چکیده: نوشتار حاضر ادامه معرفى و ارزيابى معجم هاى موضوعى قرآن است.
در قسمت نخست نويسنده به بررسى تعدادى از فرهنگ هاى موضوعى پرداخت و از مزايا و كاستى هاى آنها سخن گفت. در اين نوشتار ارزيابى و بررسى ياد شده ادامه مى يابد و برخى ديگر از فرهنگ هاى موضوعى معرفى مى شود.

كليد واژه‏ها: معجم موضوعى، فرهنگ موضوعى، قرآن.

در شماره‏هاى پيشين به معرفى و ارزيابى ويژگيها و مشخصات برخى از معجمها و فرهنگهاى موضوعى قرآن پرداختيم. در اين قسمت به معرفى برخى ديگر پرداخته و ارزيابى ويژگيهاى آنها را پى مى گيريم.
فرهنگ موضوعى قرآن××× 1 الفهرست الموضوعى للقرآن الكريم، 1 جلد عربى، چاپ سوم 1376 ، انتشارات ناهيد - تهران، چاپ اول 1364. انتشارات فرهنگ ××× كامران فانى - بهاءالدين خرمشاهى
اين كتاب به عنوان كشف المطالب الفبايى يا فهرست موضوعى قرآن مطرح شده است.
فهرست اين كتاب به عربى تهيه شده و داراى حدود هفت هزار موضوع يا مدخل اصلى با توابعش مى باشد و سه هزار مدخل ارجاعى دارد. كلمه هاى فارسى نيز به عربى آن ارجاع شده است. مثل شكيبايى به صبر انديشيدن به تفكر و تعقل .
مدخل ها از «آب» كه به «ماء» ارجاع داده است شروع مى شود و به «يونس» و «الحوت» ختم مى شود.
اين مجموعه را مى توان تركيبى از فهرست موضوعى و لفظى دانست بسيارى از آيات در اين فهرست نيامده است شايد بدين خاطر كه هدف از آوردن آيات بيان نمونه بوده است مثلا در مدخل «رؤيا» تنها آيات سوره يوسف آمده است در حاليكه رؤياى ابراهيم‏عليه السلام و محمدصلى الله عليه وآله وسلم در قرآن ذكر شده است.
اين معجم به شيوه فهرستگان هاى جديد همراه با مترادفات و ارجاعات كمكى، تنظيم شده است. در بيان آيات
تنها به آدرس سوره و آيه بسنده شده و از آوردن عين آيات خوددارى گرديده است از سوى ديگر به رغم اينكه مدخل ها عربى است و هيأت كلمات الفبايى به صورت الفبايى ترتيب يافته اما اشتقاق ماده آن كلمات لحاظ نشده است.
از ويژگى هاى اين معجم ارجاع موضوعات هم معنا يا مرتبط به موضوع است كه مى تواند تصويرى كلى از يك موضوع را به دست دهد و كار تحقيق را سهل سازد در اين اثر كلمات مدخل از متن قرآن گرفته شده است و كمتر تصرفى در آن صورت گرفته است و اين، البته كاستى است كه در اين معجم به چشم مى‏خورد زيرا مفاهيم و اصطلاحات فراوان وجود دارد كه معادل خاصى در قرآن ندارد و از محتواى آيات گرفته مى شود.
نكته آخر اين كه برخى از مدخل هاى اين كتاب جنبه موضوعى و پشتوانه تحقيقاتى ندارد.
فرهنگنامه موضوعى قرآن كريم××× 3 2 جلد فارسى، چاپ اول 1383 ، تهران - دفتر نشر فرهنگ اسلامى. ××× دكتر احمد خاتمى
اين كتاب به ترتيب حروف الفبا، به گردآورى آيات ذيل موضوعات پرداخته است و از آب و باران شروع كرده و به يهود پايان داده است متفرعات خوددارى مى‏كند و تنها در مواردى، واژه را به صورت تركيبى مى‏آورد از پرداختن به مثلا «هدايت» را بصورت هدايت و خواست خدا» و «هدايت و گمراهى، يا قمار را «تحريم قمار» ذكر مى‏كند.
مى‏توان گفت كه ترتيب الفاظ بيشتر موضوعى است تا واژه‏اى. در ابتدا به راهنمايى موضوعات ارجاعى و فهرست نام سوره ها مى‏پردازد پس به موضوعات اشاره مى‏كند.
اين مجموعه بر خلاف حجم وسيع آن از جنبه موضوعى بسيار ناقص است گر چه آيات را نسبت به موضوعات ارائه شده به صورت مستوفا مى‏آورد.
الفهرست الموضوعى لآيات القرآن××× 3 3 جلد نشر مشكوة - تهران، چاپ اول 1380 هجرى شمسى = 1422 هجرى قمرى ××× محمد محمديان
بناى اين فهرست موضوعى، بر سه بخش است و در سه جلد تهيه شده است. بخش نخست توحيد است كه شامل مباحث اسماءاللَّه، صفات خدا علم اللَّه، قدرت اللَّه، رحمت اللَّه، خالقيت، مالكيت، ربوبيت، هدايت، اراده و مشيت خدا، اذن، توحيد، شرك، تسبيح خدا و مباحثى پيرامون كلمه اللَّه مى‏باشد كه در 25 باب تنظيم شده است و هر باب داراى فصلهاى است.
جلد دوم كه همان بخش دوم است آيات النبوه است كه شامل مباحث مربوط به نبوت و رسالت، اهداف و تعاليم انبياء، اهل كفر و ايمان، مواجهه كفار با تعاليم وحى، كتابهاى آسمانى، تاريخ انبياء، بويژه مباحث مربوط به رسول اكرم مى‏باشد و در 12 باب و 79 فصل و 730 عنوان تهيه شده است.
بخش سوم كه جلد سوم مى باشد به مباحث معاد و عالم آخرت، حقيقت معاد و مرگ، برزخ، احوال مؤمنان و كافران، بهشت و جهنم، مى‏پردازد و كه در 12 باب 51 فصل و 329 عنوان فرعى تهيه شده است.
فهرست موضوعى قرآن )منتخب المعارف(××× 1 4 جلد فارسى ، تنظيم: كاظم مقدم ، انتشارات محدث تهران، چاپ اول ،1381 ص 240 ××× حاج صادق امانى
اين مجموعه فهرستى از موضوعات قرآن است كه مجاهد شهيد «حاج صادق امانى» آن را نگاشته است.
موضوعات از دسته بندى برخوردار نيست و تنها آيات با ترجمه ذيل موضوعاتى همانند «امر به معروف و نهى از منكر، تولى و تبرى، صبر و بردبارى، جهاد، بخشش و انفاق، روز رستاخيز، سفارش به پدر و مادر، عصمت پيامبر در گفتار، نفاق، توبه، ارزش دانش، قرآن و علوم روز» آورده شده است.
در كتاب توضيح چندانى براى آيات آورده نشده؛ مثلا در بحث قرآن و علوم روز كه در بيش از 25 صفحه آمده، سلسله اى از آيات بدون هيچ گونه توضيحى درباره آنها ذكر شده است.
الفهرس الموضوعى لآيات القرآن الكريم××× 3 5 جلد عربى، مراجعه: دكتور محمد طلعت ابوصير ، چاپ اول 1424 ، ناشر شركة شمس المعارف ، قاهره - مصر. ××× محمد عوض العايدى
گردآورنده اين مجموعه در صدد جمع آورى آيات در قالب موضوعات با ترتيب الفبايى همراه با متفرعات لازم ذيل واژه بوده است. مثلا در «الاشهر الحرم» تنها بحث انسلاخ را آورده است يا «استهزاء به آيات الهى» را به مستقل در بحث آيات الهى آورده و استهزاء و سخريه را به سخريه و استهزاء ارجاع داده است در مواردى نيز مناسبت رعايت نشده مثلا «اخت موسى» را كه موضوعيت نداشته و مى‏توانست تحت عنوان موسى قرار دهد به صورت مجزا در ترتيب الفبايى قرار داده است
اين كتاب را مركز الكتاب للنشر قاهره در تاريخ 1424 ه.ق در قطع وزيرى چاپ نموده است. در اين اثر آيات‏به صورت كامل ذيل يك موضوع مى‏آيد. و به رغم آنكه داراى اطلاعات حجيم و گسترده است كارى بيشتر از معجم الفاظ نمى كند.
قبسات القرآن××× 1 6 جلد فارسى چاپ اول 1364 ، ص 644 ××× سيد على كمالى
اين مجموعه موضوعات را بدون دسته بندى منسجم و با ذكر آيات بدون ترجمه ارائه مى‏كند، از موضوعاتى همانند، توحيد، نبوت عامه، نبوت خاصه و قرآن شروع مى‏كند و به ترتيب به بعضى مباحث فقهى و اخلاقى مانند تقوا، ايمان، هجرت، صوم، صلاة، طهارت، تا به مباحث قيامت مى پردازد سپس آيات انبياء و غزوات رسول را ذكر كرده و در پايان آيات نفاق و بدعت و شيطان را مى‏آورد.
در اين كار هيچگونه موضوع نگارى آيات انجام نگرفته و تطويل آيات ذيل يك عنوان كلى، اطلاع رسانى را بى ثمر مى كند؛ مثلا ذيل موسى از آيه 102 تا 170 «اعراف» و از آيه 75 تا 99 «يونس» آورده شده بدون اينكه موضوع نگارى در آيات انجام گرفته باشد.
قرآن در زندگى××× 5 7 جلد فارسى ، چاپ اول 1379 ، ناشر: جامعة القرآن الكريم - قم ××× هادى نگارش
اين كتاب به ترتيب مصحف قرآن به آيات پرداخته است. منظور نگارنده از اين اثر كاربردى كردن آيات بوده است لذا به آيات موضوع داده است البته ممكن است هر آيه يك موضوع بيشتر نداشته باشد. هر چند اين دوره كتاب را نمى توان جزء كتاب فهرست موضوعى قرار داد، اما از آنجا كه مى توان از مطالب آن استفاده كرد، در اين شمار قرار مى‏گيرد.
الكشاف الاقتصادى لآيات القرآن الكريم××× 1 8 جلد عربى، نشر الدار العالميه لكتاب الاسلامى، رياض، چاپ دوم 1413 ه، ص 600 ××× محيى الدين عطيه
اين كتاب به صورت فرهنگ واژه هاى اقتصادى و بر اساس حروف الفبا واژه‏ها را دسته بندى كرده است و سپس آيات را به عنوان شاهد مى‏آورد. حدود 270 واژه آمده است و در اين اثر ذيل هر واژه آيات به صورت اجمالى دسته‏بندى و به معناى واژه اشاره‏اى شده است.
الكشاف الموضوعى القرآن الكريم××× 9 لجنة التحقيق لدار القرآن الكريم، 5 جلد در 2 مجلد عربى، تنظيم سيد آصف هاشمى و سيد سليمان موسوى، ناشر دارالقرآن الكريم، چاپ اول، صفر 1419 قم مقدسه ××× دارالقرآن الكريم
مباحث اين كتاب شامل: مبدأ، معاد، اسماءاللَّه و اوصافه، نبوت و انبياء، معرفة الانسان، منجيات الانسان، مهلكات الانسان، مى‏باشد كه با عناوين فرعى در حدود 4100 موضوع است.
در اين كتاب استقراء خوبى انجام گرفته است و به طور مستوفى موضوعات و آيات مطرح شده است، اما در عين حال برخى از مباحث را مطرح نكرده است مثل مباحث تخصصى علمى بلكه بيشتر به مباحث اعتقادى پرداخته است. و نيز نسبت به فروعات، كار دقيق صورت نگرفته است. آيات را كامل آورده امّا شاهد آيه را مشخص نكرده است.
كشف المطالب قرآن مجيد××× 1 01 جلد فارسى، ناشر مشهد - چاپ اول خرداد 1373 با حمايت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى، ص 264. ××× مهدى مستشارى كرمانشاهى
دسته بندى اين كتاب به لحاظ سه عالم:
«دنيا، برزخ، قيامت» صورت گرفته و مباحث كلى، با آدرس آيات آمده است.
دسته بندى مشخصى در كتاب مشاهده نمى شود. و تقسيم ها و موضوع نگارى كتاب از روى ترجمه و تفسير «آقاى مهدى الهى قمشه اى» اقتباس شده است.
مرشد الحيران الى بحوث القرآن××× 3 11 جلد عربى، چاپ اول 1997 ، دار دمشق - سوريه ××× محمد مرشد عابدين
مؤلف اين كتاب حدود 400 موضوع را مورد بررسى قرار داده است. اين مجموعه بيشتر فرهنگ موضوعى مى باشد كه واژه هايى مطرح و آيات مربوط را مورد تحليل قرار مى دهد مؤلف از اهل سنّت مى‏باشد و در تحليل مباحث، از كتابهاى حديث بخارى، مسلم و ترمذى بهره گرفته است.
مدخلهاى مورد بررسى بر اساس حروف الفبا از ابن )بنوة و تبنى( شروع مى شود بدنبال آن اثم )الفاحشه( و اجارة و اجماع تا به يتيم و يسر )يسار( و يمين ختم مى شود.
در اين فرهنگ مطالب خوبى جمع بندى شده است و براى هر واژه آيات مربوط با توضيحاتى ذيل آيه آمده است از جنبه لغوى نيز واژه‏ها مورد بررسى قرار گرفته است. نسبت به متفرعات واژه ها غالباً تنها به يك مورد از آن بسنده شده است مثلا «صوم» تنها «صوم فى الاعتكاف» بعنوان متفرع آمده است گر چه در بعض موارد متفرعات بيشترى آمده يكى از كاستى‏هاى اين اثر اين است كه بعضى موارد را يكجا آورده كه بهتر بود تفكيك مى‏شد مثل «بخل و تبذير» يا «جدل و حجت» يا «لسان و لون.»
معجم الأعلام و الموضوعات فى القرآن ××× 3 21 جلد عربى، چاپ اول 1415 ه 1995 م ، نشر دار الشرق، القاهره - مصر ××× عبدالصبور مرزوق
اين معجم به دو بخش اعلام و موضوعات تقسيم شده است. بخش اول در چهار قسم: اللَّه )صفات و اسماء(، اعلام انبياء، اعلام غير انبياء و موارد اعلام بدون اسم و غير مصرح مطرح گرديده است مدخل هاى اين بخش كامل است آورده شده و هر مدخلى با موضوعات متفرع آن همراه با متن آيه و آدرس آن همراه است بخش دوم كه به موضوعات اختصاص دارد بر اساس حروف الفباى عربى به مدخل ها و موضوعات متفرع آن مى پردازد سيستم ارجاعات نسبتا خوب دارد آيات قرآن نيز خوب جمع آورى شده است. موضوعات متفرع هم هر چند كامل نيست اما تا حدود زيادى در امر اطلاع رسانى سودمند است.
المعجم الطبيعى للقرآن الكريم××× 1 31 جلد عربى، عزيزالعلى الغرى، مراجعه )محمد توفيق ابوعلى( نشر شركة المطبوعات للتوزيع و النشر( چاپ اول ،2001 بيروت - لبنان، ص 516 ××× عزيز العلى الغرى
اين كتاب بيشتر فرهنگ موضوعات طبيعى است كه بر اساس حروف الفباء از ابّ كه از آيه «و فاكهة و ابّا» گرفته است، شروع مى شود و بدنبال آن ابل و اَيْهَل و اَثل مى آيد تا در پايان به وعل و ياقوت و يقطين ختم مى شود روش كارش بدين شكل است كه در آغاز مدخل و واژه را از جنبه لغوى مد نظر قرار مى‏دهد سپس آيه مربوط را بررسى مى كند و نكات علمى موضوع را مطرح مى‏كند. آنچه در انتخاب مدخلها براى مؤلف اهميت داشته يكى عربيت )فراتر از استعمال هاى قرآنى( بوده است و ديگر اينكه واژه عنوان يك پديده يا مخلوق طبيعى باشد مثل حيوانات، گياهان، اشياء، عناصر و مفاهيمى از اين قبيل.
اين مجموعه از جنبه اطلاع رسانى در بعد شناخت واژه هاى طبيعى بسيار مفيد است هر چند بوى تفسير برأى در بعضى موارد و مثل مصاديق واژه ها به مشام مى رسد مثلا «فراش» را در آيه «يوم يكون الناس كالفراش المبثوث» را به جراد معنا كرده است.
المعجم المفصل لمواضيع القرآن المنزل××× 1 41 جلد عربى ، دارالمعرفة، بيروت - لبنان، چاپ اول 1421 ه 2000 ميلادى ××× محمد خليل عيتانى
اين كشاف موضوعى كه برپايه ترتيب ابجدى به موضوعات قرآنى پرداخته است در برخى موضوعات به تعدادى از زير مجموعه‏ها و شاخه‏هاى موضوع اشاره دارد. در اين اثر حدود 1200 موضوع مورد بررسى قرار گرفته است. اولين در مدخل آن آدم به مباحث خلق آدم، عصيان ابليس و استكبار او، سكناى آدم در بهشت و اغواى وى توسط ابليس اشاره نموده است اما به مباحث ديگر مانند تعليم اسماء، سجده براى آدم و خلافت او اشاره نكرده اگر چه آيات مربوط به آن را ذكر نموده است.
آيات به صورت كامل با همراه با شماره و نام سوره و شماره آيه آورده شده بدون آن كه شاهد آيه مشخص شده باشد.
ديدگاه كلامى مؤلف را مى‏توان از ميان موضوعات دريافت. مثلا بحث رؤيت خدا در بهشت به عنوان يكى از موضوعات اوست كه از آيات 26 يونس و 35 ق و 23 قيامت بهره گرفته و آن موضوع را ذيل موضوع كلى حال مؤمنان در جنت ذكر كرده است.
ذكر اين نكته ضرورى است كه در اين اثر در مورد موضوعات مطرح شده آيات بسيارى از قلم افتاده است. مثلا ذيل موضوع سرقت، تنها به آيه سارقه (38 مائده( اشاره كرده است در حالى كه در حضرت يوسف‏عليه السلام و در سوره يوسف 4 آيه و نيز در سوره ممتحنه آيه 12 موضوع سرقت وجود دارد.
موضوعات انتخاب شده بيشتر ب گرفته از واژه‏ها و الفاظ قرآن است.
ذيل موضوع يوسف تقريبا تمامى سوره يوسف را آورده بدون آن كه آن را تقطيع و موضوع بندى كرده باشد.
اين كتاب به جز مواردى اندك، كارى بيش از يك معجم لفظى انجام نمى دهد.
المعجم المفهرس لمعانى القرآن العظيم××× 2 51 جلد عربى، محمد عدنان سالم، نشر دارالفكر المعاصر: لبنان، دارالفكر: دمشق - سوريه، چاپ اول 1416 ه، 1995م ××× محمد بسام رشدى زين
در اين كتاب بر اساس حروف الفبا، به مباحثى از قرآن پرداخته شده است و برخى از فروعات مدخلها ذكر شده است. اما در پرداختن به مطالب، دسته بندى ويژه‏اى در نظر نموده است.
براى موضوعات مورد تحقيق، اين كتاب منبع نسبتا خوبى است، مطالبش محدود مى باشد.
از ويژگى اين معجم نحوه ارجاع دهى آن است كه نسبتا خوب كار شده و نيز آيات به گونه كامل آورده شده است در بعضى موارد سلسله آياتى پى در پى آمده و در آن شاهد آيه كه حاكى از موضوع است، برجسته و پررنگ شده است.
المعجم المفهرس لمواضيع القرآن الكريم××× 1 61 جلد عربى ، نشر دار النفائس ، بيروت - لبنان، چاپ اول 1420 ه،ص 704 ××× محمد نايف معروف
در اين كتاب با ترتيب الفبايى موضوعى به آيات پرداخته شده و از مدخل «آدم» شروع و به «يونس» ختم شده است.
در برخى عناوين موضوعات فرعى نيز ذكر شده و در برخى هيچ اشاره اى به آنها نشده است. مؤلف نسبت به جامعيت موضوع خوب كار كرده است و تا حدودى در موضوعات فرعىِ عناوين تلاش شايسته اى انجام داده است. اما ضرورى بود نسبت به موضوعات فرعى بيشتر كار مى شد. مثلا در جايى كه آيات مربوط به زكات آورده شده بهتر بود به ذكر آيات اكتفا نمى شد، بلكه موارد مصرف و همراهى زكات با نماز،آثار زكات و ... نيز ذكر مى شد تا براى محقق بيشتر قابل استفاده باشد.
المعجم الموضوعى لآيات القرآن الكريم××× 1 71 جلد عربى، ناشر: بيت الافكار الدوليه ، عمان اردن ××× حسان عبدالمنان
اين معجم يك مجموعه الفبايى موضوعى است كه از «آخرت» شروع مى شود و به «يوم البعث» خاتمه مى يابد و در هر واژه اى موضوعات متفرع آن همراه با آيات به صورت نسبتا كامل مى آيد. واژه هايى را كه متناسب با موضوع را به آن موضوع ارجاع داده است و بر آن بوده كه موضوعات منسجم و پيوسته باشد مثلا بحث عمر را به انسان و انجيل را به كتب و انذار را به محمدصلى الله عليه وآله وسلم ارجاع داده است.
در اين كتاب مدخل هاى برگزيده شده از قانون واحدى پيروى نمى كنند. بعضى موارد تك واژه است و گاهى تركيبى است؛ ملاك واژه هاى اصلى و واژه‏هاى ارجاعى چندان مشخص نيست و بيشتر جنبه ذوقى و شخصى دارد. مثلا مساكين را به اموال، معجزه قرآن را به كفر، انفال را به جهاد و انفاق را به اموال يا زكات ارجاع داده است كه طبعا خود اين موارد از موضوعات كليدى مى باشند.
در بيشتر موارد به صورت اجمال به موضوعاتى فرعى پرداخته است مثلا در بحث خانواده )اسرة(، مباحث تكوين و پيدايش خانواده، نكاح، احكام آن، مهر )صداق(، حمل و رضاع، قتل اولاد، نشوز و طلاق و مباحث مرتبط ديگر آورده شده است.
گويا در اين مجموعه هدف اين بوده است كه مباحث فرعى و يا سرعنوانهاى بسيارى تحت عنوانى كلى تر آورده شود تا مباحث از وحدت برخوردار باشند؛ از اين لحاظ اين مجموعه قابل توجه هست هر چند اين هدف را دقيق و بخوبى معرفى و روشن نكرده است.
اشكالاتى كه دارد آن است كه بحث سرقت، ربا، قرض را تحت عنوان كلى اموال مطرح كرده است در صورتى كه آن مباحث خود موضوعات مستقلى‏اند كه مى توانند ذيل مباحث كلى مطرح شوند و بحث جانبى اموال فى نفسه موضوعيت ندارد.
نيز در آوردن آيات چندان ترتيب سوره ها لحاظ نشده است.
مى‏توان گفت معجم مفيدى است كه از جهت فراوانى اطلاعات به ويژه در زمينه موضوعات فرعى ذيل مدخل ها قابل استفاده است. اين معجم در يك جلد با 594 صفحه توسط بيت الافكار الدوليه به چاپ رسيده است.
المعجم الموضوعى لآيات القرآن الكريم××× 1 81 جلد عربى ، دارالفضيلة قاهره - مصر ××× صحبى عبدالرؤف عصر
اين كتاب در سه بخش «ايمان، تقوا، كفر و فجور» تنظيم شده است كه 280 مدخل مركب و غير مركب را دربردارد. سير ترتيب مدخل ها نه الفبايى است و نه منطقى. نسبت به مدخلهاى غير مركب نيز دسته بندى فرعى ارائه نداده است و تنها به آوردن آيات بسنده كرده است. هر چند در پايان فهرستى الفبائى از مدخلها آورده است.
از جنبه اطلاع رسانى به خوبى نمى توان از اين كتاب بهره گرفت، زيرا ذيل يك مدخل مانند «جهاد» در 13 صفحه تنها آيات را آورده است، نه دسته بندى و مباحث فرعى جهاد را مطرح كرده است و نه آيات را تقطيع نموده است، شايد «المعجم المفهرس» مفيدتر باشد. بسيارى از موضوعات پژوهشى در اين مجموعه از قلم افتاده و مورد عنايت قرار نگرفته است تنها مى توان اين معجم را فهرست موضوعات ايمان و تقوا و كفر و فجور دانست نه معجم موضوعات قرآن.
المفهرس الموضوعى لآيات القرآن الكريم××× 1 91 جلد عربى ××× محمد مصطفى محمد
تقسيم بندى مطالب كتاب به اين صورت مى باشد:
عقايد، ايمان، وحى، رسالات، يوم القيامة، العلم و العلماء، اركان اسلام )نماز، شهادتين، روزه، ...(، سجود، ادعيه، زكات، انفاق، هجرت و غزوات، جرائم و حدود، طاعات، مانهى عنه، اجتماعيات، عدة، مصيبةالموت، معاملات، عمل صالح، تكريم انسان، قصص و تاريخ.
اين اثر معجمى موضوعى و غير الفبائى است كه شامل 30 عنوان كلى و 648 عنوان مركب فرعى است. در اين معجم به موضوعاتى كه لفظ آن در قرآن نيامده ولى از نظر محتوا قرآن به آن موضوعات نظر داشته نيز توجه شده است و مقيد به لفظ و عبارت قرآن نبوده و ذيل هر مدخل، آيه، محل استشهاد با نام سوره و شماره آيه آورده شده است. در اين معجم بر چينش و ترتيب موضوعات نظم و منطق حاكم نيست. آيات شاهد آن در برخى موارد تناسب و ارتباط معقول و صحيحى با مدخل ندارند. فاقد سيستم ارجاعات و مترادفات بوده و از جامعيت موضوعى برخوردار نيست و بسيارى از موضوعات و مدخل ها از قلم افتاده است. در اين مجموعه مباحث، در هم و خلط شده و تقسيم بندى منطقى وجود ندارد. آيات زنجيروار آمده است، بدون آن كه دسته بندى فرعى داشته باشد.
موسوعةالقرآن العظيم××× 1 02 جلد عربى، ناشر مكتبة مدلولى، چاپ اوّل، 2004 قاهره، مصر. ××× دكتر عبدالمنعم الحفنى
اين مجموعه دو جلدى كه بيشتر يك فرهنگ موضوعى توضيحى است مجموعه كاملى از مباحث را با ترتيب و نظم مناسب در بر دارد كه خود يك دوره معارف قرآنى است.
مطالب اين كتاب در هجده باب تنظيم شده است باب اول آن در مباحث كلى قرآن است كه لغت و تعريف قرآن و ترجمه و تفسير و اسلوب آن را شامل است.
باب دوم بحث نبوّت و نبى در قرآن است كه در آن به بحث ضرورت نبوت، صفات پيامبران و مختصرى از شبهات پيرامون پيامبر اسلام‏صلى الله عليه وآله وسلم پرداخته است.
باب سوم در ايمان و اسلام است كه اين دو را و مقابل آن دو را - كفر و شرك - توضيح داده است.
باب چهارم به اسرائيليات، شبهات و اشكالات و اكاذيب يهود در قرآن، متشابه و تناقض بين قرآن و تورات مى پردازد.
باب پنجم در مورد يهود و نصارى در قرآن است و به اعتقاد آنها پيرامون قرآن و محاجه آنها مى پردازد.
باب ششم به صورت اجمال به مطالب سوره هاى قرآن كريم اشاره دارد.
باب هفتم ويژه قصه‏هاى قرآن است كه به هنر قصه نويسى در قرآن اشاره كرده و به داستان خلقت و آدم و حوا و ساير پيامبران اشاره دارد.
باب هشتم به امثال و حكم در قرآن مى پردازد.
باب نهم اسباب نزول آيات
باب دهم نسخ در قرآن
باب يازدهم به مصطلحات قرآن اختصاص يافته است كه به برخى از واژه هاى مهم قرآن به شكل فرهنگ واژه ها پرداخته است.
باب دوازدهم مرگ و ساعت و قيامت بهشت و جهنم را مورد بحث قرار داده و آيات مربوطه را با توضيح و شبهات پيرامون آنها مطرح و پاسخ مى دهد.
باب سيزدهم از بحث قرآن و علم سخن مى‏گويد كه در دو بخش علم و قرآن و علم النفس و قرآن به مطالب مطرح شده مى پردازد.
باب چهاردهم درباره قرآن و فنون و صنايع آداب و اخلاق است.
باب پانزدهم اسلام و جنگ است كه به بحث جهاد و شهادت مى پردازد.
باب شانزدهم درباره اسلام اجتماعى است. مباحث زن در اسلام، ازدواج، باردارى، ولادت، شيرخوارگى و حضانت در آن عنوان شده است.
باب هفدهم عبادات است كه شامل مباحث طهارت و نماز و روزه و حج مى شود.
باب هجدهم معاملات است كه در سه بخش به اسلام سياسى، اسلام اقتصادى و اسلام جنائى مى‏پردازد.
هدف نگارنده، دفع شبهات و روشنگرى حول قرآن و اثبات جامعيت مطالب قرآن مى‏باشد.
ينابيع الحكمة××× 12 الدليل المعين للواعظين و المتعظين ، 2 جلد عربى، ناشر مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، بيروت - لبنان ، چاپ اول 1421 ه ××× محسن عقيل
اين كتاب بر اساس حروف الفبا به بررسى مدخل هاى قرآنى پرداخته است. نسبت به مدخلها هيچ تقسيم بندى ديده نمى‏گردد و فروعات واژه ها بيان نشده است. پس از ذكر آيات به آوردن رواياتى از كتابهاى حديثى شيعه بسنده كرده است.

از بررسى اجمالى حدود چهل معجم و فرهنگ موضوعى، توانستيم به خصوصيات و ويژگى هاى لازم در يك معجم موضوعى مناسب و مفيد پى ببريم. هر چند در هر يك از اين معجم‏ها، ويژگى‏ها و امتيازاتى نسبت به ديگر كتب در موضوعى خاص وجود دارد اما اثرى مى تواند برجسته و ممتاز باشد، كه از اين ويژگى ها بيشتر برخوردار باشد.
در ذيل ما به اين ويژگى ها اشاره خواهيم كرد و ضمن آن به ارزيابى اين معجم‏ها پرداخته و كتاب فرهنگ قرآن را كه جزو جديدترين و گسترده ترين اثر در ميان كتاب‏هاى همنوع خود مى باشد محور ارزيابى قرار مى دهيم.
1 - در معجم‏ها موضوعى قرآن، ترتيب آوردن مدخل ها و عناوين فرعى آن متفاوت است. دسته اى از آنها مدخل ها را بر اساس حروف الفبا تنظيم نموده اند. دسته‏اى مباحث را به صورت موضوعى مرتّب كرده‏اند و در اين كار برخى دسته بندى منطقى به موضوعات خود داده اند و برخى ديگر ذوقى و استقرائى كار كرده اند.
پاره‏اى از معجم‏ها هم، تركيبى از الفبائى و موضوعى است يعنى مدخل ها به صورت الفبايى و موضوعات متفرع بر آن به صورت موضوعى آورده شده كه اگر موضوعات متفرّع بر مدخل ها به صورت منطقى و حساب شده آورده شود براى محقّقان و پژوهشگران بسيار مفيدتر و كاراتر خواهد بود. زيرا اين منبع به عنوان كتاب مرجع، اطلاعات ريز را به صورت الفبايى بهتر اطلاع رسانى مى كند تا به صورت موضوعى و در ضمن ارائه موضوعات متفرّع به صورت منطقى به پژوهشگر تصوير خوبى نسبت به موضوع داده و او را يارى خواهد كرد كه ارتباطات موضوع را مورد لحاظ قرار دهد.
حدود دو سوم از معجم‏ها به ترتيب موضوعى تنظيم گرديده اند مانند قبسات القرآن، تصنيف آيات القرآن، دليل مباحث علوم القرآن المجيد، الترتيب و البيان عن تفصيل آى القرآن، كشّاف الموضوعى القرآن الكريم و ... و يك سوم آن به ترتيب حروف الفبا مى باشند مانند: دليل الباحثين فى الموضوعات القرآنيه، فروغ بى پايان، معجم المفهرس لمواضيع القرآن الكريم، ينابيع الحكمه و ... و تعداد كمى از آنها همچون كتاب المعجم الموضوعى لآيات القرآن، تأليف حسان عبدالمنّان و نيز كتاب فرهنگ قرآن به نظم الفبايى و موضوعى مباحث قرآن پرداخته اند.
در كتاب اول واژه هاى انتخاب شده از قانون واحدى تبعيت نمى كنند گاه تك واژه و گاه تركيبى است لذا در واژه اصلى و فرعى به بى‏نظمى دچار گشته است و بيشتر جنبه ذوقى دارد. اما در فرهنگ قرآن كار منطقى تر و انتخاب واژه ها حساب شده‏تر است.
لازم به ذكر است كه برخى از معجم‏ها هم موضوعات‏شان را به ترتيب آيات قرآن آورده اند مانند: كتاب «قرآن در زندگى».
2 - دسته اى از معجم‏ها به بخشى از معارف و دانش بشرى پرداخته و اهتمام به قسمتى خاص از موضوعات داشته‏اند. همچون كتاب المعجم الموضوعى لآيات القرآن الكريم كه تنها به مباحث ايمان و كفر و تقوا به صورت مفصّل پرداخته است و نيز كتابهاى الكشّاف الاقتصادى لآيات القرآن الكريم و المعجم الطبيعى للقرآن الكريم. از جمله كتابهاى تخصصى است كه حدود 7 مورد كتابها را در بر مى گيرد و بقيه معجم‏ها به صورت عمومى به كليه مباحث معرفتى و علمى و عملى پرداخته اند.
مدخل هاى انتخاب شده در فرهنگ قرآن به صورت عمومى و فراگير است گرچه مباحث تخصصى را مى توان از متن آن استخراج نمود.
3 - جامعيت موضوعات داشته باشد؛ به اين معنا كه در موضوعاتى كه ارائه مى‏دهد به صورت كامل به آن پرداخته باشد. اين نكته با عمومى بودن يا پرداختن به تمام موضوعات متفاوت است. اين ممكن است معجمى تخصصى باشد، اما جامع موضوعات باشد. مثل الكشّاف الاقتصادى لآيات القرآن الكريم كه به تمامى مباحث اقتصادى پرداخته است.
فرهنگ قرآن نيز ذيل هر موضوع و مدخل خود مباحث بسيار و مستوفا ارائه داده است. مثلاً ذيل مدخل آدم‏عليه السلام حدود 90 عنوان فرعى مفيد آورده است كه نشانگر استحصاء تام موضوعات در اين واژه است. در نمونه‏هاى مشابه در اين موضوع بسيار كمتر به عناوين فرعى پرداخته‏اند. مانند الترتيب و البيان عن تفصيل آى القرآن كه به صورت موضوعى به آن پرداخته است. و يا كتاب المعجم الموضوعى لآيات القرآن الكريم كه به صورت جامع به موضوعات پرداخته است و انصافاً كتاب مفيدى است اما در مقايسه با موضوعات كار شده در فرهنگ قرآن ناقص است.
4 - فراوانى اطلاعات ذيل موضوع: منظور اين است كه معجم موضوعى با پژوهش كامل توانسته باشد كليه موارد آيات را در ذيل موضوع خاص قرار دهد نسبت به اين ويژگى بعضى از معجم‏ها به ذكر يكى دو آيه نمونه در يك موضوع بسنده كرده اند همانند فرهنگ موضوعى قرآن و كتاب آيه هاى زندگى و كتاب تنوير الاذهان لمواضيع القرآن.
اما در مقابل تعدادى از معجم‏ها به جستجوى كامل در قرآن پرداخته و كليه آيات مربوط به موضوع را آورده‏اند مانند كشف المطالب قرآن مجيد و فرهنگنامه موضوعى قرآن اما فرهنگ قرآن. با توجه به منابع غنى از جمله تفسير راهنما. كه كارى دقيق و وسيع بر روى آيات با فيش نگارى و موضوع نگارى ريز مى باشد. در ميان اين دسته كتاب ها ويژگى خاصى دارد مثلاً در موضوع آمادگى نظامى حدود پانزده آيه تحت عناوين فرعى آن ذكر كرده است يا ذيل موضوعات متفرع واژه آرامش از بيش از 90 آيه غير تكرارى بهره گرفته است.
5 - چگونگى آوردن آيه: در اطلاع رسانى بايد به گونه‏اى عمل نمود كه محقّق به راحتى به اطلاعات مورد نياز خود دست پيدا كند و استفاده مفيد بنمايد از اين رو در نشان دادن آيات يك موضوع نبايد ابهام و پيچيدگى وجود داشته باشد. گاهى ديده مى شود در برخى معجم‏ها آياتى را ذيل موضوعى مى آورند ولى مشخص نيست از كجاى آيه چنين موضوعى يا مطلبى استفاده شده است مثل كتاب پيام وحى و تا حدودى تفصيل آيات القرآن الحكيم. درآوردن آيات ذيل موضوع به سه گونه در معجم‏ها عمل شده است:
الف - ذكر آدرس آيه «آوردن شماره يا نام سوره و شماره آيه( مانند كتاب فرهنگ موضوعى قرآن و فروغ بى پايان و دليل الباحثين فى الموضوعات القرآنيه.
ب - متن آيه به صورت كامل و گاه چند آيه متوالى با ذكر نام سوره و شماره آيه آورده مى شود مانند الفهرس الموضوعى )محمّد مصطفى محمّد( و قبسات قرآن )كمالى( و المعجم الموضوعى لآيات القرآن.
ج - بخش شاهد در ميان آيه برجسته شده كه حاكى از آن موضوع خواهد بود و آدرس ذيل آن مى آيد. همانند المعجم المفهرس لمعانى القرآن العظيم و تنوير الاذهان، فرهنگ قرآن نيز از اين روش پيروى كرده است البته بايد اذعان نمود كه در اين بخش كار و دقت شايسته انجام نگرفته است هر چند عنايت بر اين بوده است كه شاهد آيه آورده شود. و در بسيارى موارد با تقطيع آيه به خوبى اين مهم انجام گرفته است. بايد گفت كه در ميان اين سه قسم ارائه اطلاعات قسم سوم بهترين است زيرا نه نياز به مراجعه مكرر به قرآن - همچون قسم اول - دارد و نه ابهام و ايهامى به سبب رديف كردن آيات بدون مورد استشهاد در آيه نسبت به موضوع باقى مى گذارد چنانكه در قسم دوم بود لذا در اين جهت هم فرهنگ قرآن عنايت و توجه خوبى داشته است.
كتاب تنوير الاذهان لمواضيع القرآن و فهرست موضوعى قرآن )حاج صادق امانى( از جمله كتابهايى‏اند كه شاهد آيه را ذكر كرده اند.
6 - روشن نمودن موارد مبهم: در معجم‏هاى موضوعى بسيار اتفاق مى‏افتد كه آيات ذكر شده با آن موضوع بى‏ارتباط و مفهوم آيه چنين موضوعى را در برندارد و موضوع احياناً از دلالت ضمنى يا التزامى آيه گرفته شده است و يا همچنانكه آيات قرآن ذو وجوه است ممكن است كسى وجهى را متوجّه شود دلى از وجوه ديگر آيه غافل باشد كه چنين امرى در قرآن بسيار است لذا لازم است در چنين مواقعى بيان و توضيحى ذكر شود و مطلب را از ابهام خارج كند.
اين نكته در بسيارى از معجم‏ها مورد عنايت قرار نگرفته است مانند تصنيف الآيات القرآن الكريم اما در كتاب اصول العلوم الانسانيه به خوبى انجام شده است و نيز در فرهنگ قرآن به اقتضاء مورد ابهام در پاورقى از جنبه ادبى و لغوى و عقلى و روايى به توضيح و روشنگرى مى پردازد.
مثلاً براى فيش «آزر، دور كننده ابراهيم‏عليه السلام از خانه به مدت طولانى» كه از آيه «... و اهجرنى ملياً» گرفته شده است به استناد كتاب لسان العرب آورده «ملياً به معناى مدت طولانى است» )ج 1، ص 303)
و يا براى فيش «آرامش دادن خدا به مؤمنان و مجاهدان در غزوه احد» كه ذيل موضوع آرامش بخشى به مؤمنان آمده و از آيه «... والرسول من بعد ما أصابهم القرح...» گرفته شده توضيح چنين آمده: «طبق شأن نزول، مقصود از كسانى كه به آنها زخم و جراحت رسيد، مجاهدان غزوه احد هستند» )مجمع البيان، ذيل آيه، ج1، ص321)
و يا براى روشن كردن فيش «آواره كردن مخالفان، شيوه رايج ميان قوم لوط» كه از آيه «... يا لوط لتكونن من المخرجين» در پاورقى آورده تعبير «من المخرجين» به جاى «لنخرجنك» مى رساند كه پيش از لوط، ديگرانى نيز تبعيد و از شهر اخراج شده بودند. )ج1، ص 408)
به هر صورت تبيين مواضع مبهم در معجم‏ها ضرورى مى نمايد زيرا امكان فراهم آوردن معجمى جامع كه به تمام آيات فارغ از توضيح اشاره داشته باشد، بدون اينكه ابهام و ايهامى در آن باشد بعيد و شايد محال باشد.
7 - آوردن برداشت و پيام آيات: براى اينكه موضوعاتى كه ذيل آيات آورده مى شود خشك و بى روح نباشد و نيز گوياتر و از جنبه اطلاع رسانى مفيدتر باشد مى توان ذيل آن موضوع و در پرتو آيه پيام و برداشتى به صورت يك جمله يا عبارت آورد. اين كار در بسيارى از معجم‏ها انجام نگرفته ولى در كتاب تنوير الاذهان لمواضيع القرآن به خوبى آمده است و نيز فرهنگ قرآن اهتمام بسيارى به آن داشته است شايد بتوان گفت مدار اين فرهنگ بر پيام ها و برداشت آيات مى باشد. مثلاً در مدخل «آيات خدا» ذيل موضوع «اختلاف زبان ها»، فيش برداشتى «تفاوت گويش و لهجه ميان انسانها، از آيات خدا» از آيه 22 سوره روم «و من آياته خلق السموات و الارض و اختلاف ألسنتكم...» )ج1، ص 463) آورده شده است.
8 - ساختار اطلاعاتى: در يك معجم، ساختار منسجم و ترتيب چينش اطلاعات از اهميت بالايى برخوردار است. اينكه موضوعات كلى ارائه گردد و ذيل آنها آيات بسيارى رديف شود در كار پژوهش نمى تواند مفيد باشد همچنانكه در بعضى معجم‏ها همچون كتاب الترتيب و البيان عن تفصيل آى القرآن و ينابيع الحكمه، سبيل الهدى و دليل الموضوعات فى آيات القرآن الكريم مشاهده مى شود بلكه هر چه موضوعات ريز و جزئى‏تر باشد و اطلاعات پيرامون آن روشن تر و دامنه آن محدودتر باشد، سودمندتر خواهد بود البته بايد در نظر داشت كه ريز كردن موضوعات نبايد به گونه‏اى زياد باشد كه از دايره يك معجم مفيد خارج شود و نتوان اطلاعات آن را جمع كرد و براى آن نظامى تعريف نمود. همان گونه كه موضوعات كلى، مفيد نيست موضوعات بسيار ريز هم نمى تواند در امر پژوهش كارا باشد. در بيشتر معجم‏ها مانند فروغ بى پايان و تا حدودى المعجم المفهرس لمعانى القرآن اين كار انجام شده است. اما در فرهنگ قرآن مشاهده مى كنيم كه اين ويژگى به خوبى رعايت شده است. با ريز نمودن و جزئى كردن موضوعات، فروعات بسيارى را ارائه داده و آن فروعات نيز برخوردار از نظامى موضوعى الفبائى است تا مراجعه به موارد مورد نياز آسان باشد مثلاً مدخل احتجاج را با فروعات بسيارى )حدود 45 موضوع( كه بيانگر احتجاجات در قرآن است با موضوع نگارى گويا و يا فيش برداشتى آيات كه جوانب آيات ذيل موضوعاتش را روشن مى كند )ج2، ص 293 - 333) در 40 صفحه ارائه داده است.
براى رفع تكرار و عدم فربه شدن معجم لازم است از سيستم ارجاعات استفاده شود زيرا به سبب ارتباط تنگاتنگى كه موضوعات علوم و معارف و خصوصاً موضوعات علوم انسانى با يكديگر دارند ناگزيريم موضوعاتى را در جاهاى مختلف مطرح كنيم و آوردن يك موضوع در مواضع گوناگون گذشته از اينكه اطّلاع رسانى را سخت مى كند حجم معجم را چندين برابر خواهد كرد، بهتر است در اين گونه موارد موضع را بنا بر اولويت زير مدخل مناسب تر قرار داده و براى مواضع ديگر با ارجاع دادن آنها را مشخص نماييم. فرهنگ قرآن از سيستم ارجاعات بسيار استفاده نموده و نيكو بهره گرفته است مثلا در موضوع توبه محقّق را به موضوع انابه راهنمايى مى كند )ج2، ص458) و يا در موضوع اخلاص در تسبيح ما را به موضوع اخلاص ملائكه راهنمايى مى كند )ج2، ص 457) و يا در انتهاى بحث اخلاص ما را به موضوع تسليم خدا بودن در مدخل تسليم هدايت مى كند. )ج2، ص 473) و نيز در كتابهاى فروغ بى پايان و تا حدودى المعجم المفهرس لمعانى القرآن، فرهنگ موضوعى قرآن و المعجم الموضوعى لآيات القرآن الكريم از سيستم ارجاعات بهره گرفته اند. امّا در كتاب الكشّاف الموضوعى للقرآن و سبيل الهدى و الفهرس الموضوعى لآيات القرآن الكريم اصلاً به كار نرفته است.
9 - آوردن اطلاعات دقيق و حساب شده: معجم‏ها نسبت به نوع تلاشى كه براى استخراج موضوعات، آوردن آيات، بررسى اجمالى موضوع و دسته بندى اطلاعات دارند، متفاوت هستند بعضى با توجه به لفظ و ظواهر اطلاعات را گردآورى مى‏كند بدون اينكه برنامه و اصولى پذيرفته شده داشته باشند.و موضوع نگارى مى‏نمايند.
برخى نسبت به اين امر اهتمام داشته و براى خود اصولى - كه حاكى از دقت در كار است - مقرر داشته و پذيرفته‏اند كه در اين ميان مى‏توان به المعجم المفهرس لمعانى القرآن الكريم و فروغ بى پايان اشاره داشت.
اما در فرهنگ قرآن اين اهتمام - چنانكه در مقدّمه كتاب هم آمده است - بسيار بوده است همچنانكه براى برداشت از آيات قرآن ملاك هايى گذاشته اند و اصول تفسيرى خاصى را قرار داده‏اند تا از تفسير به رأى مصون باشد و منابع مشخص و معتبرى را منبع كار قرار داده‏اند، استفاده از روايات و فهم عرفى و حجيت عقل در استنباط از آيات قرآن بنا بر اصول و ضوابطى مورد توجه قرار گرفته است. قواعد نحوى و ادبى و اصول بلاغت همچنانكه در تفسير راهنما مورد توجه بسيار بوده در فرهنگ قرآن كه بيشتر متأثر از اين تفسير است نيز اهميتى خاص دارد.
10 - مطالب و موضوعات بار اطّلاعاتى داشته و مدخل هاى انتخابى موضوعيت داشته و به روز و براساس نياز و كاربردى باشد: مى دانيم كه اقدام به تدوين معجم موضوعى قرآن طبعاً برخاسته از نياز و متأثر از انگيزه است و هر اندازه اين نياز واقعى تر و انگيزه قوى تر باشد توجيه تدوين و همّت بر آن بيشتر خواهد بود. انتخاب واژه ها متأثر از نوع نگرش و احساس نيازى است كه مؤلّف از آن برخوردار است ما در بعضى معجم‏ها مى بينيم تنها هدفى كه دنبال مى شود اين است كه كشّاف موضوعى تهيه شود و كار علمى انجام شوداما اين كه اين كار بتواند نيازهاى واقعى را پاسخگو باشد يا نه چندان مد نظر قرار نگرفته است هر چند انگيزه اقدام برخاسته از نياز باشد مانند: الكشّاف الموضوعى للقرآن الكريم و المعجم الموضوعى للقرآن الكريم. اما بعضى از معجم‏ها نشان از آن دارند كه نيازهاى جامعه را شناخته اند و بر اساس نيازهاى جامعه روز مدخل ها گزينش شده است مثلاً فروغ بى پايان كه در مدخل خانواده به مباحثى مثل ارزش خانواده، خانواده در نگاه حقوقى، مديريت خانواده، خانواده در نگاه فرهنگى و اقتصاد خانواده عواطف فرهنگى و مباحث فرعى آنها پرداخته و يا مباحثى مثل سازشكارى و سانسور و شايعه و شبهه افكنى و ... را متذكر شده است. و اين مطلب در فرهنگ قرآن به مراتب بيشتر مورد توجه قرار گرفته چرا كه جرقّه اوليه كار برخاسته از نيازى بوده است كه مؤسّس محترم اين كار عظيم )جناب حجت الاسلام و المسلمين هاشمى رفسنجانى( احساس كرده بود وى از اين كه منابع و فرهنگ هاى معتبرى كه بتوان به بهترين شيوه از آن اطلاع رسانى كرد و موضوعات قرآنى و مطالب مفيد را گرفت وجود ندارد اظهار تأسف كرده و خود اقدام كرده و سنگ بناى فرهنگ قرآن را نهاد. ايشان چنين ابراز مى دارند:
«گاه اتفاق مى افتاد كه براى پى بردن به نظر قرآن در باره يك موضوع ناگزير از مطالعه تمامى آن مى شدم... متأسف بودم كه چرا امت اسلامى، طى قرن ها، آن گونه كه بايد براى اين كتاب سرمايه گذارى بايسته اى نكرده اند و در طول روزگار طولانى، دائرةالمعارفى قرآنى تدوين نشده است تا جويندگان معرفت و حكمت به آسانى از آن بهره گيرند» )ج1، ص 50)
اما اين انگيزه و كار اوليه انجام شده همگام با انگيزش قوى ترى از جانب محقّقان مركز فرهنگ و معارف قرآن توانست طرحى سنگين و عظيمى را بنا نهد تا پاسخگوى نياز جامعه و محقّقان و پژوهشگران باشد اين اثر در حدى كه نشر شده است قابل استفاده محقّقان و كسانى كه در موضوع خاصى تحقيق و يا پايان نامه دارند بسيار مفيد است.
در اين اثر كه جامع موضوعات است كليه مباحث به سبكى آمده است كه كار يك مرجع دائرةالمعارف را مى كند و هر كسى در هر موضوعى مى تواند بهره اى از آن داشته باشد.
مثلاً در موضوع آهن كه از مواد مهم در صنعت مى باشد موضوعاتى همانند آفرينش آهن، استحكام آهن، امتحان با آهن، تاريخ آهن، ذوب آهن، صنعت آهن، فوايد و نعمت آهن و نرم شدن آهن آمده و بيش از هشت آيه ذكر شده است )ج1، ص 415 - 418)
11 - شناسه موضوعات اصلى: گاه بايسته است مدخل هاى معجم تعريف شده و مشخّصه هاى آن ذكر گردد و نيز حدود و قلمرو آن متعيّن گردد لذا بعضى از معجم‏ها به آوردن شناسه واژه ها اقدام كرده اند و بعضى به اين امر توجه نكرده و يا نيازى به آن نديده اند مانند: المعجم الموضوعى لآيات القرآن الكريم و يا الكشّاف الموضوعى للقرآن و تصنيف آيات القرآن الكريم.
اما در كتاب اصول العلوم الانسانيه ذيل آيات، به تعريف موضوع و محدوده آن مى‏پردازد. و در فرهنگ قرآن روش و سبك آوردن شناسه منحصر به فرد است از آن رو كه در ابتدا به تعريف مدخل و شناسه آن مى پردازد مثلاً ذيل مدخل «آتش بس» آورده است: «آتش بس» پيمان ترك جنگ به طور محدود و موقت است كه در عربى با واژه هاى «هدنه» و «مهادنه» از آن ياد مى شود در قرآن اين لفظ نيامده بلكه از مفاهيمى مانند ماههاى حرام و معاهدات موقّت مثل صلح حديبيه، آتش بس استفاده شده است )ج1، ص 119) و يا ارتجاع كه آمده «ارتجاع از ماده رجع در لغت به معناى بازگشت به مكان كار و گفتار پيشين است و در اصطلاح مخالفت كردن با جهش و انقلاب و پيشرفت در اجتماع و خواستار برجا ماندن نظام كهنه است در اين مدخل معناى اصطلاحى آن مورد نظر است و از واژگان جاهلية، اعقابكم و جملاتى مانند «بل نتبع ما وجدنا عليه آباءنا» و «بل نتبع ما ألفينا عليه آباءنا» استفاده مى شود. )ج2، ص 543).
12 - وجود اعلام: در قرآن به صورت صريح و غير صريح به اشخاص و يا مكانها اشاره شده است. يك معجم موضوعى كامل آن است كه از اين جهت هم كامل باشد. در معجم‏ها گاه در ميان مدخل ها به ذكر اعلام پرداخته‏اند و گاه تنها نام پيامبران خدا و يا افرادى كه به صورت صريح در قرآن از آنها ياد شده آمده است.
اما در فرهنگ قرآن پس از شناسايى اعلام مصرّح و غير مصرّح كه بيش از 800 مورد است به ترتيب حروف الفبا به آنها پرداخته شده است. مثلاً آدم و ابراهيم و ابليس و ابولهب و ... را موضوع نگارى و فيش هاى آنها را در پرتو آيات كريمه ذكر كرده اند.

مى توان گفت كه در ميان معجم‏ها موضوعى برخى هيچ امتيازى نسبت به ساير معجم‏ها ندارند و با وجود معجم‏ها ديگر ثمره اى در آنها به چشم نمى‏خورد مانند: قبسات القرآن و فهرست موضوعى قرآن )امانى( و سبيل الهدى برخى نسبت به يكديگر امتياز ضعف هائى دارند مانند دليل الموضوعات فى آيات القرآن كه از جنبه جامعيت موضوعى و ارائه دسته بندى ويژگى داشته اما نسبت به ارائه آيات ضعف دارد و يا مانند فرهنگ موضوعى قرآن كه نسبت به ذكر آيات ضعف دارد. برخى از آنها داراى ويژگى بسيارى هستند كه در كمتر معجمى يافت مى شود. مانند تنوير الاذهان و يا كتاب المعجم المفهرس لمعانى القرآن و ينابيع الحكمة.
اما فرهنگ قرآن داراى ويژگى‏هاى بسيارى است كه ذكر كرديم و اگر در اين ارزيابى بخواهيم معجم‏ها را درجه بندى كنيم فرهنگ قرآن در درجه اول و سپس تنوير الاذهان القرآن، الفهرست الموضوعى لآيات القرآن، اصول العلوم الانسانيه من القرآن، فروغ بى پايان و دليل الموضوعات فى آيات القرآن در رتبه‏هاى بعد قرار مى‏گيرند، البته كتابهاى المعجم الطبيعى، مرشد الحيران الى بحوث القرآن موسوعة القرآن العظيم به عنوان فرهنگ واژه ها مطرح هستند كه داراى اطلاعات خوبى مى‏باشند.
اما از آن جا كه هيچ كارى بدون نقص نيست به ويژه كشّاف موضوعى وسيع و جامعى همچون فرهنگ قرآن كه داعيه توانايى پاسخ گويى به محقّقان در زمينه هاى مختلف به شكلى سريع و آسان را دارد، كمبودهايى كه در فرهنگ قرآن احساس مى‏گردد ذيلاً ذكر مى كنيم:
توضيحات آيات در رساندن موضوع بسيار كم است و بايسته بود در اين زمينه آيات بيشتر تبيين مى شد هر چند ممكن بود حجم مجموعه زيادتر شود. اين كار در المعجم الموضوعى للقرآن به خوبى انجام گرفته است.
در فرهنگ قرآن بعضى از اعلام غير مصرح )يا تماماً( مطرح شده است اما به آوردن شناسه و ذكر آدرس آيه آن كفايت شده است مانند ابوميسره، ابوهند حجام، ابوبكر، ابى بن خلف، ابى بن كعب. در حالى كه جا داشت همچون مدخل «ابولهب» عمل شود و براى آنها نيز بر اساس شأن نزول و محتواى روايات فيش و موضوعاتى آورده شود.
در فرهنگ قرآن آوردن آيات يكسان نيست در برخى موارد تمام آيه آمده است و در بعضى موارد شاهد آيه آمده و آيه قطع شده است. و نيز گاهى آيات مشابه را يكى كرده و آدرس ها را ذيل آن آورده و در جاى ديگر آيات مكرر شده اند.
گاه آيه اى آمده و آدرس هايى ذيل آن كه تنها آدرس آيه اول است )آسمان(
در پايان اميدوارم خداى سبحان توفيق مضاعفى به دست اندركاران فرهنگ قرآن بدهد تا بتوانند به خوبى اين مهم را به انجام رسانند و تشنگان حقايق و معارف الهى قرآنى را سيراب كنند و حركت و جوششى در پژوهش و تحقيق قرآنى ايجاد نمايند.
والسلام