در شماره قبل، ترجمه سوره‏هاى فاتحه و بقره بررسى گرديد. اكنون در اين بخش ترجمه سوره‏هاى آل عمران و نساء مورد بررسى قرار مى‏گيرد. يادآورى مى‏شود در اين قسمت و قسمتهاى بعدى، در هر موردى كه لازم است ترجمه درست يك آيه آورده شود، به جاى نقل از يك ترجمه، از چند ترجمه مختلف مثال آورده مى‏شود، تا موضوع روشن‏ترشود. در ضمن، نخست به برخى نكات مثبت در ترجمه مورد بحث ـ كه مترجم گرامى نسبت به آنها توجه كافى مبذول داشته‏اند ـ اشاره مى‏كنيم.

نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقًا لِما بَيْنَ يَدَيْهِ وَ أَنْزَلَ التَّوْريةَ وَ الاِْنِْجيلَ
«كتاب [قرآن] را در تأييد آنچه (از كتابهاى آسمانى) برابرش مى‏باشد، به تمامى حقّ و به تدريج بر تو نازل كرد و (نيز هر يك از) تورات و انجيل را يكجا نازل فرمود».
بررسى: در اين آيه، در مورد نزول قرآن «نزّل» (باب تفعيل) و در مورد نزول تورات و انجيل «انزل» (باب افعال) به كار رفته است؛ غالب مترجمان (از جمله اين جانب) هر دو را يكسان به «فرو فرستاد» يا «نازل كرد» ترجمه كرده‏اند؛ ولى آقاى دكتر صادقى آن را در مورد قرآن با تعبير «به تدريج نازل كرد» و در مورد تورات و انجيل با تعبير «يكجا نازل فرمود» ترجمه كرده‏اند كه با معناى دو باب تنزيل و انزال و نيز با شواهد تاريخى سازگار است.
ترجمه درست ديگر: «اين كتاب را به حق (و هدفى والا و عقلانى) به تدريج برتو فروفرستاد كه تصديق كننده است آنچه را پيش از اوست، (از پيامبران و شرايع و كتابهاى آسمانى)، و (هر يك از) تورات و انجيل را دفعتاً و مجموعاً فروفرستاد». (مشكينى)

وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الاِْسْلامِ دينًا فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِى الاْخِرَةِ مِنَ الْخاسِرينَ
«هركه جز تسليم (در برابر خدا) دين و طاعتى ديگر برجويد، هرگز از او پذيرفته نشود و وى در آخرت از زيانكاران است».
بررسى: غالب مترجمان در اين مورد و موارد مشابه كه چند بار در قرآن آمده است، گفته‏اند: «هركه جز اسلام دينى بطلبد...» (و يا قريب به اين مضمون). معناى اصلى «اسلام» همان «تسليم» است و اساساً اين دو كلمه مترادف‏اند و بديهى است كه منظور از تسليم، تسليم در برابر خداست كه استاد نيز اين معنى را در پرانتز افزوده‏اند. مؤيّد درستى اين نظر، آيه 54 زمر (39) است كه مى‏فرمايد: وَ أَنيبُوا إِلى رَبِّكُمْ وَ أَسْلِمُوا لَهُ «به سوى پروردگارتان روى آوريد و تسليم او شويد».
ساير ترجمه‏هاى درست: «هر كه جز اسلام (و تسليم در برابر فرمان حق) آيينى براى خود انتخاب كند، از او پذيرفته نخواهد شد؛ و او در آخرت، از زيانكاران است». (مكارم شيرازى)
«هر كه دينى غير از تسليم [در برابر خدا] اختيار كند، هرگز از او پذيرفته نخواهد شد؛ و در آخرت در شمار زيانكاران خواهد بود». (طاهرى)

يآ أَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا اصْبِرُوا وَ صابِرُوا...
«هان اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، صبر كنيد و هم در صبر هماهنگى نماييد».
بررسى: باب مفاعله غالباً بر مشاركت دلالت دارد، و در اين آيه دستور داده شده كه علاوه بر اينكه خودتان به طور فردى صبر و مقاومت و پايدارى مى‏كنيد، با همكارى ديگران نيز به صورت جمعى صبر و پايدارى داشته باشيد. مترجم گرامى همين معنى را در ترجمه لحاظ كرده‏اند. ساير مترجمان غالباً دو فعل «اصبروا» و «صابروا» را يكسان فرض كرده و در ترجمه آنها دو تعبير مترادف آورده‏اند.
ترجمه‏هاى درست ديگر: «اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، شكيبا باشيد و ديگران را به شكيبايى فرا خوانيد». ـ (آيتى).
«اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، شكيبايى ورزيد و ديگران را نيز به شكيبايى واداريد». (مشكينى)
«اى مؤمنان، به صورت فردى و جمعى پايدار باشيد». (طاهرى)

38 ـ آل عمران، 30:
يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ ما عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَ ما عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَها وَ بَيْنَهُ أَمَدًا بَعيدًا
«روزى كه هر كس آنچه (كار) نيك به جاى آورده حاضر شده مى‏يابد، دوست دارد كاش ميان او و كارهاى بدش، به راستى فاصله‏اى دور باشد».
بررسى: بخشى از اين آيه در ترجمه نيامده است.
39 ـ آل عمران، 36:
فَلَمّا وَضَعَتْها قالَتْ رَبِّ إِنّى وَضَعْتُهآ أُنْثى وَ اللّهُ أَعْلَمُ بِما وَضَعَتْ وَ لَيْسَ الذَّكَرُ كَالْأُنْثى وَ إِنّى سَمَّيْتُها مَرْيَمَ
«پس چون او را فرو نهاد گفت: پروردگارم! من او را به راستى دختر زادم ـ در حالى كه خدا به آنچه او زاييده داناتر است ـ و پسر چون دختر نيست، و من نامش را مريم نهادم».
بررسى: در عبارت «و ليس الذّكر كالأنثى» اگر منظور اين بخش از آيه به طور كلى مقايسه بين پسر و دختر بود، (البته از نظر كارآيى در خدمتگزارى در معبد) و كلام هم كلامِ همسرِ عمران مى‏بود، با توجه به اينكه همسر عمران به دليل عدم قابليّت دختر براى كار سنگين خدمتگزارى در معبد متأسف شده بود، على‏القاعده بايد تعبير آيه اين گونه مى‏بود: «و ليس الأنثى كالذّكر» در حالى كه تعبير به عكس است. به نظر مى‏رسد اين جمله دنباله كلام معترضه‏اى است كه قبل از آن آمده است، يعنى «واللّه‏ اعلم بما وضعت». بيشتر مترجمان فقط بخش اول را معترضه دانسته‏اند، در حالى كه هر دو بخش، معترضه و كلام خداست. در ضمن، الف و لام در «الذكر» براى جنس، و در «الأنثى» براى عهد است و مقصود اين است كه «هيچ پسرى مانند اين دختر نيست». بديهى است كه منظور پسران زمانه‏اند، همان گونه كه درباره بنى‏اسرائيل فرموده است: «وانّى فضّلتكم على العالمين» كه منظور مردم زمانه‏اند، زيرا بنى‏اسرائيل تنها ملت موحّد زمان بودند. در اينجا هم پسران زمانه در مقايسه با مريم قرار گرفته‏اند كه بدون واسطه مردى، مادر پسرى خواهد شد كه از پيامبران بزرگ است و معجزاتى خاصّ خود دارد.
بنابراين، ترجمه درست آيه، چنان كه در ترجمه اين جانب آمده چنين است: «و چون وضع حمل كرد، [با افسوس] گفت: پروردگارا، دختر زاده‏ام ـ در حالى كه خدا به حالِ فرزندى كه او [به دنيا] آورد، داناتر است و [مى داند كه] هيچ پسرى چون اين دختر نيست ـ و او را مريم نام نهادم...» واللّه‏ اعلم.
40 ـ آل عمران، 74: يَخْتَصُّ بِرَحْمَتِه مَنْ يَشآءُ
«رحمت خود را به هر كس بخواهد اختصاص مى‏دهد».
بررسى: در اين ترجمه مفعول فعل جابه‏جا شده است. استاد، همين عبارت قرآنى را در آيه 105 سوره بقره درست ترجمه كرده‏اند، به اين صورت: «خدا هر كه را خواهد به رحمت خود اختصاص مى‏دهد». با توجه به اين ترجمه درست، زيرنويسى كه درباره آيه مورد بحث آورده‏اند دليلى نخواهد داشت.
41 ـ آل عمران، 104: أُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ «آنان همان رستگار كنندگانند».
بررسى: مترجم گرامى در برخى موارد درباره صيغه‏هاى مختلف «مفلحون» توضيح كوتاهى داخل پرانتز آورده‏اند؛ مثلاً در ترجمه آيه اول سوره مؤمنون «قد افلح المؤمنون» گفته‏اند: «مؤمنان بى‏گمان (خودشان و ديگران را) رستگار كردند» و نيز در آيه 21 سوره انعام در ترجمه عبارت «انه لا يفلح الظالمون» آورده‏اند: «بى‏گمان ستمگران (خودشان و ديگران را) رستگار نمى‏كنند.
درست است كه باب افعال غالباً براى تعديه است، ولى همواره چنين نيست ؛ باب افعال معانى ديگرى هم دارد كه موارد زير از جمله آنهاست:
1. داخل شدن در وقت؛ مانند اصبح المسافر، مسافر داخل صبح شد.
2. براى رسيدن وقت كارى؛ مانند: احصد الزرع، وقت درو رسيد.
3. براى سلب فعل؛ مانند: اعديتك، با تو ترك دشمنى كردم.
4. براى گرفتن فعل از اسم؛ مانند: اثمرت الشجرة، درخت ميوه داد.
5. براى مبالغه؛ مانند: اعظمته، او را بزرگ شمردم.
6. وبالأخره براى صيرورت؛ مانند: اَقْفَرتِ الأرض، زمين بى‏آب و گياه شد. و «قد أفلح المؤمنون» مؤمنان رستگار شدند.
راغب در تشريح معناى فلاح و افلاح (مصدر ثلاثى و باب افعال آن) شعرى را نقل كرده كه مربوط به دوران قبل از اسلام است؛ و بديهى است كه معانى كلماتى كه در اشعار قديم عرب به كار رفته با معانى واژه‏هاى قرآنى كه تقريباً همزمان‏اند، هماهنگى دارند. قابل ذكر است كه راغب براى تأليف كتاب نفيس و پرارج مفردات ـ كه همچنان پس از گذشت ده قرن يكى از كتب معتبر مرجع به شمار مى‏رود ـ اساس كارش را بر اين قرار داد كه سالهاى طولانى ميان قبايل و طايفه‏هاى بدوى كه در اطراف مكه و مدينه و ساير نقاط عربستان زندگى مى‏كردند، بگذراند تا از ميان گفتار روزمره آنان، كه به علت عدم ارتباط با ساير ملل، زبانشان دست نخورده و به حالت اوليه باقى مانده بود، معانى اصلى كلمات قرآن را جست‏وجو كند. راغب ضمن توضيحات خود درباره كلمه «فلاح» اين شعر را نقل كرده است:
اَفْلِحْ بما شِئتَ فقد يُدركُ بالضَّعف وقد يُخَدَّع الاريِب
بر هر چه مى‏خواهى پيروز شو، زيرا آن با ضعف هم به دست مى‏آيد؛ در حالى كه مرد خردمند و زيرك فريب (دشوارى آن را) مى‏خورد.
به طورى كه ملاحظه مى‏شود، در اين شعر صيغه امر باب اِفعال از ريشه (ف، ل، ح) به گونه‏اى است كه آن را به صورت متعدى نمى‏توان ترجمه كرد. ذكر اين نكته نيز لازم است كه مصدر فلاح كه به معناى پيروزى و رستگارى است، ثلاثى مجرد آن صرف نمى‏شود و كاربرد ندارد؛ در آيات قرآن هم فقط از باب اِفعال حدود چهل مورد به صورت ماضى و مضارع و اسم فاعل آمده است، ولى مصادر ثلاثى مجرد ديگر همين ريشه كه معانى ديگرى دارند، در شكل مجرد صرف مى‏شوند وكاربرد دارند، مانند: فَلْح (بر وزن گرم) به معناى شخم زدن، فَلَح (بر وزن عمل) به معناى شكاف در لب پايين ايجاد شدن. فِلاحه و فَلاحه به معناى زراعت. اَفعال ديگرى هم هستند كه باب اِفعال آنها، علاوه بر معناى متعدّى، در معناى لازم هم به كار مى‏رود؛ مثلاً اَبْصَرَ يُبصِرُ كه صيغه‏هاى مختلف آن در قرآن در موارد بسيارى آمده، همه جا در معناى لازم به كار رفته است، از قبيل آيه 42 مريم (19) «لِمَ تَعْبُدُ ما لا يَسْمَعُ وَ لا يُبْصِرُ » و آيه 3 انبياء (21) «أَفَتَأْتُونَ السِّحْرَ وَ أَنْتُمْ تُبْصِرُونَ» و نيز آيه 12 سجده (32) «رَبَّنآ أَبْصَرْنا وَ سَمِعْنا فَارْجِعْنا نَعْمَلْ صالِحًا» كه اتفاقاً در دو مورد از موارد فوق، باب اِفعال اين فعل، به علت اينكه در معناى لازم به كار مى‏رود، در كنار ثلاثى مجرد فعل «سمع» آمده و مترجم محترم همه اين موارد، و موارد مشابه را به طور صحيح به صورت لازم ترجمه كرده‏اند.
42 ـ آل عمران، 112:
إِلاّ بِحَبْلٍ مِنَ اللّهِ وَ حَبْلٍ مِنَ النّاسِ وَ بآءُو بِغَضَبٍ مِنَ اللّهِ وَ ضُرِبَتْ عَلَيْهِمُ الْمَسْكَنَةُ
«مگر به وسيله ريسمانى از خدا و ريسمانى از مردم. و مهر (و مهار) گداصفتى بر آنان زده شد».
بررسى: عبارت «وباءو بغضب من اللّه‏» در ترجمه نيامده است.
43 ـ آل عمران، 125:
بَلى إِنْ تَصْبِرُوا وَ تَتَّقُوا وَ يَأْتُوكُمْ مِنْ فَوْرِهِمْ هذا يُمْدِدْكُمْ رَبُّكُمْ بِخَمْسَةِ الافٍ مِنَ الْمَلائِكَةِ مُسَوِّمينَ
«آرى، اگر صبر كنيد و پرهيزكارى نماييد و (با همين جوش و خروش) بر شما بتازند، همانگاه پروردگارتان شما را با پنج هزار فرشته نشان گذارنده يارى خواهد كرد».
بررسى: بحث بر سر كلمه «مسوِّمين» است. البته اين ترجمه از نظر قواعد ايرادى ندارد، ولى چه چيز را آن فرشتگان بايد نشان‏گذارى مى‏كردند، و اين نشان‏گذارى چه اثرى در سرنوشت جنگ مى‏توانست داشته باشد؟ بيشتر مترجمان براى درگير نشدن با اين سؤال، «مسوّمين» را به صورت مفعول ترجمه كرده‏اند (نشاندار)، ولى بديهى است كه هر مترجمى بايد متنى را كه در صفحه مقابل ارائه داده است، ترجمه كند، نه غير آن را. در اينجا مترجم محترم براى توجيه ترجمه خود كه با متن قرآن هماهنگى دارد (نشان گذارنده)، در زيرنويس توضيحى داده‏اند به اين شرح: «اين نشان گذارىِ فرشتگان بدين معنى است كه بدون شركت در نبرد، خود را براى تقويتِ جنگجويانِ مسلمان به آنان نشان داده و نويد پيروزى مى‏دادند». اين توضيح هرچند براى اينكه يك سؤال مقدر بدون پاسخ گذاشته نشود، مفيد است، ولى به هر حال مفهوم ترجمه را توجيه نمى‏كند.
اما اينكه اين مشكل چگونه بايد حل شود، بايد به سراغ معناى ديگر «تسويم» برويم. همان طور كه كتب لغت معتبر تصريح كرده‏اند، معناى ديگر تسويم، فرستادن است (سَوَّم الخيل: ارسلها، المنجد) و مسوّمين در اينجا به معناى فرستندگان است، ولى مترجمان قرآن براى درگير نشدن با اين مشكل كه آنها چه چيز را براى مبارزان راه حق فرستادند، هيچ كدام اين معنى را انتخاب نكرده‏اند. اما اگر به آيات 10 و 12 انفال (8) توجه كنيم، مشكل حل مى‏شود. در آيه 10 انفال آمده است: «وَ ما جَعَلَهُ اللّهُ إِلاّ بُشْرى وَ لِتَطْمَئِنَّ بِه قُلُوبُكُمْ؛ خدا اين وعده [اعزام فرشتگان] را تنها براى بشارت مقرر داشت، تا [اميدوار شويد ]و دلهاى شما بدان آرامش و اطمينان يابد». معلوم مى‏شود آنها مأمور فرستادن بشارت و اطمينان بر دلها بوده‏اند. نيز در آيه 12 انفال مى‏خوانيم: «إِذْ يُوحى رَبُّكَ إِلَى الْمَلائِكَةِ أَنّى مَعَكُمْ فَثَبِّتُوا الَّذينَ امَنُوا ؛ [به ياد آريد] آندم را كه پروردگارت به فرشتگان وحى كرد كه من با شما هستم؛ مؤمنان را پايمردى بخشيد». معلوم مى‏شود آنها مأمور فرستادن ثبات بر قدمهاى مؤمنان نيز بوده‏اند. بر اين اساس آيه را بايد اين گونه ترجمه كرد: «آرى، اگر ايستادگى كنيد و پرهيزكار باشيد، و [دشمنان] با همين خشم كه در آنهاست بر شما هجوم آورند، پروردگارتان شما را با پنج‏هزار فرشته كه فرستنده [اطمينان بر قلبها و ثبات بر قدمهاى مؤمنان]اند، يارى خواهد كرد»؛ واللّه‏ اعلم.
44 ـ آل عمران، 130: يآ أَيُّهَا الَّذينَ امَنُوا لا تَأْكُلُوا الرِّبوا أَضْعافًا مُضاعَفَةً وَ اتَّقُوا اللّهَ
«هان اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! ربا را با (سود) چندين برابر (اصل مالتان) مخوريد و از خدا پروا كنيد».
بررسى: اين ترجمه، اين توهّم را به وجود مى‏آورد كه اگر ربايى چنين شرايطى نداشت (و معمولاً هم در حال حاضر ندارد) خوردن آن اشكالى ندارد؛ گو اينكه مفهوم مخالف در قرآن اعتبار ندارد، وگو اينكه استاد در پاورقى توضيح داده‏اند كه آيه 275 بقره، ربا را كلاً حرام كرده است، ولى بهتر است توجه كنيم كه «اضعافاً مضاعفة» اشاره است به وصفى كه عموماً در ربا وجود داشته؛ و بدين قرار ترجمه توهم‏زا نخواهد بود.
ترجمه‏هاى درست:
«اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، ربا را كه افزودنيها بر افزوده‏هاست ـ سودهاى چند برابر ـ مخوريد و از خدا بترسيد». (مجتبوى)
«اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد، ربا را كه سودهاى افزوده و چند برابر است مخوريد و از خداپروا كنيد». (مشكينى)
«اى مؤمنان، ربا را كه افزايش مكرّر [و خود به خود سرمايه] است، مخوريد و از خدا پروا كنيد». (طاهرى)
45 ـ آل عمران، 158: وَ لَئِنْ مُتُّمْ أَوْ قُتِلْتُمْ لإَِلَى اللّهِ تُحْشَرُونَ
«بى چون اگر بميريد يا كشته شويد، همانا تنها به سوى خدا گردآورده خواهيد شد».
بررسى: كلمه «بى‏چون» كه در موارد فراوانى در اين ترجمه، در برابر حرف تأكيد آمده معادل خوبى براى آن نيست، زيرا «بى‏چون» به معناى بى‏مانند است؛ مثلاً مى‏گويند: خداى بى‏چون، به معناى «ليس كمثله شى‏ء».
46 ـ آل عمران، 182:
ذلِكَ بِما قَدَّمَتْ أَيْديكُمْ وَ أَنَّ اللّهَ لَيْسَ بِظَلاّمٍ لِلْعَبيدِ
«اين عقوبت پيش‏فرستاده دستاورد شماست، و خدا بى‏گمان براى بندگان (خود) زياد بيدادگر نيست».
بررسى: اين عبارت در آيات 51 انفال (8)، 10 حج (22) و 46 فصّلت (41) تكرار شده است، و در آن سه مورد نيز مترجم محترم، با همين مضمون ولى با عبارات متفاوتى ترجمه كرده‏اند. اين ترجمه از نظر قواعد ايرادى ندارد، ولى مشكل آن اين است كه براى هر خواننده‏اى اين ابهام و سؤال را ايجاد مى‏كند كه ـ العياذ باللّه‏ ـ خدا تا حد كمى ستمگر است! مترجم گرامى در پانويس ترجمه خود توضيح داده‏اند كه اين «زياد» بر اساس بيدادگرى دوگانه است كه شما را در گناه اجبارى عذاب كند. ولى اين توضيح هم نمى‏تواند ترجمه را توجيه كند؛ علاوه بر اينكه اصولاً هيچ كس مجبور به ارتكاب گناه نيست. غالب مترجمان براى فرار از مشكلى كه پيش مى‏آيد، مبالغه بودن «ظلاّم» را در ترجمه ناديده گرفته و گفته‏اند خدا نسبت به بندگان ستمگر نيست. مشكل اين ترجمه آن است كه دقيق نيست و با آيه شريفه مطابقت ندارد. ترجمه اين جانب از آيه چنين است: «آن [عذاب] نتيجه اعمالى است كه از قبل مرتكب شده‏ايد و [اگر جز اين بود،] ظلم فاحشى نسبت به بندگان [مى‏بود كه] دور از [شأن ]خداست». به طورى كه ملاحظه مى‏شود، كلمه «ظلاّم» در آيه، ارتباط ظريف و دقيقى با بخش نخست آيه دارد. در واقع، اين آيه، مجازات بدون استحقاق را كه ظلمى بسيار بزرگ است، از خدا نفى مى‏كند، و اگر مجازات بى‏سبب باشد، مجازات كننده هر كه باشد، يقيناً ظلاّم خواهد بود و خدا ظلاّم نيست. اين آيه دقيقاً همان معنايى را مى‏رساند كه در آيه 117 هود (11) بيان شده است: وَ ما كانَ رَبُّكَ لِيُهْلِكَ الْقُرى بِظُلْمٍ وَ أَهْلُها مُصْلِحُونَ «پروردگار تو بر آن نبود كه شهرهايى را كه مردمش درستكار بودند، ستمگرانه نابود كند». با اين توضيح، آيه معنايى روشن و منطقى و سرراست دارد.
47 ـ آل عمران، 183:
اَلَّذينَ قالُوا إِنَّ اللّهَ عَهِدَ إِلَيْنآ أَلاّ نُؤْمِنَ لِرَسُولٍ حَتّى يَأْتِيَنا بِقُرْبانٍ‏تَأْكُلُهُ النّارُ
«كسانى كه گفتند: خدا با ما پيمان بسته كه به هيچ پيامبرى ايمان نياوريم تا براى ما قربانى بياورد كه آتش آن را (به نشانه قبول) بخورد».
بررسى: همان طور كه در مفردات و المنجد آمده است، واژه «عهد» اگر با «الى» بيايد، به معناى سفارش كردن است (عهد الى فلان: اوصاه و شرط عليه ـ المنجد). بنابراين ترجمه آن به «پيمان بسته» صحيح نيست. مترجم گرامى همين تعبير را در آيه 125 بقره تقريباً درست ترجمه كرده‏اند، ولى در آيات 115 طه (20) و 60 يس (36) در ترجمه ايشان همين مشكل وجود دارد.
ترجمه‏هاى درست: «اينان كسانى هستند كه مى‏گفتند خداوند به ما سفارش كرده است كه به هيچ پيامبرى ايمان نياوريم مگر آنكه براى ما قربانى‏اى عرضه بدارد كه آتش آن را پاك بسوزد». (خرمشاهى)
«همان كسانى كه گفتند: همانا خداوند (در كتابهاى آسمانى) به ما سفارش كرده كه هرگز به فرستاده‏اى ايمان نياوريم تا براى ما قربانى‏اى بياورد كه آتش (آسمانى به علامت قبول) آن را بسوزاند». (مشكينى)
«[آنان] كسانى [هستند] كه گفتند: خدا به ما سفارش كرده است كه هيچ پيامبرى را باور نكنيم تا [گوسفندى] قربانى براى ما بياورد كه طعمه آتش [ناشى از صاعقه] گردد». (طاهرى)
48 ـ آل عمران، 183:
قُلْ قَدْ جآءَكُمْ رُسُلٌ مِنْ قَبْلى بِالْبَيِّناتِ وَ بِالَّذى قُلْتُمْ
«بگو: همواره پيش از من (هم) پيامبرانى آمدند كه دلايل آشكار را با آنچه گفتيد برايتان آوردند».
بررسى: مترجم گرامى «باء» در «بالذى» را به معناى معيّت گرفته‏اند. اگر چنين بود، نيازى به آوردن حرف «واو» نبود. «باء» در اينجا همچون باى «بالبينات» براى تعديه است كه روى فعل «جاءكم» اثر گذاشته است.
ترجمه‏هاى درست:
«بگو: به يقين پيش از من فرستادگانى معجزه‏ها و آنچه را كه گفتيد، آوردند». (انصارى)
«بگو: پيش از من پيامبرانى بودند كه براى شما معجزاتى آوردند و همين را هم كه گفتيد عرضه داشتند». (خرمشاهى)
«بگو: قبل از من پيامبرانى معجزه‏هاى آشكار و آنچه خواستيد براى شما آوردند». (طاهرى)
49 ـ نساء، 1:
اتَّقُوا رَبَّكُمُ الَّذى خَلَقَكُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها
«از پروردگارتان پروا كنيد، كسى كه همه شما را از يك تن آفريد و همسرش را (نيز) از او پديد آورد».
بررسى: اشكال اين ترجمه آن است كه يك كلمه داخل قلاب كسر دارد، يعنى ترجمه بايد به اين صورت باشد: «وهمسرش را از [جنس] او پديد آورد». دليل آن آيه 21 روم (30) است كه مى‏فرمايد: وَ مِنْ اياتِه أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْواجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْها. اتفاقاً مترجم گرامى خود در ترجمه اين آيه گفته‏اند: «از نشانه‏هاى اوست كه از جنس خودتان همسرانى برايتان آفريد تا بدانها آرام گيريد». اين كه خدا همه همسران مردان مورد خطاب در اين آيه را از «جنس» مردان آفريد، نه هر زنى را از «بخشى از وجودِ» همسرش، امرى بسيار بديهى است كه احتياج به اثبات و توضيح ندارد. در آيه 72 نحل (16) نيز مفهوم آيه 21 روم تكرار شده است. بنابراين در آيه مورد بحث نيز بايد به همين شكل ترجمه شود.
ترجمه‏هاى درست:
«از پروردگارتان پروا كنيد، آن كه شما را از يك تن ـ آدم (ع) ـ آفريد و جفت او را از [جنس ]او آفريد». (مجتبوى)
«از مخالفت پروردگارتان بپرهيزيد! همان كسى كه همه شما را از يك انسان آفريد؛ و همسر او را (نيز) از جنس او خلق كرد». (مكارم شيرازى)
«در برابر پروردگارتان پروا كنيد كه شما را از يك تن آفريد و همسرش را نيز از [جنس ]او آفريد». (طاهرى)
50 ـ نساء، 3:
وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلاّ تُقْسِطُوا فِى الْيَتامى فَانْكِحُوا ما طابَ لَكُمْ مِنَ النِّسآءِ
«واگر در (اجراى) قسط [، فوق عدالت] ميان يتيمان بيمناكيد (دست كم) هرچه از زنان كه شما را پسند افتاد به همسرى برگزينيد».
بررسى: ترجمه اين آيه نياز به افزوده‏هايى كوتاه داخل قلاب دارد، تا ابهام آن برطرف شود. در اين ترجمه روشن نيست كه اولاً كدام يتيمان مورد نظرند. ثانياً ميان اجراى عدالت بين يتيمان و ازدواج انسان با زنان دلخواه خود چه ارتباطى است؟! البته در ترجمه جاى توضيحات طولانى نيست، ولى عصاره توضيحاتى را كه درخورِ تفسير است، مى‏توان به صورت چند كلمه درون قلاب به ترجمه تزريق كرد، تا براى خوانندگان ابهامى باقى نماند. با توجه به اينكه در آيه قبل آمده است: «اموال يتيمان را حيف و ميل نكنيد» معلوم مى‏شود در اين آيه نيز يتيمانِ تحت سرپرستى هر كس مورد نظر است.
توضيح اينكه: از آنجا كه در دوران جاهليت، كار اعراب جنگ و خونريزى و غارتگرى بود، يتيم در ميان آنان فراوان بود و افراد متمكن و توانمند، دختران يتيم و اموال آنان را به عنوان سرپرست در اختيار مى‏گرفتند و پس از بلوغ با آنان ازدواج مى‏كردند، و به اين ترتيب اموالشان را نيز تصاحب مى‏كردند. اين ظلم فاحش مورد نكوهش قرآن قرار گرفت و در اين آيه فرمود: اگر از اجراى عدالت ميان يتيمانِ تحت سرپرستى خود نگرانيد، با آنان ازدواج نكنيد، بلكه با زنان ديگر ازدواج كنيد. موضوع اين است كه سرپرست يك دختر يتيم ـ كه اموالى هم به ارث برده است ـ پس از ازدواج دختر، بايد مدافع او در قبال بى‏عدالتى احتمالى همسر باشد، واگر سرپرست، خود، همسر دختر باشد، در موقع اختلاف و بروز دشوارى چگونه از او دفاع خواهد كرد؟ از اين رو، بهتر است شرايط به گونه‏اى باشد كه دختر يتيم، پس از ازدواج نيز سايه سرپرست را جداگانه احساس كند. اين مسئله شبيه به قوانين عرفى است كه معمولاً هيئت مديره شركتها را از معامله با خود شركت منع مى‏كنند. البته چون پديده اختلاف در مورد آيه عموميت ندارد، آيه فقط هشدار داده است، نه دستور. در اين‏باره، در آيه 127 همين سوره (نساء) نيز مجدداً هشدار داده است. با اين توضيحات، با افزودن جملاتى درون قلاب، ابهامها برطرف مى‏شود.
ترجمه‏هاى روشن‏تر:
«واگر بيم داريد كه درباره يتيمان ـ درباره ازدواج با دختران يتيم ـ نتوانيد به داد و انصاف رفتار كنيد پس [با آنان نكاح مكنيد و]آنچه شما را از [ديگر] زنان خوش آيد، بگيريد». (مجتبوى)
«واگر بيم داشتيد كه نتوانيد درباره دختران يتيم (در صورتى كه با آنها طبق رسم آن روز ازدواج كنيد) عدالت ورزيد، پس با آنچه ميلتان باشد از زنان ديگر ازدواج نماييد». (مشكينى)
«و اگر ترس داشتيد كه [در صورت ازدواج با دختران يتيم تحت قيموميت خود] نتوانيد درباره آنان عدالت را رعايت كنيد، با زنان [ديگر] كه مى‏پسنديد ازدواج كنيد». (طاهرى)
51 ـ نساء، 20:
وَ اتَيْتُمْ إِحْديهُنَّ قِنْطارًا فَلا تَأْخُذُوا مِنْهُ شَيْئًا
و به يكى از آنان بار شترى طلا داده‏ايد، پس چيزى از او باز پس مگيريد».
بررسى: ضمير «منه» به مال برمى‏گردد نه به زن؛ و اگر چنين بود، بايد ضمير «ها» به كار برده مى‏شد. ترجمه درست اين است: «چيزى از آن را پس مگيريد». ضمناً «قنطار» به مال زياد گفته مى‏شود و مال زياد هم نسبى است؛ بنابراين بهتر است ترجمه به اين شكل باشد: «و به يكى از آنها مال هنگفتى داده باشيد، چيزى از آن مال را پس مگيريد». (انصارى)
52 ـ نساء، 21:
وَ كَيْفَ تَأْخُذُونَهُ وَ قَدْ أَفْضى بَعْضُكُمْ إِلى بَعْضٍ وَ أَخَذْنَ مِنْكُمْ ميثاقًا غَليظًا
«چگونه آن مال را (از آنان) بازمى‏ستانيد، با آنكه همواره با آنان خلوت كرده‏ايد (تنگاتنگ بهره زناشويى و كام گرفته‏ايد) و (آنان هم) از شما پيمانى استوار گرفته‏اند».
بررسى: اگر قرآن موضوعى را از جهت متانت كلام به طور سربسته بيان كرده است، ما هم در ترجمه بايد دقيقاً از همان شيوه استفاده كنيم. افزودن اين پرانتز با هدف توضيح موضوعى كه خود به خود روشن است، چه لزومى دارد؟
53 ـ نساء، 22:
وَ لا تَنْكِحُوا ما نَكَحَ ابآؤُكُمْ مِنَ النِّسآءِ
«و با زنانى كه پدرانتان به ازدواج خود درآورده (و يا آميزش به حرام كرده)اند، نكاح مكنيد».
بررسى: در اينجا هم به افزودن اين پرانتز هيچ گونه نيازى نيست؛ علاوه بر اينكه چنين چيزى در آيه مطرح نبوده است و همان مشكل بند قبلى را دارد. اگر قرار باشد هر جا واژه نكاح در قرآن آمده است، چنين توسعه غير ضرورى در معناى آن بدهيم، در مورد آيات فراوان ديگرى، مانند آيه 230 سوره بقره فَإِنْ طَلَّقَها فَلا تَحِلُّ لَهُ مِنْ بَعْدُ حَتّى تَنْكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ، چه بگوييم؟!
54 ـ نساء، 88:
فَما لَكُمْ فِى الْمُنافِقينَ فِئَتَيْنِ
«پس چيست شما را در حال دودستگىِ منافقان»
بررسى: فحواى كلام در اين ترجمه اين است كه منافقان دو دسته شده‏اند، در حالى كه آيه مى‏فرمايد شما دو دسته شده‏ايد؛ يعنى دسته‏اى تحت تأثير ايمان ظاهرى آنان قرار گرفته‏ايد و دسته ديگر حقيقت حال آنان را درك مى‏كنيد. نظر مترجم گرامى هم همين طور بوده، ولى چون پردازش عبارت نامناسب بوده، معناى آن تغيير كرده است. اگر كلمه «درباره» به جمله اضافه شود، به اين شكل: «پس چيست شما را در حال دو دستگى، درباره منافقان؟» ترجمه تقريباً اصلاح مى‏شود. در اين صورت علامت كسره از زير كلمه «دو دستگى» بايد حذف شود. ترجمه روان‏تر: «شما را چه شده است كه در مورد منافقان دو دسته شده‏ايد؟». (فولادوند)
55 ـ نساء، 92:
فَإِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَكُمْ وَ هُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْريرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ وَ إِنْ كانَ مِنْ قَوْمٍ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُمْ ميثاقٌ فَدِيَةٌ مُسَلَّمَةٌ إِلى أَهْلِه وَ تَحْريرُ رَقَبَةٍ مُؤْمِنَةٍ
«پس اگر (مقتول) از گروهى است كه دشمنان شمايند و خود وى مؤمن است، (قاتل) بايد به خانواده وى خونبهايى تسليم كند و مؤمنى دربند را (هم) آزاد نمايد».
بررسى: بخشى از آيه در ترجمه نيامده است.
55 ـ نساء، 154:
وَ قُلْنا لَهُمُ ادْخُلُوا الْبابَ سُجَّدًا
«به آنان گفتيم سجده كنان از درب (بيت المقدس) درآييد.
بررسى: واردشدن در حال سجده، به معناى اصطلاحى سجده و با شكل فيزيكى خاص آن ممكن نيست. در اينجا منظور ورود با حالت خضوع و فروتنى است كه معناى اصلى سجده است. راغب در مفردات گفته است: السجود اصله التّطامن و التذلّل و جُعِلَ ذلك عبارة عن التّذلل للّه‏ و عبادته. و معناى آيه اين است كه با حالت خضوع و فروتنى از دروازه وارد شويد. همين اشكال در مورد سجده فرشتگان براى آدم كه در آيات 34 بقره (2)، 11 اعراف (7)، 61 اسراء (17)، 50 كهف (18) و 16 طه (20) آمده است، بر ترجمه آقاى دكتر صادقى و بسيارى از ترجمه‏هاى ديگر وارد است. معناى «اسجدوا لآدم» اين است كه در برابر آدم اظهار فروتنى كنيد، و نيز در آيه 100 يوسف (12) در مورد سجده پدر و برادران يوسف براى او، معناى آيه اين است كه در برابر او ابراز فروتنى كنيد. البته مترجم گرامى ما براى اينكه با مشكل سجده براى انسان ـ كه آشكارا شرك است ـ مواجه نشوند، در آيه 34 بقره (و ساير آيات مشابه) گفته‏اند: به فرشتگان فرموديم به خاطر (شكرانه تعليم گرفتن از) آدم، (براى خدا) سجده كنيد، و در آيه 100 يوسف (12) نيز ترجمه‏اى با همين كيفيت دارند كه راه پر پيچ و خمى براى پرهيز از مشكل است. چه لزومى دارد كه از معناى اصلى و روشن «سجده» فاصله بگيريم و براى مشكلى كه در برابر خود ايجاد كرده‏ايم، دنبال راه حل بگرديم؟
ترجمه‏هاى درست:
«و به ايشان گفتيم فروتنانه از اين دروازه وارد شويد». (خرمشاهى)
«و به آنها گفتيم، (براى توبه) از در (بيت المقدس) با خضوع درآييد». (مكارم شيرازى)
«و به آنان گفتيم با خضوع و فروتنى از دروازه [بيت المقدس] وارد شويد». (طاهرى)
57 ـ نساء، 154:
وَ قُلْنا لَهُمْ لا تَعْدُوا فِى السَّبْتِ وَ أَخَذْنا مِنْهُمْ ميثاقًا غَليظًا
«و نيز به آنان گفتيم: در روز شنبه تجاوز نكنيد و از ايشان پيمانى سخت بى‏امان گرفتيم»
بررسى: اين ترجمه، اين توهّم را براى خواننده به وجود مى‏آورد كه تجاوز در ساير روزهاى هفته آزاد است. اگر بگوييم مفهوم مخالف در قرآن اعتبار ندارد، براى هر خواننده‏اى كه با تفسير آشنا نيست، اين سؤال مطرح مى‏شود كه چرا توصيه به عدم تجاوز ـ كه همواره خطاست ـ فقط به يك روز از هفته محدود شده است؟ در ترجمه اين آيه، افزودن چند كلمه درون قلاب براى روشن شدن اينكه منظور، تجاوز از حكم تحريم صيد ماهى در روزهاى شنبه است ـ كه در آيات ديگر قرآن مطرح شده ـ ضرورى است. استاد در پاورقى نيز توضيحى در اين باره نداده‏اند.
ترجمه‏هاى روشن‏تر:
«و به آنها گفتيم در روز شنبه از اندازه مگذريد ـ ماهى نگيريد و از حكم تجاوز نكنيد ـ و از آنان پيمانى سخت و استوار گرفتيم». (مجتبوى)
«و به آنها گفتيم: در روز شنبه (از حريم حرمت صيد ماهى) تجاوز مكنيد و از آنان پيمانى سخت و استوار گرفتيم». (مشكينى).
«و به آنان فرمان داديم كه: روز [هاى] شنبه [از حكم ويژه تحريم صيد ماهى] تجاوز نكنيد و از آنان پيمان محكمى گرفتيم». (طاهرى)