عده‌اي از عالمان و روشنفكران جامعه تركيه با درك صحيح از وضعيت موجود، پاي‌بند فرهنگ و تاريخ اسلامي خويش بوده و با تجديد قواي فكري و ترميم انديشه‌هاي ديني درصدد تجديد حيات معنوي جامعه تركيه برآمدند. اين گروه از روشنفكران كه به عبارتي نسل جمهوريت محسوب مي‌شوند. از گذشته خود نبريدند بلكه با مطالعه و بررسي آثار گذشتگان، موارد ضعف و قوت انديشه و تفكرات ديني را يافتند و به بازسازي آن پرداختند. در دانشكده‌هاي الهيات دانشگاه‌هاي تركيه و همچنين در مدارس امام خطيب، هم به تحصيل در زمينة قرآن، كلام، صرف، نحو، الهيات، تجويد، قرائت و غيره پرداختند و هم از طريق تربيت شاگردان ديني و نوشتن كتب و مقالات ديني در راه گسترش فكر ديني در جامعه تركيه پرداختند كه بهترين نتيجه و حاصل آن پديد آمدن دهها نوع ترجمه، تفسير و پژوهشهاي قرآني، قرائت، حفظ و تلاوت قرآني است كه بطور مختصر به شرح آنها مي‌پردازيم.
پس از انقراض خلافت عثماني و ظهور جمهوريت حركت ترجمه در تركيه به علل مختلف رشد چشمگيري داشته است. به‌گونه‌اي كه تعداد ترجمه‌هايي كه پس از اعلام جمهوريت از سال 1923 تاكنون نگارش يافته بيش از ترجمه‌هاي دوران عثماني است. كه اين خود معلول عوامل متعددي است كه از آن جمله نياز شديد نسل جوان بريده از گذشته درخشان خود است از اينرو براي رفع اين نياز مترجمين زبردست، قرآن را به تركي ترجمه مي‌كردند.
ترجمة نوين پا به عرصة ظهور گذاشت استقبال گرم و شايسته مردم تركيه نيز مهمترين مشوق مترجمان و عالمان ديني در ارائه ترجمه‌هاي بهتر و زيباتر شد.
از طرف ديگر محدوديتهاي قانوني كه در دوران عثماني بود، تماماً برداشته شد و اين امر نيز سبب شد مترجمان مختلف با سبك و روشهاي گوناگون در ساحة ترجمه رقابت كنند و روز به روز ترجمه، هم از حيث كميت و هم از حيث كيفيت رشد فزاينده‌اي يابد.
اگر به سير ترجمه قرآن در تركيه نظري بيفكنيم خواهيم ديد از آغاز تاكنون، ترجمه سير صعودي داشته است. به عنوان مثال در عرض 8 سال اخير در حدود بيست نوع ترجمه جامع ارائه شده است كه چاپ بعضي از ترجمه‌ها به چهار بار با تيراژ بالا (سي‌هزار) رسيده است و يا از سال 1841 تا پايان 1927، چهار ترجمه و تفسير، در دهة 30 يك دور تفسير ده جلدي در دهة 40 يك ترجمة‌دو جلدي از 1951 تا 1960 هشت ترجمه، از 1961 تا 1970 شش ترجمه از 1971 تا 1980 هفت ترجمه، از 1981 تا 1989 نه ترجمه و از 1990 تا 1997 بيست ترجمه ارائه شده است. اين افزايش كمي ترجمه با خود رشد كيفي را نيز به همراه داشته است. يعني ترجمه‌هاي اخير سليس، ساده، روان با معادل يابي دقيق و با جملات محكم، رسا و زيبا به چاپ رسيده است.
به هرحال تاكنون بيش از هشتاد نوع ترجمه به زبان تركي عثماني و استانبولي در دست هست كه هر كدام به نوبة خود ارزشمند مي‌باشد. مهمترين ترجمه‌هاي فوق عبارتند از ترجمه دكتر عبدالوهاب اوزترك مربوط به سال 1994، طلعت قوچ بيغيت مربوط به سال 1993، ياشار نوري اوزترك مربوط به سال 1993، خانم مدينه بالجي مربوط به سال 1992، علي ارسلان مربوط به سال 1990، عثمان كسكي اوغلو، مربوط به سال 1988 علي بولاچ مربوط به سال 1983، جلال يلدريم مربوط به سال 1982 و حسن كاراكاردياكه مربوط به سال 1981 مي‌باشد. از ترجمه‌هاي ياد شده ترجمة خانم بالجي با سبك خاص خود جايگاه ويژه‌اي دارد، خانم مدينه بالجي با مهارت كامل متن قرن را به صورت تحت‌اللفظي بدون اينكه به ساختار نحوي جملات تركي خللي برساند، ترجمه كرده است و اين سبك خود در يادگيري زبان قرآن و معادل‌يابي كلمات قرآني بسيار مفيد است و از طرف ديگر خانم مدينه بالجي بدون واسطه قراردادن ترجمهؤ ثالث مستقيماً به ترجمه پرداخته است.
با بررسي هر يك از ترجمه‌هاي ياد شده خواهيم ديد كه حقاً كار قرآن‌پژوهي و رشد كمي و كيفي آن در تركيه قابل تحسين است و گرچه معايب و نواقص زيادي در ترجمه وجود دارد ولي با درك موقعيت كشور تركيه تلاش مترجمان بسيار ارزشمند است.
تفسير قرآن به زبان تركي نيز همراه با ترجمه رشد نسبتاً خوبي داشته است.
از مهمترين تفاسيري كه به زبان تركي چاپ شده است مي‌توان تفاسير زير را نام برد.
1ـ ترجمه تفسيرالميزان مرحوم علامه طباطبائي (سه جلد اول) كه توسط وحدالدين اينجه در سال 8 ـ 1995 ترجمه شده است.
2ـ ترجمه تفسير قرطبي در 6 جلد توسط بشير اريار سوي كه در سال 8 ـ 1997 به انجام رسيده است.
3ـ تفسير قرآن كريم در 6 مجلد (تا سوره مائده) توسط محمود اوستا عثمان اوغلو در سال 8 ـ 1991
4ـ ترجمة تفسير مختصر مودودي كه توسط آي كوت دوغان در سال 1996 به انجام رسيده.
5ـ تفسير و ترجمه قرآن كريم در 7 جلد كه توسط محمود جانتاش در سال 1993 به انجام رسيده.
6ـ تفسير قرآن در 12 جلد كه توسط سليمان آتش در سال 1988 به انجام رسيده.
7ـ تفسير قرآن كريم در 16 جلد كه توسط علي ارسلان در سال 1987
8ـ ترجمه تفسير في ظلال قرآن سيد قطب كه توسط م. امين ساراچ و الف. حقي‌ش گولر كه در سال 79 ـ 1970 ترجمه و چاپ شده است.
9ـ تفسير بيلمن در 10 جلد توسط عمر نصوحي بيلمن در سال 1962
10ـ تفسير قرآن در 7 جلد كه توسط شمس‌الدين يشميل در سال 59 ـ 1957
11ـ تفسير كامل قرآن كريم كه توسط محمد وهبي در سال 22 ـ 1920 در 16 جلد با خط عربي نگارش يافته و به كرات با حروف لاتين به چاپ رسيده است. غير از تفاسير فوق تفسيرهاي مختصر ديگري نيز موجود است كه در جدول ضميمه مربوط به ترجمه و تفسير قرآن ذكر كرده‌ايم.
چنانچه ذكر كرديم با توجه به موقعيت ويژة تركيه قرآن و مفاهيم قرآني و معارف اسلامي از چند ناحيه و جبهه مورد هجوم و ستم قرار گرفته است. از طرفي غربزده‌ها و لائيكها قرآن و اسلام را مورد هجمه و تبليغات سوء قرار مي‌دهند و از طرف ديگر نفوذ و ورود يكسري خرافات به معرف اسلامي كه ناشي از جهل و ناداني و عوام‌زدگي قشر مذهبي كم‌سواد مي‌باشد سبب شده است لائيكها بتوانند با تمسك به آنها به اهداف شوم خود برسند. لذا قرآن‌پژوهان تركيه در چندين جبهه فعاليت علمي خود را آغاز كرده‌اند.
روشنفكران غرب‌زده به طرق مختلف و با رنگ علمي قرآن را مورد هجوم قرار مي‌دهند آنها با القاء اينكه قصه‌هاي قرآن يكسري افسانه و خرافات است، قرآن فقط يك كتاب خشك تاريخي است و نمي‌توان از آن به عنوان يك كتاب راهنما استفاده كرد و يا وحي همان رؤياي پيغمبران است و يا اينكه قرآن نمي‌تواند پاسخگوي نيازهاي امروزين جامعه باشد، سعي در كم‌رنگ جلوه دادن و از اعتبار انداختن اين كتاب هدايتگر داشته‌اند. روشنفكران و نويسندگان مذهبي با اقدامات علمي پاسخگويي به اين شبهات برآمدند ـ نويسندگان چون بهاءالدين ساغلام و ياشار نوري اؤزترك به شبهات القاء شده پاسخ مناسب داده‌اند: بهاءالدين ساغلام طي يك سلسله مقالات علمي در خصوص زبان سمبولهاي قرآن نكات مشكل و متهم و داستانها و قصه‌هاي قرآني تفسير كرد. ياشار نوري اؤزترك نيز به تناسب خلاهاي موجود به تفسير موضوعي قرآن پرداخت. پروفسور دكتر ياشار نوري اؤزتورك(1) زمية مفاهيم قرآني بيش از دو اثر علمي به چاپ رساند. مهمترين نوشتة ايشان كتاب به سوي فهم قرآن مي‌باشد.
وي در اين اثر مفاهيم مختلف قرآني را به طور مختصر توضيح داده است.
علاوه بر اين روشنفكران مذهبي در قالب اشعار و آثار ادبي با هجمات غربزده‌ها مقابله كردند. پرچمدار مبارزه با غرب و غربزدگي در تركيه محمد عاكف مي‌باشد وي از شعراي بزرگ آناتولي محسوب مي‌گردد. كليه اشعارش تحت عنوان «صفحات» بارها به چاپ رسيده است. هر بيت و مصراع اشعار اين شاعر از مفاهيم قرآني الهام گرفته و در افشاء ماهيت تمدن غرب مي‌باشد. ايشان تمدن غرب را به گرگ يك دندان تشبيه مي‌كند و وطن را جايي مي‌داند كه در آن دينش حكومت مي‌كند. عاكف با اشعار حماسي و بيدارگر خود حركت بازگشت به خويشتن و دوري از خود بيگانه را در مقابل زور و تزوير غرب در جامعه تركيه بوجود آورد. اگر بگوئيم كه محمد عاكف پدر معنوي و انقلابي جامعه تركيه محسوب مي‌شود سخني به گزاف نگفته‌ايم.
روشنفكران مذهبي با يك سري اقدامات اصلاحي و نگارش مقالات و آثار روشنگرانه كوشيدند كه قرآن را از قبرستانها به محافل علمي بكشانند. در تركيه قرآن را بيشتر بر سر مرده در قبرستانها و براي كسب ثواب بدون توجه به معنا و مفهوم آن تلاوت مي‌شد. نويسندگان ترك اين عادت كهنه را مورد انتقاد قرار دادند. پروفسور زكي دومان در اين خصوص مي‌گويد:
«عليرغم اينكه قرائت و تلاوت قرآن در سطح بالا است، ولي جماعت از قرآن بيشتر فاصله گرفته است و آن بخاطر باورهاي غلط از آيات قرآني است. خوانندگان قرآن بجاي اينكه از قرآن عبرت و درس بگيرند و آن را به عنوان كتاب هدايتگر بخوانند، بدون توجه به معناي آن بيشتر به خاطر رفع فقر، كسب سرمايه، كسب ثواب اخروي و حل مشكلات مادي مي‌خوانند و اين سبب شده است كه مردم از قرآن و مفاهيم آن بيگانه بماند».
در اين ميدان نيز دانشمندان بسياري قلمفرسايي كرده و با چاپ كتاب و مقاله در زدودن خرافات از معارف قرآني كوشش نمودند. در اين وادي ترجمة كتابهاي مرحوم دكتر علي شريعتي بي‌نهايت كارساز بود. تقريباً اكثر آثار مرحوم شريعتي در مدت بسيار كم به زبان تركي ترجمه و چاپ گرديد و شديداً مورد استقبال خوانندگان ترك قرار گرفت. اين نبود مگر بخاطر درد مشترك ايران و تركيه از مسئله غربزدگي، كه دكتر شريعتي اين درد را بخوبي تشخيص داده بود. و به مهارت و تيزبيني و شناخت كامل به درمان آن پرداخته بود. جامعه تركيه نيز مبتلا به درد غربزدگي و از خودبيگانگي بود و لذا آثار دكتر شريعتي بعنوان يگانه نسخة درمان اين درد در سطح گسترده خوانده مي‌شود.
به هرحال رويكرد جامعه تركيه بخصوص تحصيل‌كرده‌هاي دانشگاهي به اسلام و معارف اسلامي كثرت ترجمه و تفسير قرآن كريم در تيراژ بالا و تجديد چاپ بسياري از ترجمه‌ها در اندك زمان هم نشان از خيزش عمومي و آگاهانه به قرآن‌آموزي و درك معنا و مفاهيم قرآني است. فشارها و تضعيف‌هاي حكومتي نه تنها هيچ تأثيري در روند رو به رشد فرهنگ اسلامي نداشته بلكه سبب گسترش اسلامي‌خواهي نيز شده است و امروزه تركيه به عنوان يك كشور اسلامي (عليرغم حاكميت لائيكها) در باب تحقيقات اسلامي، ترجمه و تفسير قرآن، قرائت و حفظ قرآن قدمهاي بزرگي را برداشته است. بررسي آثار قرآني تركيه نشان مي‌دهد كه نويسندگان؛ مترجمان و مفسدين ترك روز به روز به سلامت رواني، دقت، استحكام و رواني آثارشان مي‌افزايند.
1ـ توركلرين تاريخ و فرهنگينه بيرباخيش. دكتر جواد هيئت، ضميمه مجلد وارليق، سال 1378.
2ـ خدمات متقابل اسلام و ايران. شهيد مطهري، انتشارات صدرا، چاپ دهم، تهران.
3ـ سيري در علوم قرآن. يعقوب جعفري. انتشارات اُسوه، 1373.
4ـ تفسير مجمع‌البيان. طبرسي، انتشارات مديريت ترجمه و نشر سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي، تهران.
5ـ تفسير البيان. ملامحمد حسن شكوي‌زاده، چاپ سوم 1369 هجري شمسي، سازمان تبليغات اسلامي.
6ـ كشف‌الحقائق عن نكت الآيات و الدقائق. مير محمدرحيم موسوي باكويي، 1904، تفليس، مطبعة بخاريه.
7ـ جنوبي آذربايجان تاريخي. انتشارات علم، 1985، باكو.
8ـ ترجمه قرآن ضيا بنيادوف و واسيم محمد علي ئيف. انتشارات آذز نشر، باكو، 1988.
9ـ عباسقلي آقاباكيخانو فسون سئجيليش اژلري، باكي، يازيچي، نشرياتي، 1984.
10ـ هوب هوب نامه. ميرزا علي‌اكبر صابر، انتشارات فرزانه، تهران.
11ـ ملانصرالدينچي شاعيرلر ـ باكو.
12ـ مجله البينات. شماره‌هاي متعدد فصل‌نامة مؤسسه معارف اسلامي امام رضا(ع) دفتر تبليغات اسلامي قم.
13ـ مجلة ترحمان وحي. شمارة يك تا پنج، مركز ترجمه قرآن به زبانهاي خارجي قم.
14ـ نقد توطئه آيات شيطاني. عطاالله مهاجراني، انتشارات اطلاعات، چاپ شانزدهم. 1378، تهران.
15ـ سيري در تاريخ زبان و لهجه‌هاي تركي. دكتر جواد هيئت.
16ـ صفحات محمد عاكف، انتشارات آق پينار، استانبول، 1989.
17ـ ترجمه‌ها و تفسيرهاي چاپي قرآن مجيد، عصمت سنارق خالدان، ترجمه محمد آصف فكرت، انتشارات آستان قدس رضوي، 1373.