قرآن مجموعه‏ای است به هم پیوسته، بنابراین، گسستن نظم آن و بی‏توجهی به تناسب آیات و سوره‏ها با یکدیگر، پیمودن بیراهه است.قرآن در عین کثرت آیات و سوره‏ها، وحدتی دارد که هدف رساندن خلق به خالق را دنبال می‏کند.هر سوره در عین ایفای نقشی مجزا از دیگر سوره‏ها، با آن‏ها مرتبط است و هر آیه افزون بر مفهوم خاص خود، در مفهوم کلی سوره نقش دارد. پیوستگی آیات و سوره‏ها شکل‏ها و وجوه گوناگونی دارد که گاهی آشکار نیستند و نیاز به دقت نظر دارند.بهترین گواه بر وجود ارتباط این است که عمده مصحف‏های تدوین شده در زمان پیامبر اکرم(ص)-خواه کامل و خواه ناقص-بر خلاف ترتیب نزول تنظیم شده‏اند.
«و قرآناً فرقناه لتقراه علی النّاس علی مکث و نزّلناه تنزیلاً»(17/106)
مناسبت یا تناسب در لغت به معنای«مشاکله»و «مقاربه»است.ابن فارس می‏نویسد:«النون و السین و الباء کلمة واحده قیاسها اتّصال شی‏ء بشی‏ء.»
مقاله حاضر پژوهشی درباره تناسب آیات قرآن است.
شاید این سؤال پیش بیاید که بحث تناسب آیات چه فایده‏ای در بر دارد.باید گفت که بدون در نظر گرفتن تناسب و ارتباط آیات، تفسیر قرآن ممکن نیست، زیرا همان‏گونه که فرموده‏اند، بعضی از آیات قرآن بعضی دیگر را تفسیر می‏کنند. 1 با شناخت این ارتباط، می‏توان به اعجاز قرآن پی برد و به شبهات و بعضی نیازهای دیگر پاسخ گفت.

دانشمندان نسبت به این مسأله نظرات متفاوتی دارند.
گروهی مانند شوکانی به تناسب و پیوستگی آیات پایبند نیستند و می‏گویند، چون قرآن در طول 23 سال نازل شده است و در پی بعضی حوادث و اتفاقات، پس نمی‏توان بین آیات ارتباطی یافت و اصرار داشتن بر آن و یافتن تناسب برای آیات، کاری بیهوده است.
ولی برخی دیگر، همبستگی در آیات و سوره‏ها را قبول دارند و قائل به توقیفی بودن آیات هستند.از جمله کسانی که این نظریه را قبول دارد، این عاشور، صاحب تفسیر«التحریر و التنویر»است.وی پس از بیان این مطلب که گردآوری و چینش تمامی آیات و سوره‏ها از جانب پیامبر(ص)است، نتیجه‏گیری می‏کند که اصل در آیات قرآن آن است که میان هر آیه و آیه‏ای که به آن می‏پیوندد، به شیوه سخنان به هم پیوسته، در غرض و در انتقال‏یابی و مانند آن، تناسب وجود داشته باشد.
وی در عین آن که اصل را تناسب و ارتباط میان آیات می‏داند، این‏گونه می‏نویسد:«گاه ممکن است اصلا مناسبتی میان آیه با آیات ما قبل خود نباشد، بلکه سببی اقتضا کرده است که آن آیه در آن مکان قرار گیرد؛مانند آیات 16 تا 19 سوره«قیامت»:«لا تحرّک به لسانک لتعجل به*إنّ علینا جمعه و قرآنه*فاذا قرأناه فاتّبع قرآنه*ثمّ انّ علینا بیانه*» (16 تا 19/75):و گاه ممکن است در ظاهر، مناسبتی میان موقعیت آیه‏ای با ما قبل خود به نظر نرسد و این نباید موجب حیرت و سرگردانی مفسر شود.زیرا در مدت نزول سوره، آن آیه به مناسبتی فرود آمده و با دیگر آیات کنار هم قرار گرفته است؛مانند آیات 238 و 239 سوره«البقره»: «حافظوا علی الصّلوات و الصّلاة الوسطی‏ و قوموا للّه قانتین* فان خفتم فرجالاً او رکباناً فاذا امنتم فاذکروا اللّه کما علّمکم مالم تکونوا تعلمون*.
و چون تعیین آیاتی که به فرمان پیامبر(ص)در جای مشخصی قرار گرفته‏اند، در تعداد کمی از آیات روایت شده است، مفسر باید تا آن‏جا که برایش امکان دارد، مناسبت جایگاه‏های آیات را جست و جو کند و خود را به تکلف نیندازد.» 2
این گفتار ابن عاشور، در واقع رأی میانه‏ای است که اصل را بر تناسب میان آیات می‏گذارد، اما آن را در همه‏جا لازم نمی‏داند و پراکندگی نزول را سبب آن می‏داند که از این قاعده تخطی شود.
برخی از مفسران و نویسندگانی که به موضوع تناسب و همبستگی در آیات و سوره‏های قرآن پرداخته‏اند، عبارتند از:
الف)شهاب الدین آلوسی در«تفسیر روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم و السبع المثانی».
ب)شیخ محمد عبده در در«تفسیر القرآن الکریم»که تفسیر جزء سی‏ام قرآن است.و رشید رضا در«تفسیر المنار».
ج)علامه طباطبایی در«المیزان فی تفسیر القرآن».
د)سید قطب در«تفسیر فی ظلال القرآن».
ه)آیت اللّه محمد هادی معرفت در«التمهید فی علوم القرآن».
البته درباره تناسب و ارتباط میان سوره‏ها، افراد کم‏تری نظر مثبت داشته‏اند.از جمله عالمانی که گذشته از تناسب آیات، به تناسب و ترتیب سوره‏های قرآن نیز توجه داشته‏اند، طبرسی، فخر رازی، زرکشی، سیوطی، بقاعی، شیخ محمد شلتوت، مراغی، صبحی صالح، سعید حوّی و آیت اللّه خوئی هستند.
در نظر خاورشناسان که کم‏تر به دریافت روح عربیت و بلاغت قرآن نائل آمده‏اند، سبک بیانی قرآن، پراکنده و گسسته است.نولدکه، قرآن‏شناس آلمانی، در مقاله خود در«دایرة المعارف بریتانیکا»ذیل ماده قرآن می‏نویسد:
«با وجودی که این کتاب از جنبه زیبایی و هنری در مقام اول است، اما ربط ضروری، چه در تعبیر و یا در تسلسل حوادث، بیش‏تر مواقع در آن مفقود است.» 3

ارتباط بین آیات و سوره‏های قرآن با یکدیگر را می‏توان یکی از انواع در نظر گرفت:
1.اجزای یک آیه.
2.آیات یک سوره با ابتدای آن.
3.آیات مجاور در یک سوره.
4.آیات غیر مجاور در یک سوره.
5.ابتدای یک سوره با انتهای سوره فیل.
6.بخشی از یک سوره با ابتدای سوره بعد.
7.میان بخشی از یک سوره با بخشی از سوره بعد.
8.بین بخشی از یک سوره با سوره بعد.
9.میان بخشی از یک سوره با سوره دیگر.
10.بین بخشی از یک سوره با بخشی از سوره دیگر.
11.میان یک سوره با سوره دیگر.
اکنون مثال‏هایی را برای بعضی از انواع ارتباطها می‏آوریم:
ارتباط بین آیات یک سوره با ابتدای آن:برای این مورد می‏توان به آیات 127(و یستفتونک فی النساء)و 176 (یستفتونک قل اللّه یفتیکم فی الکلالة)اشاره کرد که یکی در میان و دیگری در انتهای سوره«النساء»واقع شده است. موضوع آن‏ها احکام زنان و ارث است که ارتباط آن‏ها را با آیات 1 تا 13 این سوره می‏توان بررسی کرد.
ارتباط میان آیات مجاور در یک سوره:مانند آیات سوره«فاتحة الکتاب»و یا سوره«الناس».
ارتباط بین آیات غیر مجاور در یک سوره:برای نمونه می‏توان از آیات 47 و 122 سوره«بقره»:«یا بنی اسرائیل اذکروا»یاد کرد که الفاظ یکسان دارند و یا به آیات 48 و 123 همین سوره:«و اتقوا یوماً»اشاره کرد که دارای کلمات نزدیک به هم هستند.
ارتباط میان ابتدای یک سوره با انتهای سوره قبل: می‏توان از ابتدای سوره«حدید»و انتهای سوره«واقعه» نام برد که هر دو درباره تسبیح سخن می‏گویند.
«فسبّح باسم ربّک العظیم»(96/واقعه)
«سبّح للّه ما فی السّماوات و الارض و هو العزیز الحکیم»(1/حدید)
ارتباط بین بخشی از یک سوره با ابتدای سوره بعد:برای مثال می‏توان به آیات 7 و 8 سوره«فتح»و آیات ابتدای این سوره اشاره کرد که هر دو بخش در مورد یاری خدا، پیروزی مسلمانان و سرانجام به کفار سخن می‏گویند.
«و للّه جنود السّماوات و الارض و کان اللّه عزیزاً حکیماً*انّا ارسلناک شاهداً و مبشّراً و نذیراً»(7 و 8/فتح)
«بسم اللّه الرّحمن الرّحیم*انّا فتحنا لک فتحاً مبیناً*لیغفر لک اللّه ما تقدّم من ذنبک و ما تاخّر و یتمّ نعمته علیک...»(1 و 2/فتح)
ارتباط میان بخشی از یک سوره با سوره دیگر:در سوره‏های«هود»(آیات 25 تا 48)و«نوح»در مورد موضوع داستان حضرت نوح، ارتباط مشاهده می‏شود.
ارتباط میان یک سوره با سوره دیگر:میان سوره 93 با 94(الضحی و الإنشراح)و 105 با 106(الفیل و قریش)پیوستگی وجود دارد.این ارتباط به حدی است که برخی گفته‏اند، ممکن است سوره‏های الضحی و الإنشراح جمعاً یک سوره باشند. 5
با توجه به این آیات و آیات دیگری که در پیوسته بودن مجموعه آیات قرآن ظهور دارند و با عنایت به این که ترتیب مصحف فعلی مورد تأیید معصومان بوده و خداوند حکیم نیز بدون دلیل آیات را کنار هم قرار نداده است، ثابت می‏شود که میان تمام آیات مجاور پیوستگی وجود دارد.البته این ارتباط در جایی آشکار است و در جایی نیز به آسانی قابل تشخیص نیست و به بررسی دقیق و همه جانبه نیاز دارد.

مواردی که می‏توان به عنوان وجوه ارتباط آیات در نظر گرفت، بسیارند که به برخی از آن‏ها اشاره می‏کنیم.
1.تأکید ما سبق 2.تفصیل و تشریح مطلب گذشته 3.بیان مصداق ما سبق 4.تحلیل مطلب گذشته 5.تبیین مجمل 6.تقیید مطلق 7.تخصیص عام 8.تنظیر و تمثیل 9.ذکر متضاد ماسبق 10.استطراد، حسن تخلّص و انتقال اینک برای بعضی از وجوه مثال‏هایی می‏آوریم.
تأکید ما سبق:مانند آیات 5 و 6 سوره«الإنشراح»: «فانّ مع العسر یسراً*انّ مع العسر یسراً»که آیه 6 تأکید آیه 5 است.
تفصیل و تشریح مطالب گذشته:برای نمونه می‏توان به آیات 17 تا 19 سوره«الذاریات»اشاره کرد:«کانوا قلیلاً من اللیل ما یهجعون*و بالأسحار هم یستغفرون*و فی اموالهم حقّ للسّائل و المحروم»
این آیات خصوصیات محسنین را شرح می‏دهند که در آیه 16 از آن‏ها یاد شده است:«آخذین ما آتاهم ربّهم‏ انّهم کانوا قبل ذلک محسنین»
تحلیل مطلب در گذشته:مانند آیات 13 و 14 سوره «الفجر»:«فصبّ علیهم ربّک سوط عذاب*انّ ربّک لبالمرصاد»که در آیه 14 دلیل وقوع آیه 13 بیان شده است.
تقیید مطلق:می‏توان به آیه 5 سوره«المآئده»اشاره کرد:«و من یکفر بالایمان فقد حبط عمله...»که به شکل مطلق تباه شدن عمل کافر را بیان می‏دارد و آیه 217 سوره «البقره»:«و من یرتدد منکم عن دینه فیمت و هو کافر فاولئک حبطت اعمالهم فی الدّنیا و الآخرة...»که تباه شدن عمل را به مرگ در حالت کفر مقیّد می‏کند.
تنظیر:در ابتدای سوره«الأنفال»اختیار پیامبر(ص) در مورد تقسیم غنیمت‏ها که سبب ناخشنودی تعدادی از اصحاب بوده است، مطرح می‏شود.و در آیه 5 نظیر این مسأله، یعنی ناخشنودی برخی از مسلمانان به خاطر خروج از شهر برای قتال، ذکر می‏شود. 6
«یسالونک عن الانفال قل الانفال للّه و الرّسول فاتّقوا اللّه و اصلحوا ذات بینکم و اطیعوا اللّه و رسوله ان کنتم مؤمنین»(11/انفال)
«کما اخرجک ربّک من بیتک بالحقّ و انّ فریقاً من المؤمنین لکارهون»(5/انفال)
ذکر متضاد ما سبق:«تعرف الأشیاء باضدادها»در قرآن نمونه این وجه فراوان است.مثلا در آیات 1 تا 17 سوره «المطفّفین»از کم‏فروشان و به طور کلی بدکاران سخن گفته است و به دنبال آن درباره نیکوکاران مطالبی ذکر می‏شود.
استطراد:استطراد این است که متلکم در میان کلام خود، مطالبی را مناسب با غرض اصلی ذکر کند و پس از آن دوباره به کلام نخستین باز گردد.نمونه‏ای که سیوطی برای این وجه از زمخشری 7 نقل کرده است 8 ، آیه 26 سوره«الأعراف»است:
«یا بنی آدم قد انزلنا علیکم لباساً یواری سوآتکم و ریشاً و لباس التّقوی ذلک خیر...»در این آیه به مناسبت ذکر لباس ظاهری، از لباس معنوی تقوا یاد شده است.
حسن مطلب:به نیکویی چیزی را طلب کردن است یا مقدمه چینی برای مطلب.برای مثال به آیات 5 و 6 سوره«فاتحة الکتاب»اشاره می‏شود:«ایّاک نعبد و ایّاک نستعین*اهدنا الصّراط المستقیم».«ایّاک نعبد» زمینه‏چینی برای‏«ایّاک نستعین»است.و نیز کل آیه 5 زمینه‏چینی برای آیه 6 است.به این ترتیب دو حسن مطلب وجود دارد.
درباره ترتیب سوره‏ها در مصحف فعلی سه نظر وجود دارد: 1.توقیفی بودن 2.اجتهادی بودن 3.غالبا توقیفی و بعضا اجتهادی بودن 9
مسلم است چنانچه ترتیب سوره‏ها توقیفی باشد، میان سوره‏های مجاور ارتباط وجود دارد.در مواردی هم که-بنا به فرض-ترتیب سوره‏ها اجتهادی باشد، دو امکان وجود دارد:نخست این که صحابه بدون در نظر گرفتن اشتراک و افتراق مفاهیم سوره‏ها آن‏ها را کنار هم قرار داده باشند و دوم این که به این مسأله توجه شده باشد. امکان اول بسیار ضعیف است.بنابراین، وجود ارتباط قطعی به نظر می‏رسد.از این نظر است که برخی از دانشمندان همچون زرکشی و سیوطی در کتاب‏های خود وجوه ارتباطی را میان برخی سوره‏ها ذکر کرده‏اند.حتی سیوطی در مورد مناسبت میان سوره‏های قرآن کتابی مستقل به نام«تناسق الدرر فی تناسب السور»تألیف و برای تناسب سوره‏های مجاور وجه یا وجوهی را بیان کرده است.