قرآن، نسيان(فراموشي)،فراموشكاران، انسان، بي اعتنايي، خودفراموشي، عذاب، آخرت و درمان فراموشي
"فراموشکار" در عربی معادل "ناسی" اسم فاعل از مادهی "نسی" است.[1] "نسیان" در لغت به معنای از یاد بردن و فراموش کردن چیزی است که قبلا ً در ذهن بوده؛[2] طبق این معنا نسیان ضد ذکر و حفظ است.[3] برای نسیان چند معنای مجازی نیز ذکر کردهاند؛ از جمله، بیاعتنایی و ترک کردن[4] که در کلام عرب استعمال لغت نسیان در معنای اخیر شایع است.[5] " فراموشی" در اصطلاح قرآنی غالباً به معنای بیاعنتایی به خدا و اوامر او اطلاق میشود.[6]
در قرآن کریم واژهی "نسیان" 45 بار با اشکال مختلف به کار رفته که 37 مورد آن دربارهی انسان است. اما واژهی "ناسی" و جمع آن (ناسین) در قرآن به کار نرفته است.
قرآن کریم فراموشکاران را مورد مذمّت قرار داده و مؤمنان را از اینکه خود را شبیه فراموشکاران قرار دهند، برحذر داشته است:
«وَ لاتَكُونُوا كَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ...»[7]
«و همچون كسانى نباشید كه خدا را فراموش كردند...»
خدای سبحان در کتاب شریف خود فراموشکاران را انسانهای فاسق معرفی کرده[8] و آنها را جزء حزب شیطان و از زیانکاران دانسته است؛[9] و نهایت بدبختی آنها در این است که آنها انسانهای زیان دیدهای هستند که در این دنیا نفس خود را که گرانبهاترین چیز انسان است، فراموش کردهاند.[10]
کسانی که گرفتار فراموشی هستند، عاقبت بدی دارند که در دو بخش کلی مورد بررسی قرار میگیرد:
که در چند عنوان به اختصار بیان میشود:
یکی از عواقب فراموشی، به وجود آمدن دشمنی بین فراموشکاران است.[11] خداوند خطاب به مسیحیان میفرماید:
«وَ مِنَ الَّذینَ قالُوا إِنَّا نَصارى أَخَذْنا میثاقَهُمْ فَنَسُوا حَظًّا مِمَّا ذُكِّرُوا بِهِ فَأَغْرَینا بَینَهُمُ الْعَداوَةَ وَ الْبَغْضاءَ إِلى یوْمِ الْقِیامَةِ...»[12]
«و از كسانى كه ادّعاى نصرانیت (و یارى مسیح) داشتند (نیز) پیمان گرفتیم؛ ولى آنها قسمت مهمّى را از آنچه به آنان تذكّر داده شده بود، فراموش كردند؛ از اینرو در میان آنها، تا دامنهی قیامت، عداوت و دشمنى افكندیم...»
زمانیکه نور خدا در وجود انسان خاموش شود، افکار پلیدی از قبیل ظلم به دیگران، وجود او را فراخواهد گرفت و تبدیل به حیوان وحشی میشود که انسانهای دیگر را میدرد تا خود زنده بماند و این موجب شعلهور شدن آتش دشمنی خواهد شد.[13]
حضرت مسیح(ع) پیغمبر رحمت بود و مردم را به صلح و صفا دعوت میکرد و آنها را به اینكه نسبت به آخرت توجه كامل داشته و از لذائذ دنیا و زخارف آن اعراض نمایند، تشویق مىكرد و همچنین از اینكه بر سر دنیا بایکدیگر مانند حیوانات بجنگند، نهی مىنمود؛ اما وقتی مسیحیان به موعظههای پیامبرشان توجه نکرده و فراموش کردند، خداوند نیز به جاى سلم، صفا، برادرى و دوستى، دشمنى و كینهتوزى را در دلهاشان قرار داد. این عداوت و بغض كه خداى تعالى از آن نام برده، جزء ملكات راسخهی امتهاى مسیحى شده، مانند آتش آخرت که از آن راه فراری ندارند، هر وقت بخواهند از غم آن رها شوند، دوباره به آن برگردانده مىشوند و به آنها گفته مىشود: «بچشید عذاب سوزاننده را.»[14]
گرفتار شدن به عذابهای دنیوی، یکی دیگر از عواقب منفی فراموشی انسانهاست:
«فَلَمَّا نَسُوا ما ذُكِّرُوا بِهِ أَنْجَینَا الَّذینَ ینْهَوْنَ عَنِ السُّوءِ وَ أَخَذْنَا الَّذینَ ظَلَمُوا بِعَذابٍ بَئیسٍ بِما كانُوا یفْسُقُونَ»[15]
«امّا هنگامىكه تذكراتى را كه به آنها داده شده بود، فراموش كردند، (لحظهی عذاب فرا رسید و) نهى كنندگان از بدى را رهایى بخشیدیم و كسانى را كه ستم كردند، بخاطر نافرمانیشان به عذاب شدیدى گرفتار ساختیم.»
وقتی یهودیان قلبهای خود را از موعظهها باز داشتند و به آنها بیاعتنایی کردند، خداوند آنها را که به خود ظلم کرده بودند، به عذاب سختی گرفتار نمود و این عذاب، جزاء فاسقانی است که از مواعظ اعراض نموده و در آنها تأمّل و تفکر نمیکنند.[16]
از بدترین عواقب فراموشی، خودفراموشی است. اگر انسان توجّه به خود کند نفس او آینهای است که شناخت آن جدای از شناخت خداوند نیست؛ به همین دلیل وحدت و پیوند ناگسستنی بین فراموشی خداوند و فراموشی نفس خویش است:[17]
«وَ لاتَكُونُوا كَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ...»[18]
«و همچون كسانى نباشید كه خدا را فراموش كردند و خدا نیز آنها را به "خودفراموشى" گرفتار كرد...»
کیفر نسیان خداوند، از یاد بردن خداوند نسبت به ذات خود فراموشکاران است؛ پس انسای الهی یعنی خداوند انسان غافل از حق را از خویشتن غافل میکند؛ به این معنا که قهر خداوند موجب میشود تا انسان خود را فراموش کند و کسی که خداوند توجّه به خود را از یاد خودش ببرد، در نتیجه خود را فراموش میکند، بهطوریکه نه عبودیّت خود را میشناسد و نه به ربوبیّت حق آگاه میگردد.[19]
بنابراین وقتى انسان خدا را فراموش كرد، اسماى حسنى و صفات علیاى او را كه صفات ذاتى انسان مانند فقر و حاجت مرتبط با آن هست، نیز فراموش مىكند. انسان نفس خود را مستقل در هستى مىپندارد و خیال میکند حیات، قدرت، علم و سایر کمالات را به صورت مستقل دارا هست و همچنین سایر اسباب طبیعى عالم را صاحب استقلال در تاثیر مىپندارد، اینجاست كه بر نفس خود اعتماد کرده، درحالیکه باید بر پروردگارش اعتماد کند. چنین كسى پروردگارش را فراموش کرده و به غیر او توجه مىنماید؛ در نتیجه خودش را هم فراموش میكند؛ اما غافل از اینکه انسان موجودى است وابسته و سراپا جهل، عجز، ذلت، فقر و... و آنچه از كمالات دارد از قبیل وجود، علم، قدرت، عزت، غنى و...، از آنِ پروردگارش است و تمام اسباب موجود در هستی نیز مانند اوست.[20]
از عواقب تلخ فراموشی، داشتن زندگی تنگی است که آرامش را از انسان سلب میکند:
«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَن ذِكْرِى فَإِنَّ لَهُ مَعِیشَةً ضَنكاً»[21]
«و هر كس از یاد من روى گردان شود، زندگى (سخت و) تنگى خواهد داشت»
هنگامی که شخصی آیات خدا را فراموش کند و خدا را از یاد ببرد، تنها چیزی که برای او اهمیت پیدا میکند، دنیاست که به آن دل میبندد؛ چنین کسی بر مطامع دنیا قانع نیست و هیچ وقت احساس آرامش نمیکند، هر چند در ظاهر، زندگی مرفّهی دارد؛ ولی از جهت روحی همیشه در اضطراب و ترس به سر میبرد و هیچ وقت دلش آرام نخواهدگرفت؛ زیرا تنها با یاد خدا دلها آرامش مییابد.[22]
پس اگر انسان با خدا نباشد و بیذکر او بخواهد زندگی کند، این دنیا با تمامی وسعت و بزرگیاش، برای او تنگ خواهد بود؛ ولی اگر خدا را داشته باشد و یاد خدا در زبان و دلش مسکن گزیده باشد، چنین کسی اگر درتنگترین زندانها هم باشد، احساس تنگی نخواهد کرد؛ زیرا خدایی را داراست که حد و مرزی ندارد و هیچ کس بزرگتر از او نیست.[23]
که به ذکر چند نمونه بسنده میکنیم:
«...إِنَّ الَّذِینَ یضِلُّونَ عَن سَبِیلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِیدُ بِمَانَسُواْ یوْمَ الحِْسَاب»[24]
« كسانى كه از راه خدا گمراه شوند، عذاب شدیدى بخاطر فراموش كردن روز حساب دارند!»
گمراه شدن از راه حقیقت، از نسیان روز قیامت سرچشمه مىگیرد و نتیجهاش عذاب شدید الهى است؛ یعنی اصولا فراموشى روز قیامت همیشه، سرچشمهی گمراهیهاست و هر گمراهى آمیخته با این فراموشكارى است که این اصل، تاثیر تربیتى توجه به معاد را در زندگى انسانها روشن مىسازد.[25]
سرّ گرفتار شدن انسان به عذاب الهی، به سبب فراموشی روز حساب است؛ اما اگر کسی به یاد روز قیامت باشد و بداند که برای هر عملش حساب پس خواهد داد، چنین شخصی به خود جرأت انجام گناه نداده و همیشه به دنبال طاعت خدا خواهد بود.[26]
یکی دیگر از عواقب دردناک فراموشی، فراموش شدن از طرف خداست؛ البته در مورد خدا، فراموش کردن به معنای حقیقی صدق نمیکند، بلکه فراموش کردن خدا به معنای بیاعتنایی و اهمال است و چه چیزی بدتر از آنکه خدا به انسان بیاعتنایی کند؟ خصوصاً زمانیکه انسان بیشترین احتیاج را به او دارد:[27]
«فَذُوقُوا بِمانَسیتُمْ لِقاءَ یوْمِكُمْ هذا إِنَّا نَسیناكُمْ...»[28]
«(و به آنها مىگویم:) بچشید (عذاب جهنم را)! بخاطر اینكه دیدار امروزتان را فراموش كردید، ما نیز شما را فراموش كردیم...»
همانطوریکه فراموشکاران نسبت به قیامت بیاعتنا بودند و آن را مانند شئ فراموش شده و بیارزش رها کرده بودند، خداوند نیز با آنها همین معامله را خواهد نمود.[29] مقصود از اینکه خدا آنان را فراموش میکند، این است که آنها را از پوشش رحمت خود بیرون ساخته و با این طریق گویی او را فراموش کرده است؛ بنابراین در اینجا مقصود از فراموش کردن خدا، نتیجهی آن است که طبعاً اگر خدا کسی را فراموش کرد، آن شخص به عذاب الهی گرفتار میگردد و این یعنی خروج از رحمت خدا.[30]
از مواردی که خداوند آن را از عواقب سوء فراموشی ذکر کرده، کوری در محشر است. این کوری نتیجهی بیاعتنایی و فراموش کردن آیات خدا در دنیاست.[31]
«وَ مَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي... نَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيامَةِ أَعْمى»[32]
«و هر كس از ياد من روى گردان شود،... روز قيامت، او را نابينا محشور مىكنيم!»
یعنی همانطوریکه در دنیا وسیلهی نجات و سعادت را نمیدید و به آنها بیاعتنایی میکرد، در آخرت نیز کور محشور شده و از دیدن بهشت و چیزهای زیبا منع خواهد شد.[33] کوری آنها محرومیت از دیدار جمال پروردگار و رحمت واسعهی الهی است که همه جا را فراگرفته و چون آنان در دنیا جز آنچه مورد خشم، نفرت و انزجار خداوند بود(معاصی و سیّئات)، باور نداشتند و نمیدیدند، در آخرت نیز جز غضب و خشم الهی را مشاهده نمیکنند که آیات 124 – 126 سورهی طه بیانگر این مطلب است.[34]
درمان فراموشی که از غفلتِ دل ناشی میشود، تنها با یاد مستمر خدا میسّر است:
«وَ اذْكُرْ رَبَّكَ إِذا نَسیتَ»[35]
«و هر گاه فراموش كردى، (جبران كن) و پروردگارت را به خاطر بیاور»
ذکر خدا موجب حضور دائمی باری تعالی در دل است، بهطوریکه انسان حتی لحظهای از یاد خدا غافل نمیماند. این مسأله یکی از اصول یادگیری تکرار ذکر خدا در وجود انسان است که به صورت عادت در آورده و بدون تلاش و تحمل رنجی در هر لحظه از لحظات زندگی از رفتار او صادر میشود؛ در نتیجه یاد خدا همواره در قلب انسان حضور پیدا میکند. [36]
قرآن کریم پیرامون تذکّر و به یاد خدا بودن، در چند مرتبه و درجه سخن گفته است؛ گاهی از نماز که برجستهترین نمود عبودیّت آدمی و ستون دین الهی است، به عنوان عامل ذکر یاد کرده و انسان را به تحصیل آن واداشته است:[37]
«أَقِمِ الصَّلَوةَ لِذِكْرِى»[38]
«نماز را براى یاد من بپادار»
بنابراین نماز از بهترین مصادیق ذکر خدا و از مهمترین عوامل غفلتزدایی در انسانهاست.[39] امّا گاهی خصوص نماز مطرح نیست و بهطور کلّی میفرماید:
«یأَیهَُّا الَّذِینَ ءَامَنُواْ اذْكُرُواْ اللَّهَ ذِكْرًا كَثِیرًا»[40]
« اى كسانى كه ایمان آوردهاید! خدا را بسیار یاد كنید.»
این فرمان الهی، نه تنها در نماز و دیگر عبادتها جاری است، بلکه در همهی زندگی حتی تجارت نیز جریان دارد و کسانی که این فرمان الهی را در هستی خود بشنود و اطاعت کند، با عظمت ستوده میشود با اینکه ممکن است این ذکر کثیر، با غفلت قلیل همراه باشد.[41]
[1]. محمدعلی بقّال، عبدالحسین؛ المعجم المعجمی، تهران، دانشگاه تهران، 1376ش، چاپ اول، ج7، ص273.
[2]. فراهیدی، خلیل بناحمد؛ كتاب العین، قم، هجرت، 1410ق، چاپ دوم، ج7، ص304.
[3]. ابن منظور، محمدبنمکرم؛ لسان العرب، بیروت، دار صادر، 1414ق، چاپ سوم، ج15، ص322.
[4]. جارالله ابیالقاسم، محمود بنعمر؛ زمخشری، اساسالبلاغه، بیروت، دار صادر، 1992م، چاپ اول، ص631.
[5]. ابنعاشور، محمدبنطاهر؛ التحریر و التنویر، بیروت، مؤسسة التاریخ، 1420ق، چاپ اول، ج6، ص97.
[6]. طباطبایی(علامه)، سیدمحمدحسین؛ المیزان فی تفسیر القرآن، قم، جامعهى مدرسین حوزه علمیه قم، 1417ق، چاپ پنجم، ج7، ص89.
[7]. حشر/19.
[8]. وَ لاتَكُونُوا كَالَّذینَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُون(حشر/19).
[9]. اسْتَحْوَذَ عَلَیهِمُ الشَّیطانُ فَأَنْساهُمْ ذِكْرَاللَّهِ أُولئِكَ حِزْبُ الشَّیطانِ أَلا إِنَّ حِزْبَ الشَّیطانِ هُمُ الْخاسِرُونَ(مجادله/19).
[10]. سبحانی، جعفر؛ منشور جاوید، قم، توحید، 1360ش، چاپ دوم، ج1، ص274.
[11]. طوسی، محمد بن حسن؛ التبان فی تفسیر القرآن، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربى، بیتا، ج3، ص472.
[12]. مائده/14.
[13]. فضل الله، سیدمحمدحسین؛ تفسیر من وحی القرآن، بیروت، دارالملاك، 1419ق، چاپ دوم، ج8، ص88.
[14]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج5، ص241.
[15]. اعراف/165.
[16]. تفسیر من وحی القرآن، ج10، ص274.
[17]. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر موضوعی قرآن، قم، اسراء، 1378ش، چاپ اول، ج13، ص359.
[18]. حشر/19.
[19]. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر موضوعی قرآن، ج13، ص359 .
[20]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج19، ص219.
[21]. طه/124- 127.
[22]. «أَلا بِذِكْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوب»(رعد/28). المیزان فی تفسیر القرآن، ج14، ص225.
[23]. محمدی، کاظم؛ یاد خدا تجلّی ذکر در آینهی وحی، تهران، وزات فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1381ش، چاپ اول، ص99.
[24]. ص/26.
[25]. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران؛ تفسير نمونه، تهران، دارالكتب الإسلامية ، 1374ش، چاپ اول، ج19، ص264.
[26]. تفسیر من وحی القرآن، ج19، ص254.
[27]. التحریر و التنویر، ج8، ص116.
[28]. سجده/14.
[29]. فخرالدین رازى، محمد بن عمر؛ مفاتیح الغیب، بیروت، دار احیاء التراث العربى، 1420ق، چاپ سوم، ج25، ص146.
[30]. سبحانی، جعفر؛ منشور جاوید، ج3، ص259.
[31]. فخر رازی، محمد بن عمر، مفاتیح الغیب، ج22، ص112.
[32]. طه/124.
[33]. المیزان فی تفسیر القرآن، ج14، ص226.
[34]. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر موضوعی قرآن، ج13، ص358.
[35]. کهف/24.
[36]. نجاتی، محمد عثمان؛ قرآن و روانشناسی، ترجمهی عباس عرب، مشهد، آستان قدس رضوی، 1367ش، ص279.
[37]. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر موضوعی قرآن، ج15، ص223.
[38]. طه/14.
[39]. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر موضوعی قرآن، ج11، ص37.
[40]. احزاب/41.
[41]. جوادی آملی، عبدالله؛ تفسیر موضوعی قرآن، ج15، ص225.