«كوفي ايراني» يكي از اقلام خط كوفي است كه از اواخر سده سوم هجري و اوائل سده چهارم با اعمال ذوق و سليقه وتفنن و بدعت خراسانيان، در اين نقطه از ايران اسلامي شكل گرفت و در طول قرون چهارم وپنجم قمري به اوج شكوفايي رسيد وتقريباً در اكثر مراكز و كانونهاي فرهنگي و هنري آن زمان ايران از توس، نيشابور، بلخ و غزنه در شرق گرفته، تا دامغان، كرمان، همدان، ري واصفهان در غرب مورد استفاده كاتبان و خوشنويسان قرار گرفت و اين همان خطي است كه با آمدنش سنت استفاده از ورق پوست براي كتابت قرآن كريم نيز، منسوخ شد واز آن پس استفاده از كاغذ براي اين مهم رواج يافت.
زيبايي قلم «كوفي» ايراني، ميان خطوط اسلامي كم نظير است. خط كوفي ايراني عليرغم اين ويژگي متاًسفانه به دليل سختي كتابت چند قرن بيشتر دوام نياورد. نسخهاي كه براي معرفي در اين شماره گلستان قرآن در نظر گرفته شده. در حقيقت نمونهاي از آخرين آثاري است كه با اين قلم كتابت شده و مي توان گفت مربوط به دوران منسوخ شدن وانحطاط اين نوع خط است.

قسمتي از قرآن (نصف القرآن) به خط كوفي ايراني
شماره موزه 4255
تاريخ: 844 هجري قمري
جنس اوراق: كاغذ (ضخيم نخودي رنگ)
مسطر:14*24 سانتيمتر
تعدادسطر: 14 سطر در صفحه
ابعاد:5/19*3 سانتيمتر
تعداد صفحه: 427 صفحه
دوصفحه اول قرآن داراي دو قاب تزئيني الوان باسه تزئين هندسي در سه وجه آن است. كتيبهاي به قلم سفيدآب و تحرير مشكي به خط كوفي تزئيني به شرح ذيل در داخل هريك از قاب ها به چشم ميخورد:
كتيبه صفحه اول: «و كتبه محمد ابن بلسرد رحمه/ الله عليهم اجمعين.»
در حاشيه چپ ذيل قاب، اين دعا به شنگرف و اعراب سبز نگاشته شده است. «اموت ويبقي كل ماقد/كتبته فياليت من يقرا/ كتابي دعالي لعلي الهي يعف / عني ويغفر تقصيري و/ سؤ فعاليا(؟)».
در صفحه دوم (به قرينه قاب صفحه اول)، كتيبه روي جلد چرمي قرآن «الملك لله» به خط كوفي تزييني و به صورت الوان تكرار شده است.
دو صفحه بعدي كه صفحات سوره مباركه فاتحه الكتاب و آغاز سوره البقره را تشكيل ميدهد، مزين به دو قاب تزييني الوان است. در پيشاني و ذيل هر دو صفحه، به انضمام كتيبهاي است.
كتيبه قاب « پيشاني » صفحه اول: سوره فاتحه الكتاب وهي/
كتيبه قاب «ذيل» صفحه اول: انه لقرآن كريم في كتاب/
كتيبه قاب «پيشاني» صفحه دوم: مكنون يمسه الالمطهر/
كتيبه قاب «ذيل» صفحه دوم: ون تنزيل من رب العلمين/
با آنكه كتيبه سر سوره «البقره» در صفحه مقابل سوره فاتحه الكتاب، آمده، برخلاف سنت معمول كتابت و تزيين سور آغازين ونيز كتيبه نگاري سر سورهها، سر سوره آنها درست پس از آخرين آيه سوره فاتحه الكتاب قرارگرفته، بدون آنكه در قاب تزييني پيشاني صفحه ذكر شود.
عبارت كتيبه سر سوره آن به شرح ذيل است:
«سوره البقره ما/ئتان وثمانون وست آيات»

علايم پايان آيات به صورت نقطهاي درشت و پر رنگ صورتي است. علاوه بر آن كلمه «قف» نيز به خط نسخ در پايان هر آيه بالاي خط كرسي و روي آخرين كلمه هر آيه به صورت مورب نوشته شده كه شايد متاًخرتر از كتابت متن باشد.
علامت تعشير در اوايل به صورت يك گل كوچك الوان در پايان هر 10 آيه و نيز يك گل چند پر الوان در حاشيه صفحه است و در ادامه، يك در ميان و متناوب از يك نقش گياهي مسبك (اسليمي) و علامتي شبيه به عدد «5» (بزرگتر و توپر بارنگ صورتي) نيز استفاده و در يكي دو مورد هم، از يك نقش "پيچان" استفاده شده اشت.
اين قرآن از نظر رسم الخط به شيوه متعارف خط كوفي ايراني است و اعراب و اعجام آن به صورت امروزين و تنها «مده» با رنگي مضاعف (صورتي) متمايز شده است.
علامت سجده در يك مورد، آن هم در سوره مباركه «الرعد» و در مقابل عبارت «ولله يسجد من في السماوات و الارض» به صورت كلمه «سجده» به خط كوفي تزييني والوان است. سر سورهها به همين سياق كتيبه سر سوره «البقره»، به صورت رنگيننويسي و محرر است.البته در سر سوره «آل عمران» آنطور كه از ادامه كتيبه بر ميآيد، ظاهراً اين كتيبهها در ابتداتنها داراي تحرير مشكي و شنگرف بوده و بعدها با مركب قهوهاي رنگين شدهاست.
در يك مورد كتيبه سر سوره «المائده» با عبارت «سورهالمائده مائه و عشرون و ثلث آيه» داخل يك قاب كوچكالوان آمده است. در سوره«الاسراء» عبارت سر سوره به صورت سوره «الاقصي مائه و عشرون آيه» به رنگ سبز روشن و محرر نوشته شده و در يك مورد استثناء هم در ذيل كتيبه سر سوره صفحه 180 «سورهالانعام مائه و ستون وست آيه» احاديثي در فضيلت قرائت اين سوره آمده كه به شرح زير است:
قال رسولالله صلي عليه، انزلت علي سوره الانعام جمله واحده يشيعها/ سبعون الف ملك لهم رجل؟ بالتسبيح و التحميد/ و التمجيد و التكبير و التهليل و قال رسول الله/ صلي الله عليه و سلم من قرا سوره الانعام/ استغفرله اولئك سبعون ملك الف بعدد/ كل حرف في سوره الانعام يوما و ليله.
اين قرآن از آغاز تا پايان سوره مباركه كهف را كه نصفالقرآن است، شامل ميشود و با آيه 109... ولا يشرك بعباده ربه احدا (110) به پايان رسيده است. كلمه «احدا» براي متمايز شدن از عبارات مؤخره به صورت كشيده ورنگ مضاعف و مزين به نقوش مسبك (اسليمي) نگارش يافته و ادامهاش به شرح ذيل است:
«صدق الله العظيم/ و بلغ رسوله الكريم اللهم انفعنابه و بارك لنا/ فيه و الحمد ولله رب العالمين و ستغفرواالله/ الحي القيوم تمت بحمدالله و بالتوفيق».
در پايان همان صفحه يك قاب تزييني الوان حاوي تاريخ كتابت قرآن به شرح ذيل آمده است:
«وفرغ من تسطيره يوم الاربع من شهر/ ذي/ الحجه سنه ثمانمائه اربع و اربعون سنه» و در خارج از قاب به خط نسخ در ادامه آن آمده است «من هجره النبي / عليه السلام» كه مويد كتابت اين نسخه قرآني در روز چهارم از ماه ذي الحجه سال 841 هجري است.

جلد چرمي «ميشن» اين قرآن عليرغم كهنگي و فرسودگي، همچنان از زيبايي و تكلف و تنوع نقش قابل ملاحظهاي برخوردار است. رويه «لت» اول جلد با جداول و قابهاي متعدد محيط برهم و با نقوش زنجيرهاي و مسبك گياهي و نقش اصلي متن، كتيبه «الملك/ لله» در دو قاب مجزا به شيوه ضربي تزيين شده كه بخشي از اين دو كلمه براي جبران پيشروي سر طبله بر روي جلد، عيناً بر روي آن هم نقش شده است. با اين وصف وقتي سر طبله بر روي لت اول جلد قرار ميگيرد، همچنان كتيبه و نقش خوانا و كامل جلوه ميكند. رويه لت ديگر جلد، با همان نقوش و حتي متنوعتر ولي فاقد كتيبه، تزيين شده است.
اندرون جلد را اوراق فشرده و متراكم كاغذهايي از جنس اوراق قرآن و نيز خطي مشابه به متن قرآن شكل ميدهد.
Golestan Quran Weekly, Serial 135, No 91