يكى از مباحث عمده در علوم قرآن تجويد و قراءت قرآن است ; اين بحث از دير باز مورد توجه علما ودانشمندان علم قراءت بوده است . و شايد بتوان علم قراءت و تجويد را از قديمى ترين دانش هاى مربوط به علوم قرآن دانست و در حقيقت تجويد را بايد زائيدهء علم قراءات دانست . كه ريشه در قرن اول دارد. قاريان برجسته براى راحتى قراءت قرآن قواعدى را از قراء سبعه يا عشره انتزاع كرده و به تدوين و نشر آنها همت گماشته اند.
گرچه اولين كسى كه در فن تجويد مستقلاً كتاب نگاشته است , شخصى است بنام ابو مزاحم موسى بن عبيدالله متوفى 325 ه . ق ; ولى تاريخچه علم تجويد به زمان رسول اكرم (ص ) پيوند خورده است . در آن زمان حضرت بر شيوهء قراءت مردم تأكيد داشته و مى فرموده اند:
< هر كس مايل است , قرآن را آنگونه كه نازل شده است , شيوا بخواند پس به قراءت ابن مسعود اقتداكند>1
و قرآن نيز بر اين امر تأكيد داشته و فرموده اند:
<ورتل القرآن ترتيلاً 2 يعنى قرآن را با صوتى زيبا (ترتيل ) تلاوت كنيد.
كه حضرت على (ع ) در تفسير آيهء فوق فرموده اند:
<الترتيل . اداء الحروف و حفظ الوقوف > يعنى ترتيل عبارت است از درست ادا كردن حروف و شناخت مواضع وقف >3
امت اسلامى نيز آنگونه كه به فهم معانى قرآن و اقامهء حدود آن تعبد داشته و همت گماشته اند در راه درست خواندن آن نيز كوشا و پرتلاش بوده اند. و اين امر را مى توان از كثرت و فراوانى تأليفات دانشمندان علوم قرآنى در اين زمينه متوجه شد.
در اين نوشتهء مختصر, ضمن تعريف تجويد, به صورت اجمال به مباحث كلى آن اشاره مى گردد.
تعريف تجويد
تجويد, مصدر باب تفعيل و از مادهء <جود> است . در لغت به معنى نيكى , و بخوبى انجام دادن كارى آمده است . اما در اصطلاح علوم قرآن تجويد عبارت است از:
يك : <خوب ادا كردن حروف و شناختن مواضع وقف و وصل >4
دو: تجويد عبارت است از :
>اعطاء كل حرف حقه و مستحقه فى النطق >5
يعنى تجويد عبارت است از اينكه در تلفظ <حق حرف > و <مستحق حرف > به وى عطا شود. اما اينكه حق حرف چيست ؟ و مستحق حرف به چه معنى است ؟ ذكر مى كند كه :
حق حرف : <اخراج الصوف من مخرجه موصوفاً بصفاته الذاتيه الملازمة به >6
يعنى حق حرف عبارت است از تلفظ حرف از مخرج ويژه اش در حاليكه صفات ذاتيهء 7آن كه هميشه ملازم آن هستند در تلفظ حرف مراعات شده باشند.
و مستحق حرف : هو الصفات العرضيه التى تنشأ من الصفات الذاتى >8
يعنى مستحق حرف عبارت است از صفات عرضيهء آن كه از صفات ذاتى آن بدست مى آيند. بعد ازروشن شدن معنى حق حرف و مستحق آن روشن مى گردد كه تفاوت چندانى بين اين دو تعريف نيست : البته ساير تعريفها نيز در همين محتوا بيان شده اند.
از اين دو تعريف روشن مى گردد كه فايدهء تجويد يادگيرى تلاوت قرآن است ; بشكلى دردست و خالى ازاشكال ; آنگونه كه رسول اكرم (ص ) آنرا تلاوت مى فرمودند.
اما عمده ترين مباحث علم تجويد از قرار زير است

اين بحث , از عمده ترين و مهمترين مباحث اين علم بشمار مى آيد و قارى قرآن به فراگيرى اين مباحث نيازى غير قابل انكار دارد. چونكه شناخت و رعايت مخارج حروف اساس عمل به ساير قواعد تجويدى است .
مخارج حروف يعنى محل ادا شدن آنها, به اين بيان كه هواى خارج شونده از ريه هاى پس از عبور ازحنجره در يكى از قسمتهاى دستگاه تكلم (1 حلق جوف 2 فضاى حلق و دهان 3 زبان 4 دو لب 5خيشوم ـ فضاي بالائى بينى ـ) محدود مى شود و بدين ترتيب حرف ادا مى گردد. محل يادشده كه در آنجاهوا به حرف تبديل مى شود را <مخرج حرف > گويند.9
براى شناخت مخارج حروف كافى است يك همزهء مكسور بر اول هر حرف گذاشته و آنرا تلفظ نمائيدمانند:
اد, اب , اش , ان و....
در تعداد مخارج حروف بين دانشمندان علم قراءت اختلاف است . شايد صحيح ترين نظريه , رأى ابن جزرى باشد. وى تعداد مخارج حروف را 17عدد ذكر مى كند كه از مواضع پنجگانهء دستگاه تكلم ادامى شوند.10

صفت حرف در اصطلاح فن تجويد عبارت است از كيفيت ايجاد و خروج حرف از مخرج خود. اختلاف در كيفيت خروج هوا از دستگاه تكلم باعث اختلاف حروف هم مخرج مى گردد, و به هر كدام صفتى خاص مى دهد. مثلاً <ب > و <م > گرچه هر دو از مخرج لبان تلفظ مى گردند ولى اختلاف در كيفيت ادا (صفت ) باعث مى شود ما اين دو حرف را از يكديگر تميز دهيم .
تعداد صفات حروف نيز از موضوعات اختلافى دانشمندان علم قراءات است , برخى 14و دسته اى تا44صفت براى حروف ذكر كرده اند. ابن جزرى در كتاب خويش , النشر تعداد صفات حروف را هفده عددشماره كرده است 11
اين صفات را معمولاً در دو دستهء <صفات اصلى > و <صفات فرعى > مورد بحث قرار مى دهند. منظور ازصفات اصلى , صفاتى هستند كه داراى ضد باشند. مانند جهر (بلندى ) در مقابل همس (آهستگى ), شدة درمقابل حاوة (سستى ), و يا استعلا در مقابل استفال (پايئنى ) اين صفات را ده عدد شماره كرده اند.
صفات فرعى را بر خلاف صفات اصلى , صفاتى معرفى كرده اند كه مقابلى ندارند و تعداد اين صفات هفت عدد است 12

بحث از احكام حروف , نيز از مباحث عمدهء علم تجويد است .
هر كدام از حروف بدليل داشتن صفات ذاتى خود, داراى حكم يا احكامى است شناساندن اين احكام نيز بر عهدهء علم تجويد است . پاره اى از اين احكام از قرار زير است :
31 تفخيم و ترقيق , تفخيم بمعنى درشت ادا كردن و غليظ تلفظ كردن حرف است . بعبارت ديگرحالتى است در صدا كه گويا دهان از آن پر مى شود. و ترقيق بمعنى تخفيف و در فن تجويد عبارت است ازنازك كردن حرف بر خلاف تفخيم .13
تفخيم و ترقيق را از احكام <حرف راء> شمرده اند.
32 ادغام , اظهار, اقلاب , اخفاء.
ادغام عبارت است از حذف يك حرف ساكن و مشدد نمودن حرف بعدى .
اظهار عبارت است از تلفظ يك حرف به روشنى و آشكارا از مخرج اصلى آن .
اقلاب عبارت است ابدال و تبديل كردن حرفى به حرف ديگر.
اخفاء در مقابل اظهار, و عبارت است از ادا كردن حرف در حالتى بين ادغام و اظهار كه البته قدرى حالت خفاء خواهد داشت .
اين چهار حكم , از احكام نون ساكن بشمار مى آيند به اين بيان كه اگر يكى از حروف حلقى (ه, أ, ع , غ ,ح , خ , ق ) پس از نون قرار گيرند, نون داراى حكم <اظهار> خواهد بود.
و اگر نون پيش از حرف <باء> قرار گيرد نون به ميم مبدل مى گردد; مثل <انبتناه > كه <امبتناه >تلفظ مى گردد.
و اگر قبل از يكى از حروف (ى , ر, م , ل , و, ن ) قرار گيرد در آنها ادغام مى گردد, مثل كلمهء <من مال > كه <ممال > تلفظ مى گردد.
نون اگر قبل از باقى حروف (بجز حروف يادشده ) قرار گيرد بصور اخفاء تلفظ خواهد شد.14

از ديگر ابواب تجويد, مباحث مربوط به مد و قصر است .
)مد) به معنى كشش است , و در اصطلاح تجويد عبارت است از امتداد صوت در برخى از حروف به ميزان , بيش از اندازهء طبيعى . و قصر بر خلاف آن است .15

اين بحث نيز از مباحث مهم تجويد است . عدم شناخت شرائط وقف و ابتدا و رعايت نكردن قواعدمربوط به آن , قراءت قرآن را از شيوهء درست خارج نموده و معنى را در برخى از آيات بشدت آسيب مى رساند.
اهميت <وقف > در حدى است كه رسول الله (ص ) فرموده اند:
>الوقف منازل القرآن 17 يعنى وقف ها خانه هاى قرآن است .
وقف عبارت است از جدا ساختن كلمه از ما بعدش . و يا قطع صوت در هنگام قراءت همراه با تجديدنفس و سپس ادامهء قراءت .
وقف و ابتدا, داراى شروط وگونه هاى مختلفى هستند, براى آگهى بيشتر مى توان به منابع پانوشت مراجعه كرد.