللَّهِ تُحْشَرُونَ»[17]
«اگر هم در راه خدا كشته شويد يا بميريد، آمرزش و رحمت خدا، از تمام آنچه آنها جمع آورى ميكنند، بهتر است! * و اگر بميريد يا كشته شويد، به سوى خدا محشور مى‏شويد.»
در اين آيه میگوید مرگ براى همه حتمى است و حشرِ همه در محضر خداوند نيز حتمى است، پس چرا بهترين نوع رفتن را با رضايت پذيرا نباشيم؟ امام حسين عليه السلام مى‏فرمايند:
فان تكن الأبدان للموت انشئت  *** فقتل امرء فى اللَّه بالسّيف افضل‏
اگر بدنها براى مرگ آماده شده‏اند، پس شهادتِ مرد در راه خدا با شمشير بهترين مرگ است.[18]