عمده اختلافات تفسيرى از سه ناحيه ناشى مى‏شود: متن قرآن، موقعيت نزول آيات و شخصيت مفسر . در متن قرآن امورى چون الفاظ چندمعنا، تعارضات ظاهرى و اختلاف قرائات و در خصوص موقعيت نزول قرآن اسباب نزول و شرايط اقتصادى و اجتماعى و در زمينه مفسر عواملى مثل منابع استنادى، باورهاى اعتقادى و جهت‏گيرى‏هاى عصرى و شيوه‏هاى پردازشى اختلافات تفسيرى را موجب شده‏است . شرح اين مطالب را در اين مقاله مطالعه كنيد .

تفسير، اختلافات تفسيرى، متن قرآن، موقعيت نزول قرآن، شخصيت مفسر .

به جرات مى‏توان گفت كه بر هيچ متنى به اندازه قرآن كريم شرح و تفسير نگاشته نشده است . از قرن اول تاكنون هزاران تفسير از اين معجزه جاويد در معرض افكار و انديشه‏ها قرار گرفته است . اين كثرت شگرف در بيشتر موارد بر محور قواعد و اصول مشترك صورت گرفته، اما تنوع و اختلاف روشها، گرايشها و سبكهاى مفسران امرى نيست كه بر كسى پنهان مانده باشد . اين اختلاف و تنوع باعث‏شده تا از تفاسير با نامها و اوصاف گوناگون يادشود; مانند: تفسير نقلى، تفسير عقلى، تفسير عرفانى، تفسير اجتماعى و تفسير فقهى .
سؤال اساسى كه هميشه مطرح بوده، اين است كه تفاسير در چه مواردى با هم اختلاف دارند؟ عامل يا عوامل اين اختلاف چيست؟
در اين مقاله ضمن ريشه‏يابى عوامل اختلاف، به عرضه تقسيماتى روش‏مند از انواع تفسير خواهيم پرداخت .

عمده اختلافات در تفسير از سه ناحيه ناشى مى‏شود:
متن قرآن;
موقعيت نزول آيات;
نظريات و اعتقادات مفسر .
اينك هر يك از اين عوامل را مورد بررسى قرار مى‏دهيم .

ممكن است لفظ يا تركيب متن به گونه‏اى باشد كه تفسيرهاى متفاوتى از آن عرضه شود . موارد زير از جمله آنهاست .

لفظى كه داراى دو يا چند معناى وضعى است و در متن قرينه‏اى بر تعيين قطعى يكى از از آنها نباشد، به طور طبيعى باعث تفسيرهاى مختلف مى‏شود .
مثل: «والليل اذا عسعس‏» (1) . در اينجا «عسعس‏» داراى دو معناست; اقبل و ادبر .
يا مانند: و المطلقات يتربصن بانفسهن ثلاثة قروء (2)
در اين آيه، قرء به دو معنا آمده است; طهارت و حيض .

گاهى لفظ داراى يك معناى حقيقى و يك يا چند معناى مجازى است . گاهى مفسرى آن را بر معناى حقيقى و مفسر ديگرى با استناد به پاره‏اى قراين بر معناى مجازى حمل مى‏كند; مثل: و ثيابك فطهر (3) .
در اين آيه معناى حقيقى ثياب، لباس است; ولى مجازا به معانى قلب، عمل و نفس نيز حمل شده است (4) .
يا مانند: لقد ارسلنا رسلنا بالبينات و انزلنا معهم الكتاب و الميزان (5)
در اينجا ميزان به معناى ترازو است; ولى به عدل نيز تفسير شده است (6) .

برخى از حروف داراى چند معناست كه اين امر نيز در مواردى باعث تفسيرهاى متفاوتى شده‏است; مانند: وامسحوا برؤوسكم . (7)
در اين آيه برخى حرف باء را به معناى تبعيض گرفته و بعضى آن را براى تاكيد دانسته‏اند (8) .
مانند: و لو نشاء لجعلنا منكم ملائكة فى الارض يخلفون (9) .
حرف «من‏» در اين آيه به دو معناى بدليت و تبعيض تفسير شده است (10) .

در برخى موارد لفظى به صورت مطلق و در جاى ديگر به صورت مقيد آمده‏است .
مثل: و الذين يظاهرون من نساءهم ثم يعودون لما قالوا فتحرير رقبة من قبل ان يتماسا (11) .
يا مانند: لايؤاخذكم الله باللغو فى ايمانكم ولكن يؤاخذكم بما عقدتم الايمان فكفارته اطعام عشرة مساكين من اوسط ما تطعمون اهليكم اوكسوتهم او تحرير رقبة (12) .
نيز مانند: و من قتل مؤمنا خطا فتحرير رقبة مؤمنة و دية مسلمة الى اهله الا ان يصدقوا (13) .
ملاحظه مى‏شود در مورد كفاره ظهار و يمين، لفظ رقبة و در مورد كفاره قتل خطائى، رقبة مؤمنة آمده است . ممكن است مفسرى در دو مورد اول به اطلاق رقبه عمل كند و ممكن است‏با توجه به آيه سوم، آن را حمل بر مقيد نمايد (14) .
در مورد عموم و خصوص نيز همين بحث مطرح است .

در برخى موارد دو يا چند موضوع صلاحيت دارد كه مرجع براى ضميرى واقع شود كه اين امر خود سبب اختلاف در تفسير مى‏شود; مثل: يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه (15) .
برخى رب و برخى كدح را مرجع ضمير در فملاقيه دانسته‏اند (16) .

يكى ديگر از عوامل اختلاف تفسير، احتمال تركيب‏هاى مختلف در يك عبارت است; مثل: و ما يعلم تاويله الا الله والراسخون فى العلم يقولون آمنا به (17) .
واو در و الراسخون داراى يكى از دو وجه اعراب است; عاطفه و استيناف .

در برخى موارد، نوع استثناء مورد اختلاف است كه آيا منقطع است‏يا متصل . نيز گاهى مستثنى‏منه مورد اختلاف است و آن در جايى است كه استثناء پس از چند جمله متعاطف بيايد . در اين صورت ممكن است‏حكم استثناء به جمله اخير اختصاص داشته باشد و ممكن است در همه موارد سابق جارى باشد .
مثل: و الذين يرمون المحصنات ثم لم ياتوا باربعة شهداء فاجلدوهم ثمانين جلدة و لا تقبلوا لهم شهادة ابدا و اولئك هم الفاسقون الا الذين تابوا من بعد ذلك و اصلحوا (18) .
در اين آيه سه حكم در مورد قاذف آمده است; تحمل هشتاد ضربه تازيانه، عدم پذيرش شهادتش و حكم به فسق او . مفسران اختلاف دارند كه آيا توبه صرفا سبب رفع حكم فسق او مى‏شود يا دو حكم قبلى را نيز برمى‏دارد (19) .

در برخى موارد، لفظ به گونه‏اى است كه ناچار بايد واژه يا عبارتى را در تقدير گرفت . در اينگونه موارد، نوع تقدير ممكن است مورد اختلاف نظر باشد .
مثل: افرايت من اتخذ الهه هواه و اضله الله على علم (20) .
در اين آيه، مفسران دو نوع تقدير براى عبارت على علم در نظر گرفته‏اند: 1- و اضله الله على علم من العبد بضلال نفسه; 2- فاضله الله على علم من الله بضلال العبد (21) .

گاهى اجمال لفظ يا عبارت باعث اختلاف در تفسير مى‏شود .
مثل: كلوا من ثمره اذا اثمر و آتوا حقه يوم حصاده (22) .
برخى گفته‏اند: مراد از حق در اين آيه، همان زكات واجب است و عده‏اى آن را غير از زكات دانسته‏اند (23) .

بعضى از موارد اختلاف قرائات مستلزم اختلاف در معناست .
مثل: و ما هو على الغيب بضنين (24) .
كلمه "ضنين" هم به "ضاد" و هم "ظاء" قرائت‏شده است (25) . ضنين به معناى بخيل و ظنين به معناى متهم است .

بى‏ترديد قرآن كريم در طول دوره رسالت پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله به تدريج نازل شده و پاره‏اى از آياتش در ارتباط تنگاتنگ با حوادث و رويدادهاى زمان خويش است . ; از اين‏رو فهم اين گروه از آيات بدون اطلاع از قراين حالى و مقامى كه از آن به موقعيت نزول ياد مى‏كنيم، ممكن نيست .
عدم توجه به موقعيت نزول و نيز گزارش‏هاى متعدد در موقعيت نزول برخى آيات، سبب اختلاف در تفسير شده است . اين موضوع حتى در زمان صحابه مورد توجه قرار داشته است .
نقل است كه عمر روزى با خود سخن مى‏گفت و شكوه داشت از اينكه چه سان امت پيغمبر صلى الله عليه و آله با هم اختلاف مى‏ورزند و حال آنكه پيغمبرشان يكى و قبله‏شان نيز يكى است . در همين حال ابن‏عباس به وى گفت: قرآن در ميان ما نازل شد، خوانديم و ياد گرفتيم و دانستيم كه در چه مورد نازل شده است . اما پس از ما مردمى مى‏آيند كه نمى‏دانند و همچنين مقتضيات حال را درك نمى‏كنند و راى خود را در فهم قرآن دخالت مى‏دهند . اين است كه اختلاف پيدا مى‏شود و چه‏بسا كه اختلاف، كار را به كشتار برساند . عمر از شنيدن اين سخنان خشم گرفت و ابن‏عباس را از نزد خود راند . ابن‏عباس رفت و عمر ساعتى انديشيد . گفته ابن عباس به نظرش درست آمد . او را خواست و گفت: آنچه گفتى تكرار كن . ابن‏عباس نيز چنان كرد . عمر سخن او را شنيد و فهميد و شگفتى كرد (26) .
در دوره‏هاى بعدى نيز مفسران و به خصوص نويسندگان اسباب نزول همگان را نسبت‏به اين امر هشدار داده‏اند: واحدى نيشابورى كه معروف‏ترين كتاب در اسباب نزول قرآن به نام او رقم خورده است در مقدمه كتاب خود مى‏نويسد:
شناخت تفسير آيه قرآن و معناى صحيح آن، بدون آگاهى كامل به داستان و بيان نزولش ممكن نيست (27) .
فيروزآبادى در بصائر ذوى‏التمييز مى‏نويسد: «التفسير هو البحث عن سبب نزول الآية و . . . (28) » و همينطور ديگران در تعريف تفسير، جايگاه قابل توجهى را براى اسباب نزول قائل شده‏اند .
بر اين اساس، توجه به اسباب نزول و نيز موقعيت‏هاى اجتماعى و فرهنگى عصر نزول ممكن است‏سبب تفسيرى متفاوت از ظاهر خطاب در برخى از آيات شود . به عنوان مثال، توجه به آياتى كه در موقعيت جنگى نازل شده‏است، تفسيرى متفاوت از اطلاق ظاهرى آن آيات ارائه مى‏دهد .
علاوه بر آن، وجود گزارش‏هاى مختلف درباره يك آيه، سبب اختلاف در تفسير شده است، به مثال در مورد آيه عبس و تولى، گزارش شده است كه پيامبر صلى الله عليه و آله با عده‏اى از سران قريش در حال گفتگو بود كه عبدالله‏بن ام مكتوم بر ايشان وارد شده و با سخن خود كه مى‏گفت: مرا از آنچه خدا به تو ياد داده، بياموز! گفتگوى پيامبر با سران قريش را قطع مى‏كرد، پيامبر از اين وضعيت ناراحت‏شده، چهره در هم كشيده و از او روى گرداندند و به گفتگوى خود با سران قريش ادامه دادند (29) .
در گزارش ديگرى از قول امام صادق عليه السلام آمده است كه آيه "عبس و تولى" وصف حال مردى از بنى‏اميه است كه در جريان ورود عبدالله بن ام مكتوم چنين رفتارى داشته است . (30)

پيدايش روش‏ها و گرايش‏هاى تفسيرى حاصل انديشه‏ها، تئوريها و باورهاى مفسران است . مفسر قرآن با توجه به اعتقادات، نظريات، فرضيات و سلايق خود دست‏به گزينش عوامل شكل دهنده تفسير مى‏زند .
عمده‏ترين مواضع گزينش مفسر به ترتيب اهميت و اثرگذارى در تفسير عبارتند از:
1) منابع;
2) باورهاى اعتقادى;
3) جهت‏گيرى‏هاى عصرى;
4) سبك‏هاى پردازش و پرورش موضوع .
در اينجا هر يك از آنها را به اختصار مورد بررسى قرار مى‏دهيم .

منابع معتبر براى تفسير در نظر مفسران متفاوت است: يكى معتقد است كه تنها منبع معتبر در تفسير، روايات پيامبر صلى الله عليه و آله و اهل‏بيت عليهم السلام است; ديگرى بر اين باور است كه در تفسير بايد تنها بر قرآن و روايات تكيه كرد; سومى براى عقل در كنار قرآن و روايات نقشى بسزا قايل است و ديگرى قرآن را سراسر رمز دانسته، كشف و شهود را تنها كليد گشايش اين رمز مى‏پندارد و . . . .
اختلاف در منابع تفسير منحصر به اختلاف در منابع اصلى نيست . ممكن است مفسرانى در منابع اصلى با هم اتفاق نظر داشته‏باشند; اما در فروع يا قواعد متخذ از منابع اصلى و يا نحوه اجراى آنها نظرى متفاوت از يكديگر داشته باشند . به مثال، در ميان مفسرانى كه اثر را از منابع تفسير مى‏شمارند، عده‏اى خبر واحد را نيز حجت مى‏دانند و گروهى حجيت آن را به احكام فقهى منحصر مى‏سازند (31) يا يكى با اسرائيلى دانستن برخى روايات، استناد به آنها را جايز نمى‏شمرد و ديگرى چنين ديدگاهى ندارد .
به مثال ديگر، مفسرانى كه اجمالا عقل را به عنوان منبع در تفسير پذيرفته‏اند، ممكن است در برخى از قواعد عقلى اختلاف نظر داشته باشند; يكى قاعده قبح تكليف بما لايطاق را قبول دارد و ديگرى اين نوع تكليف را از سوى خداوند جايز مى‏شمرد .
به هر حال، اختلاف در منابع تفسيرى، كم و بيش در تفسير همه آيات و سور تاثير مى‏گذارد . ما اينگونه اختلافات را مناهج‏يا روشهاى تفسيرى مى‏ناميم و تقسيم تفاسير به ماثور، قرآن به قرآن، شهودى (فيضى اشراقى)، ظاهرى، باطنى، عقلى و اجتهادى را در اين چارچوب قابل ارزيابى مى‏دانيم (32) .

يكى ديگر از عوامل اصلى اختلاف در تفسير، گرايش‏هاى مذهبى مفسران است . اختلافات مذهبى و كلامى مفسران سبب تمايز تفاسير در تبيين پاره‏اى از آيات قرآن كريم شده است .
به مثال، نحله‏هاى كلامى چون شيعه، معتزله، اشاعره، ماتريديه در آيات مربوط به صفات، اسماء و افعال خداوند و عصمت پيامبران تفسيرى متفاوت از يكديگر عرضه كرده‏اند .
ذكر اين نكته لازم است كه فرقه‏هاى اسلامى با همه اختلافات فقهى و كلامى، در تفسير اكثر آيات قرآن وحدت نظر دارند، به جز گروههايى چون باطنيه (اسماعيليه) و برخى از صوفيه كه قرآن را سراسر رمز مى‏دانند . طبيعى است كه اين گروهها به دليل اختلاف اصولى در منابع تفسير، كمترين نقطه اشتراك با ديگر نحله‏هاى فكرى داشته‏باشند .
به هر صورت، تنوع در گرايشها و باورهاى دينى و مذهبى سبب پيدايش مذاهب و مكاتب تفسيرى شده و عناوينى چون تفسير شيعى، تفسير معتزلى، تفسير باطنى (اسماعيلى)، تفسير كلامى، تفسير صوفى، ناظر به اختلاف مذهبى مفسران است .

مراد از جهت‏گيرى‏هاى عصرى، سمت و سوهايى است كه ذهن و روان مفسر در تعامل با شرايط و مسائل عصر خود، بدانها تمايل دارد . به طور مثال، در حالى كه مهمترين دغدغه فكرى مفسرى تربيت معنوى افراد است، مفسر ديگرى فارغ از اين دغدغه، بزرگترين دل‏مشغولى‏اش مبارزه با حكومت جور و ايجاد يك حكومت دينى است . به طور قطع، تفسير اين دو مفسر در عين دارا بودن نقاط مشترك فراوان، هر يك داراى جهت‏گيرى خاص خود است، حتى اگر آن دو مفسر در استناد به منابع و نيز باورهاى مذهبى و كلامى با هم يكسان بينديشند .
بايد گفت كه روحيات مفسر، ميزان بهره‏مندى او از دانش‏هاى مختلف، دغدغه‏هاى فكرى او نسبت‏به دين، انسان، مسائل اجتماعى و تحولات زمان از اهم امورى است كه در شكل‏گيرى انواع تفسير عصرى مؤثر است . به مثال، در عصرى كه تحولات شگرف علمى، افكار را مسحور و مسخر خويش ساخته بود، مفسرانى چون طنطاوى با عرضه تفاسيرى با جهت‏گيرى علمى، تلاش كردند تا هماهنگى قرآن و وحى را با علم و دانش نشان دهند .
عرضه مسائل و شبهات جديد به قرآن خود از مسائلى است كه اختلاف در تفسير را باعث‏شده است . بدون ترديد، قرآن كريم در هنگام نزول، در مقام بيان همه مسائلى كه امروز مطرح مى‏شود، نبوده‏است; ولى مسلمانان هميشه خواسته‏اند با مراجعه به قرآن كريم، درستى يا نادرستى مسائل زمان خود را دريابند . از آنجا كه بسيارى از مسائل جديد داراى جوانب و لايه‏هاى مختلف است، هر مفسرى با مهم ديدن لايه يا جنبه‏اى از موضوع، به سراغ ظواهر، اطلاقات و عمومات قرآن كريم رفته است و در نتيجه پاسخ‏هاى مختلف از قرآن دريافت كرده‏اند .
در هر صورت، بسيارى از اوصافى كه براى تفسير ذكر مى‏شود، نشانه جهت‏گيرى خاص مفسران است; اوصافى چون تفسير عصرى، تاريخى، اخلاقى، تربيتى، هدايتى، ارشادى، روحانى، علمى، اجتماعى و تقريبى (تقريب گرايانه) از اين دست است .

مفسران علاوه بر اختلاف در روش، گرايش و جهت‏گيرى، در تنظيم و بيان مطالب نيز داراى شيوه‏هاى گوناگونى هستند كه بيشتر به دو عامل ذوق و سليقه شخصى و درك شرايط مخاطب برمى‏گردد .
مفسرى ترجيح مى‏دهد تفسيرش را به سبك مزجى بنويسد; مفسر ديگرى به دليل علاقه و تبحر در لغت، بحثهاى لغوى را بسيار گسترده مطرح مى‏كند; مفسر ديگرى با توجه به تسلطى كه بر قواعد فقهى و اصولى دارد، تفسيرش را به سبك كتب فقهى مى‏نگارد; مفسرى ترجيح مى‏دهد بحثهاى تفسيرى را به صورت موضوعى مطرح كند; ديگرى بر آن است كه مراد هر يك از آيات را به ترتيب موجود در مصحف بيان كند . بايد توجه داشت كه اختلاف در شيوه‏هاى تنظيم و بيان مطالب، با مناهج، مذاهب و اتجاهات تفسيرى ارتباطى ندارد . ما اين نوع اختلافات در تفسير را سبكهاى پردازش و بيان تفسيرى مى‏ناميم .
سبكهاى بيان در تفسير را نيز مى‏توان به دو قسم كلى و جزئى تقسيم كرد: سبكهايى چون مزجى، بيان مختصر، بيان تفصيلى، تفسير ترتيبى (ترتيب نزول - ترتيب موجود) و موضوعى، سبكهاى كلى هستند كه هر يك از مفسران در تفسير خود از يكى از آنها پيروى مى‏كنند . بقيه امور از موارد جزئى است كه ذوق و سليقه شخصى مفسران در پديد آوردن آن دخالت تام دارد .

در خاتمه ذكر چند نكته را لازم مى‏دانيم .
1) وجود مناهج، مذاهب، اتجاهات و سبكهاى بيانى مختلف در تفسير نبايد موجب اين پندار شود كه مفسران در هيچ موردى با هم توافق نظر ندارند; بلكه با وجود همه اين اختلافات و تنوع‏ها، اكثر مفسران از اصول و قواعد ثابتى پيروى مى‏كنند .
2) روش‏ها، گرايش‏ها و سبكهاى تفسيرى هميشه نافى يكديگر نيستند; بلكه در بسيارى از موارد مكمل يكديگرند . چه بسيار پرده‏هاى ناخوانده‏اى از بطون قرآن كريم وجود دارد كه با عرضه تفاسير با روشها، گرايش‏ها و سبكهاى مختلف و تضارب آرا خوانده خواهد شد . علاوه بر آن، وجود روش‏ها و گرايش‏هاى مختلف مى‏تواند در تنقيح مطالب ونشان دادن درجه صحت هر يك مفيد باشد .
3) گاهى عنوانى به صورت مشترك به كار گرفته مى‏شود . به طور مثال، گاهى مراد از تفسير عرفانى تفسيرى است كه در آن از كشف و شهود به عنوان يك منبع و منهج در رسيدن به مراد خداوند استفاده شده است كه در اين صورت جزو مناهج تفسيرى به شمار مى‏آيد و گاهى اين عنوان به تفسيرى اطلاق مى‏شود كه مفسر داراى جهت‏گيرى معنوى و اخلاقى و تربيتى است كه در اين صورت اين عنوان در زير مجموعه جهت‏گيرى‏هاى تفسيرى (اتجاهات) قرار مى‏گيرد .

با بحثى كه گذشت اهم اسباب و عوامل اختلاف در تفسير روشن شد . به طور كلى، اختلاف يا از ناحيه متن است‏يا از ناحيه موقعيت نزول و قراين حالى و مقامى و يا از ناحيه گزينش‏هاى مفسر در روش، گرايش، جهت‏گيرى عصرى و سبك بيان است .
تفاسير از ناحيه اختلاف نظر مفسران به چند عنوان قابل دسته‏بندى است:
1) مناهج تفسيرى كه مربوط به پذيرش نوع و نحوه استناد به منابع است .
2) مذاهب تفسيرى كه بيان‏كننده نوع باورهاى مذهبى وكلامى مفسر است .
3) اتجاهات تفسيرى كه حاكى از جهت‏گيرى‏هاى خاص مفسر و تاثير و تاثر او از مسايل زمان است .
4) سبكهاى بيان در تفسير كه عبارت از نحوه پردازش و پرورش موضوع و تنظيم مطالب براى مخاطبان است .