قرآن كريم با كشش معنوي بي‏نظير خود دايره وسيعي از محبت را براي انسان‏ها ايجاد مي‏كند. تعلق به كلام وحي در انحصار قاريان و حفاظ و عالمان ديني نمانده است و برسر هر كويي نشان از ارادت به آن قابل مشاهده است.
در طول حيات فرهنگي اين مرزوبوم آنچه علاقه‏مندان را بيش از همه به پژوهش و جستار در قرآن برانگيخته ابداع و ايجاد راهكارهاي جديد براي انتقال بهتر مفاهيم است. فعاليت‏هاي گسترده انتشارات كيان‏كتاب و طرح نشر كلام‏اللّه از سوي اين موءسسه را نيز مي‏توان اقدامي در اين راستا ارزيابي كرد. به‏همين بهانه انتشارات كيان‏كتاب و طرح‏هاي قرآني آن موضوع گزارشي شد كه در ادامه تقديم حضور خوانندگان گرامي شود.
شايد ماجراي انتشار قرآن خودآوا توسط انتشارات كيان‏كتاب به مديريت مهندس كيان‏زاد در آغاز اين نوشتار شنيدني باشد.
انتشارات كيان‏كتاب در سال 1359 به‏همت مهندس كيان‏زاد تأسيس شد. كيان‏زاد كه داراي مدرك كارشناسي ارشد راه و ساختمان است درباره انگيزه خود از تأسيس اين مركز مي‏گويد: «اين موءسسه انتشاراتي را ابتدا با هدف ترجمه و انتشار متون مهندسي و سپس انتشار كتبي با موضوع ايران‏شناسي، ايجاد كردم. مقدمات و بررسي‏هاي لازم براي چاپ اين كتاب‏ها به پايان رسيده بود كه تصميم گرفتم قبل از هر كاري براي تيمن و تبرك و نيز احترام به اين باور كه هركاري را بايد با ياد خدا آغاز كرد، با استفاده از امكانات موءسسه كيان‏كتاب قرآني را به‏چاپ برسانم. براي آن‏كه قرآن مناسبي براي چاپ انتخاب كنم، حدود 100 جلد كلام‏الله را كه در آن موقع در بازار موجود بود خريداري كردم و به‏همراه يكي از استادان علوم قرآني به نام دكتر لساني مشغول بررسي آنها شديم. در همه آن قرآن‏ها كه چاپ شده بود علي‏رغم ارزشمندي آنها، نوعي اشكال وجود داشت.
برخي از لحاظ زيبايي ظاهري، برخي از لحاظ خوانابودن، برخي از نظر نوع رسم‏الخط و 1000 اشكالاتي داشتند كه در نهايت نتوانست روح پرسشگر مرا راضي كند».
اين ناآرامي و اين دقت، مسير زندگي حرفه‏اي مهندس كيان‏زاد را تغيير داد. او نزديك به 15 سال از عمر خويش را صرف كرد تا قرآني طراحي كند كه علاوه بر زيبايي ظاهري آسان‏خوان نيز باشد. " قرآن خودآوا" حاصل همين زحمات است. وي مي‏گويد: «يكي از اشكالات عمده قرآن‏ها اين بود كه نويسندگان آنها، صفحه را پر از اعراب و علامت مي‏كردند. اين كار اگرچه مي‏توانست موجب جلوگيري از اشتباه هنگام قرائت شود اما اشكالات زيادي داشت. يكي اين‏كه درنظر اول نگاه به چنان متن شلوغي براي كسي كه مي‏خواست براي نخستين‏بار قرآن‏خواني را آغاز كند، مي‏توانست يك عامل بازدارنده تلقي شود. به اعتقاد من اين موضوع به‏ويژه براي نوجوانان و دانش‏آموزان از جمله موانع انس با قرآن بوده است. اين موضوع حتي در نظرسنجي‏هاي ما از دانش‏آموزان به اثبات رسيده بود.
مسئله ديگر اين‏كه وجود علامات زياد نه‏تنها مي‏توانست قاري را به اشتباه بيندازد بلكه از دروني‏شدن طرز تلفظ و تجويد صحيح نيز جلوگيري مي‏كرد.
از سوي ديگر نبودن علامت روي واژه‏ها نيز خواندن صحيح را دچار مشكل مي‏كرد. ما مدعي هستيم در قرآن خودآوا اين متناقض‏نماها را حل كرده‏ايم. آيات، اعراب‏هايي دارند كه در صفحه مشهود نيست و جزئي از خود كلمه شده‏اند».
خط اين قرآن منحصربه‏فرد كه با برنامه متافونت و استفاده از تكنيك هندسي طراحي شده بسيار شبيه به خط كوفي و تا حدودي الهام‏گرفته از آن است. در گذشته نه‏چندان دور براي تزئين خط كوفي علاماتي همانند پيكان سرنيزه بر سر حروف قرار مي‏دادند. اين علامات كاربرد تزئيني داشت اما مهندس كيان‏زاد جنبه كاركردي به آن بخشيد و اين فكر سرآغاز راه بود. حتي رسم‏الخط اين قرآن اگرچه ابتكاري است اما شباهت فراواني به خط كوفي دارد. مهندس كيان‏زاد مي‏گويد: «گمانه‏هاي فراواني براي ابداع اين خط وجود داشت. ابتدا سعي شد از خط نسخ تحريري و بعد چند خط سنتي ديگر كمك گرفته شود. وقتي به نتيجه نرسيديم دانش رياضي كه سال‏ها با آن زندگي كرده بودم به كمك آمد. بنابراين به‏سراغ استفاده از تكنيك‏هاي رايانه‏اي رفتيم. خط فارسي و عربي را نمي‏شد به سادگي تحت قوانين هندسي درآورد، اين كار نياز به صرف وقت فراوان و تغييرات كلي روي شيوه نگارش داشت. وقتي الگوهايي طراحي كرديم - بدون آن‏كه بخواهيم - شباهت فراواني به خط كوفي پيدا كرد. علت اين امر شايد ريشه هندسي‏داشتن خط زيباي كوفي باشد».
" قرآن خودآوا" علاوه بر تغييرات بسيار اساسي كه در نوع رسم‏الخط و اعراب‏گذاري قرآن مجيد ايجاد كرده است تفاوت‏هاي ديگري نيز با ساير مصاحف موجود، دارد. در تذهيب اين قرآن نفيس از يك طرح هندسي با عنوان " فراكتال " كه داراي انحناهاي امتداديابنده در بي‏نهايت است، استفاده شده است. برخلاف تذهيب‏هاي قرآن‏هاي رايج كه معمولاً داراي شكل‏هاي بسته است. مهندس كيان‏زاد اين نوع طراحي را الهام‏گرفته از لايتناهي‏بودن معارف قرآني مي‏داند.
در نوع تذهيب‏هاي صفحات براي هر جزء از رنگ و طرح خاصي استفاده شده و به‏ويژه سرسوره‏ها داراي رنگ متنوع‏تري است. نكته ظريف ديگر كه كيان‏زاد در قرآن خود آن را رعايت كرده در مورد دو صفحه اول قرآن - سوره حمد و صفحه اول سوره بقره - است كه در قرآن‏هاي عادي هر دوي آنها مذهّب شده‏اند. مهندس كيان‏زاد مي‏گويد: «سوره حمد مفتاح قرآن است و يك سوره كامل به‏شمار مي‏رود. از لحاظ منطقي چندان جالب نيست كه يك سوره در مقابل يك صفحه آغازين از سوره ديگر هم‏سنگ باشند. از اين رو سوره حمد را با يك تذهيب ويژه و ابتداي سوره بقره را همانند ساير صفحات مذهب كرده‏ايم.
در صفحه‏بندي و جاي‏دادن آيات در هر صفحه برخلاف قرآن عثمان طه كه صفحات با آيه آغاز و به آيه ختم مي‏شوند در اين قرآن شيوه ديگري به كار گرفته شده است. مهندس كيان‏زاد مي‏گويد: «وقتي قرآن عثمان طه را ملاحظه كنيد يك اشكال مهم در آن به چشم مي‏خورد و آن اين كه فونت نوشتاري واژه‏ها و آيات به‏طور كاملاً محسوس تغيير مي‏يابد. اين كار را شايد به اين دليل انجام مي‏دهند كه آغاز و پايان آيات در يك صفحه باشد. اين كار باعث شده در برخي صفحات كلمه‏ها درهم‏فشرده شوند و در برخي بسيار عريض و فاصله‏دار شوند. اين كار علاوه بر آن‏كه به زيبايي كار لطمه جدي مي‏زند و به دور از ابتدايي‏ترين اصول صفحه‏آرايي يك كتاب - عدم تغيير فونت در سراسر متن - است براي قاري نيز اشكالات بسياري ايجاد مي‏كند وجود كشش در كلمات به‏طور ناخودآگاه در ذهن " مد" و كشيدگي را متبادر مي‏كند. به اضافه آن‏كه اگر چنين موضوعي الزامي و يا داراي فايده و خيري بود در صدر اسلام كاتبان وحي و ائمه اطهار(ع) در قرآن‏هاي منسوب به خود، چنين سامانه‏اي را پياده مي‏كردند درحالي‏كه مي‏بينيم در بعضي از اين قرآن‏هاي قديمي حتي گاهي يك كلمه متصل، در دو قسمت نوشته شده و ادامه آن به صفحه بعد منتقل مي‏شود اما اندازه حروف و شكل آن تغيير نمي‏كند.
در قرآن خودآوا خود را اسير اين قيد و بند نكرده‏ايم و در سراسر كتاب عزيز، واژگان به شكل واحدي نوشته شده‏اند. اما در قرآن خودآوا راهكار ويژه‏اي به كار گرفته شده است. از پيامبر اكرم(ص) حديثي نقل مي‏شود كه در پاسخ به سوءال عده‏اي از مسلمين در مورد قرائت آيات قرآن در نمازهاي مستحبي - علاوه بر سوره حمد - فرموده بودند كه مي‏توان بخش‏هايي از سوره‏ها را به جاي يك سوره كامل قرائت كرد و سپس به ركوع رفت. اين حديث در آن ايام موجب شد تا دو سه قرن به دنبال تقسيم‏بندي‏هايي براي قرآن باشند كه از آن به " ركوعات" تعبير مي‏شد. ركوعات مشتمل بر موضوعات خاصي بود و با پايان هر كدام از آنها موضوع ديگري آغاز مي‏شد. در گذر ايام اين تقسيم‏بندي پسنديده منسوخ شد، اما در قرآن خودآوا بار ديگر شاهد احياي اين سنت در قرآن‏نويسي هستيم. مهندس كيان‏زاد در مورد اين ويژگي مي‏گويد: «با تلاش و پژوهش‏هاي يك هيأت علمي، قرآن‏هاي قديمي را كه در آن تقسيم‏بندي‏هاي موضوعي - ركوعات - وجود داشت بررسي كرديم. از ميان همه آنها 557 مورد را انتخاب كرديم كه همه آنها تقريباً با درجه خطاي بسيار كمي مشتمل بر يك موضوع است. اين ركوعات كه در قديم با واژه "عين"(ع) بر روي صفحات مشخص مي‏شد در قرآن خودآوا با خطي لوح‏مانند و زرين مشخص مي‏شود. اين تقسيم‏بندي به‏ويژه به حافظان قرآن براي به يادسپاري موضوعي كمك زيادي مي‏كند. از اين كار مي‏توانم براي گردآوري مفاهيم در قرآن كمك بگيريم. با توجه به رشته تحصيلي خودم كه راه و ساختمان بود كليه واژه‏هاي مربوط به شهرسازي و مسكن را استخراج كردم كه حاصل آن يك گزارش تحقيقي 150 صفحه‏اي شد.
در پيوست‏هاي اين قرآن كليه ركوعات با شماره و موضوع و آدرس صفحه مشخص شده است. ويژگي بارز ديگر در اين قرآن نوآوري در شكل‏هاي تقسيم‏بندي قرآن به جزء و حزب است. در قرآن‏هايي كه اكنون رايج است 30 جزء و 120 حزب وجود دارد كه ملاك آن تعداد صفحه و آيه است و در حقيقت يك تقسيم‏بندي كاملاً فيزيكي به‏شمار مي‏رود. اين تقسيم‏بندي را مهندس كيان‏زاد به بريدن پنير تعبير و آن را نامناسب قلمداد مي‏كند.
در قرآن خودآوا اجزاء با ركوعات، آغاز و پايان مي‏يابد. در مورد تقسيم‏بندي به 120 حزب نيز روشي كاملاً متفاوت در اين قرآن در پيش گرفته شده است. كيان‏زاد به حديثي از رسول اكرم(ص) اشاره مي‏كند كه براي تقسيم‏بندي حزب فرموده بود حزب اول شامل 3 سوره، دوم 5 سوره، سوم 7 سوره، چهارم 9 سوره، پنجم 11 سوره، ششم 13 سوره و در نهايت حزب مفصل (از ق تا آخر قرآن) است. به اين ترتيب تمامي قرآن مشتمل بر 7 حزب خواهد شد. قرآن خودآوا در اين مورد نيز روي به قرآن‏هاي قديمي آورده است و از روش 7 حزبي تبعيت كرده است.
قرآن خودآوا بخشي از طرح فراگيري به نام "طرح نشر كلام‏اللّه" است. نسخه اصلي و نفيس قرآن خودآوا در سال 1378 به چاپ رسيد. مهندس رضا كيان‏زاد مي‏گويد: «در طرح نشر كلام الله سه هدف عمده براي ترويج قرآن‏خواني درنظر گرفته شده است. اولاً متن، ساده، آسان و فراگير طراحي شود، ثانياً صحيح و بدون غلط نوشته شود و ثالثاً زيبا و چشم‏نواز باشد. در قرآن اصلي خودآوا، همه اين مسائل رعايت شده است اما چاپ نفيس و اندازه و قطع آن بهاي آن را بالا برده است. به‏همين دليل در انتشار كيان‏كتاب تصميم گرفتيم قرآن‏هايي براي اقشار و سنين مختلف سني و تحصيلي تهيه كنيم كه درحال‏حاضر مراحل آماده‏سازي قرآن براي دانش‏آموزان تحت عنوان قرآن معين» به پايان رسيده است. رسم‏الخط و اعراب‏گذاري اين قرآن همان قرآن خودآواست كه علامات آن به صورت رنگي چاپ مي‏شود.
اين قرآن هم‏چنين داراي طرح‏هاي گرافيكي، چاپ رنگي و ترجمه‏اي سليس و روان است كه توسط هيأتي از كارشناسان انجام شده است».
بدون شك قرآن خودآوا مي‏تواند گامي مهم به‏سوي ترويج قرآن‏خواني محسوب شود، اما فراگيري قواعد آن بدون آموزش بسيار مشكل است. تهيه يك پازل آموزشي كه اين خط را با روش سرگرمي آموزش مي‏دهد و هم‏چنين تهيه جزوه‏هاي آموزشي از جمله كارهايي است كه كيان‏كتاب آن را انجام مي‏دهد.
اما اين مسائل كافي به نظر نمي‏رسد. در سال 1372 علاقه‏بندان، معاون وزير آموزش و پرورش، در مورد اين قرآن گفته بود: «به‏نظر مي‏رسد بتوان با دراختيارگرفتن قابليت‏هاي اين روش، تحولي در تدريس واحد درسي قرآن در پايه‏هاي دوم و سوم مقطع دبيرستان ايجاد كرد و با تلفيق قرآن و رايانه آموزش قرآن را كارآمدتر كرد».
آموزش و پرورش به عنوان متولي مهم آموزش قرآن در كشور مي‏توانست با آموزش اين روش در مدارس به ترويج آن كمك كند. اما به‏نظر مي‏رسد انعطاف‏ناپذيري نظام آموزشي در قبال تغييرات، هم‏چنان تدريس اين روش را در پرده‏اي از ابهام فرو برده است.
نظرخواهي‏هاي انجام شده در مورد اين قرآن نشان مي‏دهد 59 درصد از دانش‏آموزان و حدود 60 درصد از استادان قرآن، كاركرد قرآن خودآوا را بسيار خوب و موءثر ارزيابي مي‏كنند و تنها به ترتيب 10 و 13 درصد آن‏ها مشكل و غيرمفيد مي‏دانند. مقام رهبري نيز در ديدار با دست‏اندركاران اين قرآن آن را ابتكاري جديد و كاري ارزشمند دانسته و از آنها خواسته است نسبت به ترويج آن اقدام كنند.
در پايان اين گزارش مهندس كيان‏زاد مي‏گويد: «قرآن كتابي براي زندگي روزمره ماست. پس بايد آن را همانند همه كتاب‏ها و با كاغذ عادي چاپ كنيم. نبايد آن‏چنان درگير تزئين شويم كه اين كتاب تبديل به يك شئي نمادين شود. يك نوجوان بايد بداند قرآن همانند همه كتاب‏هايي كه مي‏خواند براي فهميدن و مطالعه است نه فقط براي بوسيدن و برسر گذاشتن».