پيش از پرداختن به اصل موضوع ناچاريم به عنوان مقدمه به دو موضوع خدمات متقابل تركان و اسلام و جايگاه زبان تركي مطالبي را بيان داريم:
پرواضح است پس از گسترش اسلام ملتهاي شرق اعم از فارس و ترك با اصلاحات عقيدتي، اخلاقي و فرهنگي و گرويدن به پرستش خداي واحد توانستند در مدت زمان كوتاه خود را با اسلام و مسلمين همرنگ كنند و قدرت تازه‏اي كسب كرده از هر حيث پيشرفت چشم‏گيري داشته باشند. قبل از گرويدن تركان به اسلام قبائل ترك به صورت پراكنده زندگي مي‏كردند.1 و به گفته مورخين تركان توتم‏پرست قبل از اسلام و شمنيست بوده‏اند. گرچه اين نظريه در سالهاي اخير توسط تحليلگران و توركولوژيستهاي معاصر مانند ابراهيم قفس اوغلو موردانتقاد قرار گرفته و درستي آن مورد ترديد قرار گرفته است، ولي قدر مسلم آنست كه تركان اعتقاد به گؤگ تانري (خداي آسماني) داشته و در عين حال به بعضي حيوانات نيز مثل عقاب و گرگ قداست قائل بوده‏اند.2 شايان ذكر است كه دليل گرويدن دسته جمعي و بدون خونريزي و جنگ و جدال تركان به اسلام نيز بايد در سنخيّت اعتقاد مسلمين و تركان در پرستش خداي واحد آسماني جستجو كرد. به شهادت اغلب توركولوژيستها تركان هيچگاه به ثنويت معتقد نبوده‏اند. برخورداري از چنين اعتقادي سبب شد كه تركان بدون هيچ تعصب جاهلانه دين اسلام را قبول كنند و پس از گرويدن به دين اسلام و آشنا شدن با فرهنگ و تمدن ايراني ــ اسلامي از تأثير فرهنگ تمدن چين و هند خارج شده و تحت تأثير فرهنگ و تمدن اسلام و ايران درآيند.د
پس از اينكه تركان به اسلام گرويدند، از پراكندگي و قبايل متفرقه رهايي يافته تحت دين واحدي زير لواي اسلام جمع شده و به تمدن از هم گسسته خويش جهت دادند و سامان بخشيدند. از اين جهت قبول دين اسلام از هر حيث به خير و صلاح تركان انجاميد. ادبيات، موسيقي، زبان و در يك كلام فرهنگ تركان جان گرفت و به حيات جاودانگي خود دوام بخشيد.
مشرف شدن تركان به دين اسلام نيز به خير و صلاح مسلمين تمام شد. تركان پس از داخل شدن به اوردوي خليفه عباسي مرزهاي امنيتي آنها را مستحكم كردند. موقعي كه مسلمين از طرف بيزانس از مرز سوريه مورد تهديد قرار گرفتند، اردوي تركان جلوي تهاجم بيزانس را گرفت.3
پس از آنكه سلجوقها ايران را تسخير كردند، طغرل و آلپ ارسلان در مدت 25-20 سال با هجوم به مملكت روم توانستند، بر آناتولي استيلا يابند و آن را به يك مملكت اسلامي تبديل كنند.4 تركان در جنگهاي صليبي نيز در مقابل مسيحيت ايستاده و از اسلام محافظت كردند.
در تشريح مرحله سوم از اين رويارويي چنين آمده است:
«برخلاف نظر ويل دورانت، پايان جنگهاي صليبي شروع دوران ترقي تمدن غرب و افول تمدن و نهضت اسلامي نبود. مسلمانان حركت وسيع و نيرومندي را عليه غرب سازمان دادند.
نقطه اوج مرحله سوم فتح قسطنطنيه در سال 1453 توسط محمد فاتح بود. روز فتح، روز استثنايي در تقابل شرق و غرب بود. مؤلف ادامه پيروزي مسلمانان (تركان) را چنين بيان مي‏دارد.
«1ــ در سال (1456 م / 861 هـ ) آتن را تصرف كردند.
2ــ در سال (1492 م / 898 هـ ) بايزيد دوم مجارستان را تصرف كرد.
3ــ در سال (1499 م / 905 هـ ) جنگ با ونيز بود. تركها در ساپينزا ونيزيها را شكست دادند.
4ــ در سال (1521 م / 928 هـ ) سليمان اول بلگراد را گرفت.
5 ــ در سال (1529 م / 936 هـ ) تركها وين را محاصره كردند و...»5
با عنايت به گفته‏هاي فوق تركان، بيشتر از اقوام و ملتهاي ديگر اسلامي با غرب رودررو قرار گرفته است. در تقابل غرب و اسلام اين تركان بوده‏اند كه يا با پيشرفت خود اسلام را تا قلب اروپا گسيل داشتند و يا با شكست و خودباختگي در مقابل غرب ضربه سختي بر پيكره فرهنگ اسلامي وارد ساختند. در خط مقدم تقابل اسلام و غرب تركان قرار دارند. در رويارويي اسلام وغرب تركان آنچنان به غرب مستولي شده بودند كه اساسا اروپاييها اسلام را به تركان مي‏شناختند. آندره دوري‏يه6 در مقدمه ترجمه قرآن به زبان فرانسوي مطلبي تحت اين عنوان دارد كه «تركان به خدايي يگانه كه خالق زمين و آسمان است و به روز رستاخيز نيكوكاران را پاداش مي‏دهد و تبهكاران را به كيفر مي‏رساند، معتقد هستند.»7
دكتر جواد حديدي در توضيح اين مطلب مي‏گويد: فرانسويان قرون وسطا همه مسلمانان را «عرب» مي‏ناميدند. سپس از 1453 كه تركان عثماني قسطنطنيه را فتح و امپراتوري بزرگي تأسيس كردند، اعراب جاي خود را به تركان دادند. تنها از اواخر قرن هجدهم به بعد بود كه فرانسويان، رفته رفته، اقوام و مليتهاي مختلف اسلامي را از هم باز شناختند.8
خدمات تركان به اسلام تنها در فتوحات جغرافيايي خلاصه نمي‏شود. در ساحت علم و ادب نيز تركان خدمات ارزنده‏اي در راه گسترش و ترقي فرهنگ و تمدن ايران ــ اسلام داشته‏اند. دانشمنداني چون ترخان فارابي (فيلسوف بزرگ اسلامي) ابوريحان بيروني، جارالله زمخشري، سقراط آسياي ميانه يعني محمود كاشغري كه آثارشان را به زبان ديني‏شان (عربي) نگاشته‏اند، در رشد و تعالي علم و ادب اسلامي خدمات شايان توجهي داشته‏اند. علاوه بر دانشمندان فوق دانشمندان ترك زبان ديگر آثارشان را به تركي نگاشته و فرهنگ اسلامي را در ميان تركان تبليغ كرده‏اند. خواجه احمد يسوي كه به نام پير تركستان در منابع اسلام از آن ياد مي‏شود، از عارفان بزرگ اسلامي به شمار مي‏رود.
اين عارف وارسته كه به عنوان مركز ثقل فرهنگ عرب، فارس و ترك مي‏باشد، شاگرداني را تربيت كرده و به اقصي نقاط ممالك اسلامي رهنمون ساخت. خواجه احمد يسوي پدر فرقه‏هاي تصوف همچون بكتاشيان در آناتولي، نقشبنديه در آسيا مي‏باشد.
ديوان حكمت يسوي در عرفان، قصص الانبياء رابغوري در منقبت انبياء (131 م / 689 هـ . ش) توسط برهان‏الدين ناصر رابغوزي به لهجه كاشغر نگاشته شده است) فقه مفتاح‏العدل در فقه، نهج‏الفراديس در احكام و اخلاق، معين المريد در عرفان (سال 1313 م / 692 هـ . ش / 713 هــ . ق)، محبت‏نامه خوارزمي، مقدمة‏الادب زمخشري به سه زبان فارسي، تركي، عربي در لغت، رونق الاسلام در اسلام‏شناسي و همچنين ترجمه و تفسير دو جلدي محمدبن حمزه در سال 827 هـ . ق به زبان تركي اوغوز مي‏باشد و همچنين ترجمه تركي قرآن مربوط به دوران تيموري از جمله آثار اسلامي يادگار مانده از انديشمندان ترك به شمار مي‏رود.
زبان تركي از زبانهاي آقلوتيناتيو (التصاقي) و از گروه زبانهاي آلتاي بشمار مي‏رود. اين زبان از همان ابتدا در اصل به دو گروه تركي شرقي و تركي غربي تقسيم مي‏شود.
در بين زبانهاي تركي، زبان تركي آذري و تركي عثماني سهم بيشتري در ميراث مكتوب اسلامي دارند. آثار اسلامي به زبان تركي عمدتا به زبان تركي قديم بوده است كه اين آثار را مي‏توان جزء آثار مشترك زبانهاي تركي كاشغري، جغتايي، تركي اوغوز به حساب آورد. و برخي به زبان تركي آذري و عثماني مي‏باشد. گرچه قرآن‏پژوهي، ترجمه و تفسير قرآن از دوران قديم به زبان تركي وجود داشته است، ولي آثار باقيمانده از آن دوران جزء ميراث مشترك كشورهاي آسياي ميانه، قفقاز، آناتولي به شمار مي‏رود. مقصد ما در اين مقاله تحليل قرآن پژوهي معاصر به زبان تركي آذري و تركي عثماني (استانبولي) در ميان تركان است و ديگر زبانهاي تركي همچون زبانهاي تركي قزاقي، قرقيزي، تركمني، ازبكي، كاشغري، اويغوري و ديگر زبانهاي تركي به دليل عدم رشد پژوهشهاي قرآني در آنها از بحث ما بيرون است. در اين بخش از گفتارمان قرآن‏پژوهي در آذربايجان و تركيه را مورد بررسي قرار مي‏دهيم.

ترجمه قرآن به زبان تركي آذري از قرن 9 هجري به دستور اوزون حسن آق قويونلو شروع شده است. اين ترجمه در بخش نسخه‏هاي خطي كتابخانه آستان قدس رضوي در مشهد نگهداري مي‏شود. بعد از آن ميرمحمد كريم موسوي باكويي ترجمه و تفسيري به نام كشف‏الحقائق عن نكت الآيات و الدقائق به رشته تحرير درآورده است. اين ترجمه و تفسير بي‏نظير در سه مجلد به شكل رحلي بزرگ و با چاپ زيبا و وزين به همت حاج زين‏العابدين تقي اوف در سال 1322 در تفليس به چاپ رسيده است. مؤلف كه از مجتهدين طراز اول آذربايجان و قاضي شهر باكو بوده است، درباره انگيزه نگارش ترجمه و تفسير كشف‏الحقائق به زبان تركي آذري چنين بيان مي‏دارد.
«از آن جا كه ملتهاي مختلف اسلامي نمي‏توانند آنچنان كه سزاوار است، از مفاهيم قرآني به جهت عربي بودن آن استفاده كنند، لذا ترجمه قرآن به زبانهاي مختلف ملتهاي اسلامي لازم و ضروري است. اگرچه از هر ملتي چون فارس، ترك، هند، بربر و غيره دانشمنداني وجود دارند كه احكام قرآن را به آنان تفهيم مي‏كنند، ليكن ميان شنيدن از عالم و خواندن قرآن و درك مفاهيم قرآني به زبان مادري خود شخص تفاوت زيادي وجود دارد»9
مفسر براي آشنا ساختن خوانندگان با معاني عبارات قرآني با سبك خاصي آيات را ترجمه و تفسير كرده است كه مخاطبان آذربايجاني بتوانند علاوه بر درك معاني و مفاهيم قرآن معاني و معادل كلمات قرآن را نيز ياد بگيرند. اين ترجمه و تفسير به كرّات به چاپ رسيده است و توسط عبدالمجيد صادق نوبري به زبان فارسي برگردانده شده است.

اين ترجمه و تفسير توسط مفتي قفقاز شيخ‏الاسلام محمدحسن مولي‏زاده شكوي در دو جلد به قطع وزيري در سال 1326 هجري قمري برابر با 1284 هجري شمسي در مطبعه غيرت تفليس چاپ شده است. اين ترجمه و تفسير به كرات در ايران و آذربايجان به چاپ رسيده است.
يكي از ويژگيهاي مهم و خاص اين ترجمه و تفسير آنست كه براي هريك از واژه‏هاي قرآني معادل دقيق تركي آورده شده است.
مؤلف با استفاده از تفاسير معتبر، موارد اختلاف مفسرين شيعه و سني را بيان مي‏دارد و با اجتهاد بي‏نظيري نظر مفسرين شيعه را ترجيح مي‏دهد. مفسر بدون اين كه سخنان تفرقه‏انگيز بيان دارد، با شيوه عالمانه نظريات هر دو دسته را (شيعه و سني) بيان مي‏كند و آنها را مورد بررسي قرار داده صحت و سقم آنها را تعيين مي‏نمايد.
اين دو ترجمه و تفسير از مهمترين آثار قرآن‏پژوهي در آذربايجان به شمار مي‏رود. پس از استيلا يافتن بلشويكها تا انقراض شوروي سوسياليستي باب قرآن‏پژوهي بسته شد.
پس از فروپاشي شوروي اولين ترجمه قرآن به زبان تركي آذري معاصر و به الفباي كريل توسط دو نفر از علماي طراز اول و آكادميك آذربايجان پرفسور واسيم محمدعلي اوف و مرحوم پروفسور ضياء بنيادوف10 به چاپ رسيد و عملاً باب قرآن‏پژوهي مجددا در آذربايجان باز شد. پس از اين ترجمه نريمان قاسم‏زاده قرآن را به شكل ادبي بديعي ترجمه نمود. و تا آنجا كه نويسنده اطلاع دارد ترجمه‏هاي ديگري نيز در دست هست كه هنوز به چاپ نرسيده‏اند. انتشار چنين ترجمه‏هايي از قرآن بعد از فروپاشي شوروي و آنهم در مدت زمان كوتاه نشانگر قدمت قرآن‏پژوهي و اهتمام دانشمندان آذري به قرآن‏پژوهي است.

در دويست سال اخير تاريخ آذربايجان فراز و نشيب‏هاي زيادي داشته است. در روزگاري كه تمدن غرب در حال پيشرفت سريع در صنعت بود مسلمانان بيشتر درگير فئودالها، خان‏خاني و درگيريها و تضادهاي اجتماعي داخل خود بودند. در اين دوره از تاريخ بعضي انديشمندان مسلمان در مقابل غرب خود را باخته بودند و اعتقاد راسخ به تقليد كوركورانه از غرب و پشت پا زدن به تمام مباني خود داشتند. آنها براي رهايي سريع از خرافاتي كه گريبانگير مذهب و دين شده بود و فلاكت و نابساماني اجتماعي ــ سياسي و عقب‏ماندگي علمي، داروي غرب‏زدگي را تجويز مي‏كردند. پيشروان اين نظريه همچون ميرزا فتحعلي آخوندزاده، ميرزا ملكم خان، سيدحسن تقي‏زاده وكمال آتاتورك كه حتي نظريه تغيير الفبا را به پيش كشيدند و از اين طريق سعي كردند ضربه مهلكي به پيكره وحدت اسلامي مسلمين وارد سازند. اين توطئه آن چنان كارساز بود كه تركيه و آذربايجان با تغيير الفبا از جامعه بزرگ اسلامي جدا گشته و تخم شوم پان تركيسم، پان عربيسم، پان ايرانيسم و ناسيوناليسم و شوونيسم در ميان مسلمين كاشته شد. از طرف ديگر انديشمنداني نيز بودند كه به فكر تجديد حيات اسلامي در تمام زمينه‏ها با استمداد از مفاهيم و انديشه‏هاي قرآني افتادند. دانشمنداني چون اقبال لاهوري در پاكستان، سيد قطب در مصر، محمد عاكف در تركيه، ميرزا علي اكبر صابر در آذربايجان با اشعار و آثار خود مسلمين را از خواب گران بيدار مي‏ساختند.
در آذربايجان انديشمندان مسلمان از چندين ناحيه مورد تاخت و تاز بودند. از طرفي روس‏زدگان نجات را در تقليد بي‏چون و چرا از تمدن غربي (روسيه) مي‏دانستند كه انديشمندان اسلامي جبهه‏اي در مقابل اين روشنفكران روس‏پرست گشوده بودند و از طرف ديگر موردتهاجم و تكفير روحاني نمايان سودجو و بيسواد بودند كه هرگونه پيشرفت علمي و سوادآموزي جامعه را به ضرر منافع خويش مي‏ديدند. بنابراين انديشمندان مسلمان كه به فكر تجديد حيات اسلامي و بازشناسي قرآن و اسلام افتاده بوده و درصدد دفاع از دين به شكل علمي برآمده بودند و پيشرفت علمي را براي دين و دينداري مفيد مي‏دانستند، در دو جبهه مي‏جنگيدند.
در اين دوره از تاريخ آذربايجان، تدريس و تحصيل در مدرسه به سبك جديد، تحصيل و تدريس جغرافيا و حتي امر كتابت براي شاگردان از طرف عده‏اي از روحانيون ممنوع بود. مجله ملانصرالدين كه در آذربايجان به چاپ مي‏رسيد و تقريبا شرق را (ايران ــ مصر، هندوستان و آسياي ميانه) تحت پوشش بيدارگري خويش قرار داده بود؛ پايه‏گذار يك مكتب نويني در شرق بود و وضعيت فلاكت‏بار مسلمين را به طور گسترده در شماره‏هاي مختلف منعكس كرده است.
متفكران و قرآن‏پژوههاي مسلمان در برابر جهالت، بي‏سوادي و عقب‏ماندگي فرهنگي ايدئولوژي نوين اسلامي را مطرح كردند و به بازشناساندن سيماي حقيقي اسلام پرداختند. متفكراني چون سيدعظيم شيرواني11 ميرزا علي اكبر صابر12 عباسقلي آقا باكيخانوف13 و مفسريني چون ميرمحمدكريم موسوي و ملامحمد حسن شكوي‏زاده پيشروان بينش جديد از توحيد، اسلام و قرآن و نخستين پايه‏گذاران بازآموزي مفاهيم قرآني بودند. ميرزاعلي اكبر صابر با اشعار خود به تقبيح جهالت حاكم و به بيدارسازي مسلمانان و تشويق و ترغيب آنان به سواد و علم‏آموزي مي‏پرداخت. انديشمندان، روشنفكران را به بازآموزي مفاهيم قرآني دعوت مي‏كرد و توجه آنان را به محتوا، مضمون و معاني قرآن جلب مي‏نمود.
عباسقلي آقا باكيخانوف و سيدعظيم شيرواني با الهام گرفتن از قرآن، آثار متعدد علمي، اخلاقي و اعتقادي به جاي گذاشتند. روحانيوني چون ميرمحمدكريم موسوي و ملامحمدحسن شكوي‏زاده در بيداري روحانيت معاصر خود و فقهاي آن سامان سهم بسزايي داشته‏اند. علماي اسلام در اين دوره بيش از پيش متوجه ضرورت فهم دقيق معاني قرآن شده و به مقتضاي شرايط مختلف فكري و سياسي و اجتماعي درصدد تأليف آثار علمي، اخلاقي، اعتقادي و تفسيري برآمدند و علاوه بر اينكه مسلمين را به يادگيري علوم اسلامي چون كلام، فلسفه، منطق، ادبيات، تفسير، فقه و اصول دعوت كردند؛ فراگيري علوم طبيعي، جغرافيا، نجوم، رياضيات، هندسه و زبان اقوام ديگر را ضروري دانستند. اين در حالي است كه اين روحاني مترقي و روشنفكر آذربايجاني از طرف بعضي از روحانيهاي خشك مذهب و مقدس‏نما مورد تكفير قرار مي‏گرفتند. مرحوم ميرمحمد كريم موسوي باكويي با درك موقعيت همت خويش را به كار بست و با نگاشتن آثار علمي در راه وحدت مسلمين خدمات ارزنده‏اي را ارائه نمود.
ايشان در مقدمه تفسير خود در اين خصوص چنين مي‏گويد:
«در بعضي از تفاسير موجود، مخصوصا تفاسير موجود به زبان فارسي تنها به الفاظ و قواعد صرفي و نحوي اكتفا شده است و برخي مفسران به سخناني كه موجب تفرقه بين ملتهاي اسلامي مي‏شود، مبادرت ورزيده‏اند و حال آن كه اين تفرقه‏آفريني دور از مفاهيم قرآني است
هرچه هست از قامت ناساز بي‏اندام ماست
ورنه تشريف تو بر بالاي كس كوتاه نيست
نوشته‏هاي چنين دانشمندان دروغين، ملت اسلامي را در نظر ملتهاي غيراسلامي عقب‏مانده و حقير جلوه مي‏دهد. حاشا ثم حاشا كه در اساس اسلام هيچ قصوري نيست، نقصان از ناحيه ما مسلمين است»14
مؤلف در رابطه با جعل احاديث، رسوخ افكار ارتجاعي، تشويق و ترغيب ملتها به جهل و بي‏سوادي از ناحيه برخي مؤلفان، مطالب مفصلي را بازگو و با استناد به آيات قرآن و احاديث نبوي ملت اسلامي را به كسب علم و سوادآموزي دعوت مي‏كند.
وي فقها را علاوه بر يادگيري علوم اسلامي و قرآني به يادگيري علوم طبيعي و انساني دعوت مي‏كند:
«عجبا فقها در كتابهاي خود وقتي از ميراث و سهم‏الارث بحث مي‏كنند، آن را منوط به علم حساب مي‏دانند. در حالي كه اغلب طلاب علوم ديني از علم حساب بي‏خبرند.
همچنين فقها وقتي در باب صلاة از قبله بحث مي‏كنند، زيربناي بحث را علم هيئت (هندسه، نجوم و جغرافيا) قرار مي‏دهند، متأسفانه در اين زمان اغلب طلاب و مدرسين علوم ديني وقتي به مبحث قبله مي‏رسند، عاجز و مبهوت مي‏مانند...»15
در اين دوره از تاريخ آذربايجان دانشمندان آذري با پرداختن به علوم قرآني در تجديد حيات معنوي جامعه آذربايجان و در مبارزه با جهل و بي‏سوادي و خودباختگي انقلاب فكري ايجاد كردند. شعاع اين انقلاب فكري از طريق مكتب ملانصرالدين به ايران، تركيه و هندوستان تابيدن گرفت.
نتيجه اين بازآموزي علوم قرآني و بيدارسازي متفكرين اسلامي، ارائه ترجمه‏ها و تفسيرهاي نوين از قرآن كريم و نگارش كتب سياسي، اجتماعي، اخلاقي و علمي با استناد به آيات قرآني مي‏باشد.
تاريخ قرآن‏پژوهي در آناتولي ــ تركيه
چنانچه قبلاً ذكر شد درخصوص اولين ترجمه تركي قرآن نظرهاي مختلفي وجود دارد. پروفسور زكي وليد طوغان بر اين عقيده است كه در ميان گروه مترجمان تفسير طبري عالمان ترك نيز بودند كه همزمان با ترجمه فارسي، آن را به تركي نيز ترجمه كرده‏اند. اين ترجمه نيز مانند ترجمه فارسي ترجمه‏اي تحت‏اللفظي بوده است.16
اما پروفسور محمد فؤاد كؤپرولو و استاد عبدالقادر اينان بر اين باورند كه ترجمه تركي يك سده پس از ترجمه فارسي يعني در سده پنجم هجري (يازدهم ميلادي) پديد آمده است.17
هيچ يك از ترجمه‏هاي فوق اكنون در دست نيست. تنها مهمترين ترجمه تركي كه به تركي خاوري مي‏باشد در موزه هنري تركي ــ اسلامي استانبول نگهداري مي‏شود و ليكن شش ترجمه تركي متعلق به سالهاي سده 12 تا 16 ميلادي كه به صورت تحت‏اللفظي و تفسيرگونه موجود است. نخستين ترجمه چاپي قرآن كريم تفسير البيان است كه در سال 1842 ميلادي در قاهره به چاپ رسيده است. پس از آن به ترجمه و چاپ ترجمه‏هاي تركي در آناتولي به طور گسترده مبادرت شده است. ما در اين مقاله، تحقيقات و پژوهشهاي قرآني را به دو مرحله: دوره عثماني و مرحله دوره جمهوريت تقسيم مي‏كنيم:

عثمانيها به خاطر اينكه خود را پرچمدار اسلام قلمداد مي‏كردند و مدتي طولاني بر اكثر كشورهاي اسلامي عربي، اروپايي حاكم بوده‏اند و الحق كارهاي ارزنده‏اي نيز درخصوص معرفي اسلام و گسترش معارف اسلامي انجام داده‏اند، به پژوهشها و معارف قرآني اهميت مي‏دادند. عثمانيها عليرغم اينكه به دور از تعصبات قومي و نژادي و اختلاف زبان فعاليتهاي ارزشمندي در آموزش و گسترش زبان عربي و زبان فارسي داشتند. و براي زبان عربي به عنوان زبان دين قداست خاصي قائل بودند، با اين وجود به ترجمه و تفسير قرآن به زبان تركي از خود علاقه نشان نمي‏دادند و آن به دلايل زير بود:
1ــ متن عربي قرآن كريم از جانب خداوند به شكل اعجازآميز تنظيم شده است و در ترجمه، جنبه اعجاز آن از بين مي‏رود.
2ــ ترجمه هرچه هم قوي باشد در حد متن اصلي نيست و تنها برداشتهاي فردي مترجم از قرآن است.
3ــ بسياري از واژه‏هاي قرآن معادل ندارند.
4ــ قرآن پايه و اساس دين است و ترجمه نمي‏تواند جايگزين آن گردد.
5ــ زبان عربي زبان اسلام و قرآن است و ترجمه قرآن، به تدريج زبان عربي را كم فروغ مي‏كند واز شدت احساس لزوم فراگيري آن مي‏كاهد.
6 ــ پيامد ترجمه قرآن محروم ساختن مردم از درياي بيكران معارف اسلامي و مفاهيم قرآني است.
به دلايل فوق سالها ترجمه قرآن ممنوع بود تا آن كه در اواخر دوران عثماني به تدريج اين ممنوعيت برداشته شد و ترجمه قرآن رو به افزايش گذاشت و ترجمه‏هاي متعددي انجام پذيرفت كه قديمي‏ترين آنها عبارتنداز:
1ــ ترجمه خضربن شاهين كه در عهد سلطان مراد دوم (824-855 ق) انجام يافته است.
2ــ ترجمه حسين بن حسن، مربوط به سال 965 قمري
3ــ ترجمه محمدبن يوسف آغري مربوط به سال 968 قمري18
پس از آن نيز به تدريج در طول دوره حكومت عثماني ترجمه‏هاي فراوان ديگري پديد آمد كه در جمع به بيش از 60 ترجمه مي‏رسد.19
انگيزه اصلي ترجمه قرآن كريم در اين دوره بيشتر آموزش مفاهيم قرآن به تركها بوده است. به همين جهت بيشتر اين ترجمه‏ها در مناطقي دور از مركز خلافت عثماني (استانبول) انجام يافته است. زيرا در استانبول، به علت رواج آموزش زبان عربي چندان نيازي به ترجمه قرآن احساس نمي‏شده است.
به هرحال علاوه بر ترجمه‏هاي ذكر شده مهمترين ترجمه‏هاي دوران عثماني عبارتنداز:
1ــ ترجمه اسماعيل فرخ، مربوط به سال 1865
2ــ ترجمه محمد وهبي، مربوط به سال 1920
3ــ ترجمه جميل سعيد، مربوط به سال 1924
4ــ ترجمه احمد جودت پاشا، مربوط به سال 1927
5 ــ ترجمه اسماعيل حقي از ميرلي، مربوط به سال 1927
6 ــ ترجمه حمدي بارز، مربوط به سال 1935
7ــ ترجمه عمر رضا دوغرول، مربوط به سال 1943
2) تحقيقات و پژوهشهاي قرآني در دوره جمهوريت
ظهور كمال آتاترك، پايان حكومت عثماني و آغاز دوره جديد در تاريخ تركيه محسوب مي‏شود. برخلاف تصور ظاهري گرچه با ظهور كمال آتاترك پيوند تركان مسلمان با ديگر مسلمانان و همچنين با تاريخ و گذشته خود گسست وحكومت لائيك و ضدديني بر مسند قدرت نشست و عرصه بر مسلمانان و عالمان دين توسط حكومت لائيك تنگ گرديد، با اين وجود مردم تركيه بخصوص دينداران عالم و روشنفكران مذهبي همچون محمد عاكف ارصوي» كه همتاي محمداقبال پاكستاني و ميرزا علي اكبر صابرآذربايجاني است، با تجديدقوا و آگاهي از لطائف‏الحيل غربگرايان در راه اعتلاي تفكر ديني بسيار كوشيدند. روشنفكران مذهبي تركيه با شناخت وضع موجود و با آگاهي از نواقص و عيوب گذشتگان از يك طرف تفكر ديني را ترميم كردند و از طرف ديگر در مقابل تبليغات وسيع و فشارهاي سخت حكومت لائيك و روشنفكران غربزده كه از اسلام و دين، تصوير غلطي ارائه مي‏دادند و عقب ماندگي صنعتي و اقتصادي را ناشي از دين و اسلام قلمداد مي‏كردند و براي رهايي از فلاكتهاي گريبانگير چاره درد را در غربزدگي و حتي گرايش به مسيحيت مي‏دانستند20، با فعاليتهاي روشنگرانه، اشعار، خطابه‏ها و نوشته‏هاي علمي و تحقيقي خود با قدرت و شجاعت ايستادگي مي‏كردند.
ماامروزه شاهد نتايج آن مقاومتها و روشنگريها در تركيه هستيم كه عليرغم حكومت ضدديني تركيه و عليرغم تبليغات سوء و گسترش فرهنگ غربزدگي و بي‏بندوباري تفكر اسلامي، انديشه‏هاي قرآني روز به روز گسترده‏تر و عميق‏تر مي‏گردد.
برخلاف تصور ظاهري تحقيقات قرآني، ترجمه‏ها و تفسيرهاي قرآن در تركيه امروز هم از حيث كيفيت و هم از حيث كميت نسبت به دوران حكومت اسلامي عثماني در حد بالايي قرار دارد. اگر در حكومت عثماني تنها خليفه عثماني به گسترش معارف اسلامي اهتمام مي‏ورزيد در دوران جمهوريت اكثريت قاطع مردم تركيه به دفاع از ارزش‏هاي اسلامي و گسترش فرهنگي اسلام اهتمام مي‏ورزند. بعد از جمهوريت جامعه تركيه نسبت به قرآن، انديشه‏هاي قرآني، ترجمه و تفاسير قرآن به چنددسته تقسيم شدند.
1ــ گروهي به گذشته اسلامي و فرهنگ ديني پشت پا زده و كاملاً به غرب گرايش پيدا كرده و تكامل و ترقي را در سايه غربي شدن قلمداد كردند كه اين گروه را روشنفكران لائيك نام نهادند.
لائيكها عليرغم اينكه 99 درصد جامعه تركيه مسلمان بوده و فرهنگ اسلامي در آن ريشه دوانده است، به آن هيچ اهميتي نداده و هيچگونه آگاهي از اسلام و قرآن نداشته‏اند.
لائيكها درخصوص آخرين پيغمبر حضرت محمد (ص) اطلاعات دقيقي ندارند. آنها در اين خصوص به آراء و نظرات متشرقين غربي اتكا كرده‏اند.
لائيكها عادات و رسوم بعضا غلط جامعه را كه اغلب از جهل و بي‏سوادي و خرافات رايج در قشر عوام جامعه نشأت مي‏گيرد، به حساب دين مي‏گذارند و بدين طريق كمال استفاده را از آن مي‏برند. اين گروه حوصله گفت‏وگو و بحث را نيز نداشته و فقط با قلم و زبان خود و ظاهري علمي و مدرن به تبليغات سوء مي‏پردازند.
2ــ روشنفكران مذهبي: عده‏اي از عالمان و روشنفكران جامعه تركيه با درك صحيح از وضعيت موجود پايبند فرهنگ و تاريخ اسلامي خويش بوده و با تجديد قواي فكري و ترميم انديشه‏هاي ديني درصدد تجديد حيات معنوي جامعه تركيه برآمدند. اين گروه از روشنفكران كه به عبارتي نسل جمهوريت محسوب مي‏شوند، از گذشته خود نبريدند بلكه با مطالعه و بررسي آثار گذشتگان موارد ضعف و قوت انديشه و تفكرات ديني را يافتند و به بازسازي آن پرداختند. اين گروه از روشنفكران در دانشكده‏هاي الهيات دانشگاه‏هاي تركيه و همچنين در مدارس امام خطيب به تحصيل در زمينه قرآن، كلام، صرف، نحو، الهيات، تجويد، قرائت و غيره پرداختند و هم از طريق تربيت شاگردان ديني و نوشتن كتب و مقالات ديني در راه گسترش فكر ديني فعاليت كردند كه مهمترين نتيجه و حاصل آن پديد آمدن دهها نوع ترجمه، تفسير و پژوهشهاي قرآني، قرائت، حفظ و تلاوت قرآني است كه به طور مختصر به شرح آنها مي‏پردازيم.
الف: ترجمه: پس از انقراض خلافت عثماني و ظهور جمهوريت، حركت ترجمه در تركيه به علل مختلف رشد چشمگيري داشته است؛ به گونه‏اي كه تعداد ترجمه‏هايي كه پس از اعلان جمهوريت از سال 1923 تاكنون نگارش يافته بيش از ترجمه‏هاي دوران عثماني است. خود اين پروسه معلول عوامل متعددي است. كه از آنجمله است نياز شديد نسل جوان به گذشته درخشان خود. از اينرو براي رفع اين نياز مترجمين زبردست، قرآن را به تركي ترجمه و با خط لاتين به چاپ رساندند. نهضت ترجمه رونق يافت و دهها ترجمه نوين پا به عرصه ظهور گذاشت. استقبال گرم و شايسته مردم تركيه نيز مهمترين مشوق مترجمان و عالمان ديني در ارائه ترجمه‏هاي بهتر و زيباتر شد. از طرف ديگر محدوديتهاي قانوني كه در دوران عثماني بود، تماما برداشته شد و اين امر نيز سبب شد مترجمان مختلف با سبك و روش‏هاي گوناگون در ساحت ترجمه رقابت كنند و روز به روز ترجمه‏ها هم از حيث كميت و هم از حيث كيفيت رشد يابند. اگر به سير ترجمه قرآن در تركيه نظري بيفكنيم، خواهيم ديد از آغاز تاكنون ترجمه قرآن سير صعودي داشته است. به عنوان مثال در عرض 8 سال اخير در حدود سي و چهار نوع ترجمه ارائه شده است كه چاپ بعضي از ترجمه‏ها به چهاربار (با تيراژ بالا سي هزار) رسيده است. و يا از سال 1841 تا سال 1927 چهار ترجمه و تفسير، در دهه 30 يك دوره تفسير ده جلدي، در دهه 40 يك ترجمه دو جلدي، از 1951 تا 1960 هشت ترجمه، از 1961 تا 1970 شش ترجمه، از 1971 تا 1980 هفت ترجمه از 1981 تا 1989 نه ترجمه و از 1990 تا 1997 بيست ترجمه ارائه شده است. اين افزايش كمي همراه با رشد كيفي بوده است. يعني ترجمه‏هاي اخير سليس، ساده، روان با معادل يا بي‏دقيق و با جملات محكم، رسا و زيبا به چاپ رسيده است.
به هرحال تاكنون بيش از هشتاد نوع ترجمه به زبان تركي عثماني و استانبولي در دست هست كه هركدام به نوبه خود ارزش خاصي دارند و بزرگترين ميراث علمي، ديني و ادبي و فرهنگي جامعه تركيه مي‏باشد. مهمترين ترجمه‏هاي فوق عبارتند از ترجمه‏هاي: [دكتر عبدالوهاب اؤزترك مربوط به سال 1994، طلعت قوچ ييغيت سال 1993، ياشار نوري اؤزترك در سال 1993، خانم مدينه بالجي در سال 1992، علي ارسلان در سال 1990، عثمان كسكي اوغلو در سال 1988، علي بولاچ مربوط به سال 1983، جلال ييلدريم مربوط به سال 1982 و حسن كاراكارايا مربوط به سال 1981 مي‏باشد. از ترجمه‏هاي ياد شده ترجمه خانم مدينه بالجي به خاطر برخورداري از، سبك خاص جايگاه ويژه‏اي دارد. خانم مدينه، با مهارت كامل متن قرآن را به صورت تحت‏اللفظي بدون اين كه به ساختار نحوي جملات تركي خللي برساند ترجمه كرده است. اين سبك خود در يادگيري زبان قرآن و معادل‏يابي كلمات قرآني بسيار مفيد است. از طرف ديگر خانم بالجي بدون واسطه قراردادن ترجمه ثالثي مستقيما به ترجمه پرداخته است.
اگر ما هريك از ترجمه‏هاي يادشده را مورد بررسي قرار مي‏دهيم خواهيم ديد كه حقا كار قرآن‏پژوهي در تركيه از رشد كمي و كيفي برخوردار بوده و قابل تحسين است و گرچه معايب و نواقص زيادي در ترجمه وجود دارد، ولي با درك موقعيت كشور تركيه تلاش مترجمان ارزشمند است.
تفسير قرآن به زبان تركي نيز همراه با ترجمه رشد نسبتا خوبي داشته است. از مهمترين تفاسيري كه به زبان تركي چاپ شده است مي‏توان تفاسير زير را نام برد.
1. ترجمه تفسيرالميزان مرحوم علامه طباطبايي (سه جلد اول) كه توسط وحدالدين اينجه و در سال 8-1995 ترجمه شده است.
2. ترجمه تفسير قرطبي در 6 جلد توسط بشير اريار سوي كه در سال 8-1997 به انجام رسيده است.
3. تفسير قرآن كريم در 6 مجلد (تا سوره مائده) توسط محمود اوستا عثمان اوغلو در سال 8-1991 نگاشته شده است.
4. ترجمه تفسير مختصر مودودي كه توسط آي‏كوت دوغان در سال 1996 چاپ شده است.
5 . تفسير و ترجمه قرآن كريم در 7 جلد كه توسط محمود چانتاش در سال 1993 تدوين شده است.
6 . تفسير قرآن در 12 جلد كه توسط سليمان آتش در سال 1988 نگارش يافته است.
7 . تفسير قرآن كريم در 16 جلد كه توسط علي ارسلان در سال 1987 نگارش يافته است.
8. ترجمه تفسير في‏ظلال القرآن سيدقطب كه توسط م. امين ساراچ و الف حقي شن گولر كه در سال 79-1970 ترجمه چاپ شده است.
9 . تفسيري در 10 جلد توسط عمر نصوحي بيلمن در سال 1962 نگارش يافته است.
10. تفسير قرآن در 7 جلد كه توسط شمس‏الدين يشيل در سال 59-1957 به نگارش درآمده است.
11. تفسير كامل قرآن‏كريم كه توسط محمد وهبي در سال 22-1920 در 16 جلد با خط عربي نگارش يافته و به كرات با حروف لاتين به چاپ رسيده است.
غير از تفسيرهاي فوق تفسيرهاي مختصر ديگري نيز موجود است كه در جدول مربوط به ترجمه و تفسير قرآن ذكر كرده‏ايم.
ب: پژوهشهاي قرآني: قرآن‏پژوهان تركيه فعاليت علمي خود را آغاز كرده‏اند و فعاليتهاي خود را در چند زمينه شكل داده‏اند.

روشنفكران غرب زده به طرق مختلف قرآن را مورد هجوم قرار مي‏دهند. آنها باالقاء اينكه قصه‏هاي قرآن يك سري افسانه و خرافات است يا قرآن فقط يك كتاب خشك تاريخي است و نمي‏توان از آن به عنوان يك كتاب راهنما استفاده كرد و يا وحي همان روياي پيغمبران است و يا اينكه قرآن نمي‏تواند پاسخگوي نيازهاي امروزين جامعه باشد، سعي در كم رنگ جلوه داده و از اعتبار انداختن اين كتاب هدايتگر هستند. روشنفكران و نويسندگان مذهبي با اقدامات علمي به پاسخگويي به اين شبهات برآمدند. نويسندگاني چون بهاءالدين ساغلام و ياشار نوري اؤزتورك به شبهات القاء شده پاسخ مناسب دادند. بهاءالدين ساغلام طي يك سلسله مقالات علمي درخصوص زبان سمبولهاي قرآن و داستانها و قصه‏هاي قرآني را تفسير كرد. ياشار نوري اؤزتورك نيز به تناسب خلأهاي موجود به تفسير موضوعي قرآني پرداخت.
پروفسور دكتر ياشار نوري اؤزتورك درخصوص مفاهيم قرآني بيش از ده اثر علمي به چاپ رساند. مهمترين اثر ايشان «به سوي فهم قرآن» مي‏باشد. دكتر اؤزتورك21 در اين اثر مفاهيم مختلف قرآني را به‏طور مختصر توضيح داده است.
علاوه بر اين روشنفكران مذهبي با اشعار و آثار ادبي به مقابله با هجمات غربزده‏ها همت گماشتند. پرچمدار مبارزه غرب و غرب‏زدگي در تركيه محمدعاكف ارسوي مي‏باشد. محمدعاكف از شعراي بزرگ آناطولي محسوب مي‏گردد. كليات اشعارش تحت عنوان صفحات بارها به چاپ رسيده است. هر بيت و مصرع اين شاعر از مفاهيم قرآني الهام گرفته و در افشاء ماهيت تمدن غرب مي‏باشد. ايشان تمدن غرب را به گرگ تك دندان تشبيه مي‏كند. عاكف با اشعار حماسي و بيدارگر خود حركت بازگشت به خويشتن و از خود بيگانه نشدن در مقابل زور و تزوير غرب در جامعه تركيه به وجود آورد. اگر بگوييم كه محمدعاكف پدر معنوي و انقلابي جامعه تركيه محسوب مي‏شود سخني به گزاف نگفته‏ايم.

روشنفكران مذهبي با يك سري اقدامات علمي و مقالات و آثار روشنگرانه سعي كردند كه قرآن را از قبرستانها به محافل علمي بكشانند. در تركيه قرآن را بيشتر بر سر مرده در قبرستانها و براي كسب ثواب و بدون توجه به معنا و مفهوم آن تلاوت مي‏شد. نويسندگان ترك اين را مورد انتقاد قرار دادند.
در اين ساحت نيز دانشمندان زيادي قلمفرسايي كردند و با چاپ كتاب و مقاله كوشش نمودند.
در اين زمينه ترجمه كتابهاي مرحوم دكتر علي شريعتي بي‏نهايت كارساز بود. تقريبا اكثر آثار مرحوم شريعتي در مدت خيلي كم به زبان تركي ترجمه و چاپ گرديد و شديدا آن آثار مورد استقبال خوانندگان ترك قرار گرفت. اين به خاطر درد مشترك ايران و تركيه بود كه دكتر شريعتي درد را به خوبي تشخيص داده بود و به مهارت و كاملاً دقيق به درمان آن پرداخته بود.
به هرحال جامعه تركيه بخصوص تحصيل‏كرده‏هاي دانشگاهي به اسلام و معارف اسلامي روكرده است. كثرت ترجمه و تفسير قرآن كريم در تيراژ بالا و تجديد چاپ‏هاي ترجمه در اندك زمان هم نشان از گرايش گسترده قشر تحصيل كرده ترك به قرآن‏آموزي و درك معنا و مفاهيم قرآني است. فشارهاي حكومتي نه تنها هيچ تأثيري در رشد فرهنگ اسلامي نداشته است، حتي خود سبب گسترش اسلام‏خواهي نيز شده است.

1. توركلرين تاريخ و فرهنگينه بيرباخيش ــ دكتر جواد هيئت، ضميمه مجله وارليق سال 1378.
2. خدمات متقابل اسلام و ايران ــ شهيد مطهري ــ انتشارات صدرا ــ چاپ دهم ــ تهران.
3. سيري در علوم قرآن ــ يعقوب جعفري، انتشارات اسوه ــ 1373.
4. تفسير مجمع‏البيان ــ طبرسي ــ انتشارات مديريت ترجمه و نشر سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامي ــ تهران.
5. تفسيرالبيان ــ ملامحمد حسن شكوي‏زاده، چاپ سوم 1369 هجري شمسي، سازمان تبليغات اسلامي.
6. كشف الحقائق عن نكت الآيات و الدقائق، ميرمحمدكريم موسوي باكوئي، 1904 ــ تفليس ــ مطبعه بخاريه.
7. جنوبي آذربايجان تاريخي. انتشارات علم ــ 1985 ــ باكو.
8. ترجمه قرآن ضياء بنيادوف و واسيم محمدعلي اوف، انتشارات آذرنشر، باكو 1998.
9. عباسقلي باكيخانوفون سئچيلميش اثرلري ــ باكي، يازيجي نشرياتي ــ 1984.
10. هوب نامه ميرزا علي اكبر صابر. انتشارات فرزانه ــ تهران.
11. ملانصر الدينچي شاعيرلر ــ باكو.
12. مجله البينات. شماره‏هاي متعدد ــ فصل نامه مؤسسه معارف اسلامي امام رضا (ع) دفتر تبليغات اسلامي قم.
13. مجله ترجمان وحي ــ شماره يك تا پنج ــ مركز ترجمه قرآن به زبانهاي خارجي ــ قم.
14. نقد توطئه آيات شيطاني ــ عطاءالله مهاجراني. انتشارات اطلاعات چاپ شانزدهم 1378 ــ تهران.
15. سيري در تاريخ زبان و لهجه‏هاي تركي. دكتر جواد هيئت. تهران.
16. صفحات. محمدعاكف ــ انتشارات آق‏پينار ــ استانبول 1989.
17. ترجمه‏ها و تفسيرهاي چاپي قرآن مجيد ـ ـ عصمت بين آرق، خالدأرن ــ ترجمه محمد آصف فكرت انتشارات آستان قدس رضوي ــ 1373.
üylzöS mirek - na'ruK kidepolkisnA
5991 .lubnatSI .iveniyay IIMAS .krützÖ A.D .lralniyay gileT .malgaS.B .igillasnerve ni'na'ruK 7991 .lubnatsI
.krützÖ iruN rasaY .urgoD ayamalnA l'na'ruK .3991 iksaB ücnücÜ .lubnatsI .tuyoB ineY
,namuD ikeZ.M.rD .forP .rlnamülsüM ev naruK .ecraknA 7991 iralmyay rcef iksaB .2

---

1. قبل از اسلام قبايل ترك چندان انسجامي نداشتند و هركدام تحت تأثير اديان يهود، مسيحيت و مانيزم و بوديزم بودند كه اين مانع وحدت تركان و مانع تشكيل يك تمدن و دولت مستحكم بود.
2. توركلرين تاريخ و فرهنگينه بير باخيش ــ دكتر جواد هيئت. ضميمه مجله وارليق ــ بهمن و اسفند 1365. د. همان منبع
3. همان منبع
4. همان منبع
5. مهاجراني، عطاءالله، نقد توطئه آيات شيطاني
6. آندره در سال 1580 در شرق فرانسه به دنيا آمده پس از تحصيلات مقدماتي به تركيه عثماني روانه شد. در آنجا پس از آموختن زبانهاي عربي تركي و فارسي به عنوان كنسول فرانسه عازم مصر شد. ايشان قرآن را از متن عربي به فرانسه ترجمه كرد و همچنين نخستين ترجمه فرانسوي گلستان سعدي در سال 1634 نيز از اوست.
7. دكتر جواد حديدي ترجمان وحي ــ شماره 1 سال 1376 ــ شهريور، مقاله نخستين ترجمه قرآن به زبان فرانسه.
8. همان منبع.
9. ميرمحمد كريم موسوي باكويي، تفسير كشف‏الحقائق عن نكت‏الايات و الدقائق، جلد اول چاپ تفليس، گنجينه ترجمه‏هاي قرآن، مركز ترجمه قرآن به زبانهاي خارجي ــ قم
lubnatsI .ihiraT itayibedE krüT :.F.M 'ulurpoK .17 ec- krüT nimireK -i- naruK.A .narI :921 .P 6291 araknA .emelecni rib edninrezÜ irelemücreT 8.P .1691
10. پروفسور ضياء بنيادوف عضو آكادمي علوم آذربايجان و مسلط به زبانهاي تركي، عربي، انگليسي و نماينده مجلس آذربايجان بود كه در اثر ضربات چاقوي فرد ناشناس دارفاني را وداع گفت.
11. سيدعظيم شيرواني از شعرا و علماي برجسته آذربايجان است به زبانهاي عربي، فارسي، روسي و تركي مسلط بوده است و با جهل و خرافات مبارزه كرده و در ماه مبارك رمضان روز نوزدهم هنگام خروج از مسجد با ضرب چاقو به شهادت رسيده است.
12. ميرزاعلي اكبر صابر از روشنفكران و شاعران مشهور آذربايجان است. اكثر اشعارش به صورت طنز و در موضوعات اجتماعي است و با جهل و خرافات مبارزه كرد. ديوانش هورهورنامه توسط سيداشرف‏الدين گيلاني به فارسي ترجمه شده است.
13. عباسقلي آقاباكيخائوف از علماي بزرگ آذربايجان بوده و داراي تأليفات عديده‏اي به زبانهاي فارسي و عربي و تركي است در موضوعات اخلاقي، ديني، اجتماعي، علمي و جغرافيايي آثار ارزشمندي دارد. ديوان شعري نيز دارد. اولين گرامر زبان فارسي را نيز ايشان نوشته است.
14. ميرمحمد كريم موسوي باكوئي ــ كشف‏الحقائق عن نكت الآيات و الدقائق. مقدمه جلد اول.
15. ميرمحمد كريم موسوي باكوئي تفسير كشف‏الحقائق عن نكت الآيات و الدقائق، چاپ تفليس ــ مطبعة غيرت مقدمه جلد اول.
16. Togan Z.V. Londra va Tahran'daki islami Yozmalardan bazilarina dair. Islami tetkikler Enstitusu Dergisi (Istanbul) III (1959-1960). P.135.
18. تاريخ ترجمه قرآن در جهان ــ دكتر جواد سلماس‏زاده ــ چاپ اول تهران ــ اميركبير 1369. صفحه 81
19. Kuran - Kerim Bilgileri - D.O.Keskioglu Seh. 215.
20. پروفسور دكتر زكي دومان در كتاب قرآن و مسلمانان صحنه‏اي از مذاكرات سال 1923 در آنكارا در خصوص اصول تشكيلات را چنين بازگو مي‏كند كه توفيق رشدي در سخنان خود گفت: «من نظر خويش را از كرسي ملت اعلان مي‏دارم... از هيچ كس نمي‏ترسم. در اصول تشكيلات ما بايد نام دين ذكر گردد.» من وقت گرفته و از ايشان پرسيدم: «در اصول تشكيلات دين ما اسلام نوشته شده است. شما مي‏خواهيد كدام نظر را اعلان كنيد، ديگر در اصول تشكيلات كدام دين را مي‏خواهيد بگنجانيد، آيا مسيحيت را مي‏خواهيد؟» توفيق رشدي گفت: بله مسيحيت را، چونكه اسلاميت مانع ترقي است. ما با اين دين محو خواهيم شد كسي به ما اهميت نخواهد داد.»
21. پروفسور دكتر ياشار نوري اؤزتورك در سال 1945 چشم به جهان گشود در 9 سالگي حافظ قرآن گرديد. در رشته الهيات و حقوق فارغ‏التحصيل شد ــ در سال 1980 موفق به اخذ درجه دكتراي فلسفه اسلامي شد. تاكنون بيش از 20 اثر علمي از ايشان به چاپ رسيده است.