بَقَره، دومين و طولانى‌ترين سورة قرآن مجيد، داراي 0 واحد موضوعى ركوع، 86 يا 84 يا 85 يا 87 آيه، 21` كلمه و 00`5 حرف خازن،/9؛فيروزآبادي، /33؛قس: راميار، 83. در ترتيب مصحف، سورة بقره نخستين سوره از مجموعة «سبع طُوَل» سوره‌هاي طولانى آغازين قرآن به‌حساب مى‌آيدبراي‌اين‌اصطلاح، نك: دارمى، /10؛ سيوطى، الاتقان، /20؛ بحرانى، /2.
وجه تسمية سورة بقره، بنا به قاعدة كلى نام‌گذاري سور نك: اندرابى،گ9 ب - 0 الف،شاخص‌ترين قصه از مجموعة داستانهاي بنى‌اسرائيل در قرآن، يعنى قصة گاو بنى‌اسرائيل بقره//7-3 است. داستانى كه تنها در اين سوره آمده است و از نگاه برخى مفسران، در ميان 9 داستان گزارش شده در اين سوره، شگفت‌ترين آنها به حساب مى‌آيد نك: بقاعى، /5-6؛ مشهدي، /1.
تكرار بار خطاب «بنى اسرائيل» از ميان بار تكرار آن در قرآن نك: عبدالباقى، 37، فراوانى سرگذشتهاي مربوط به قوم يهود و تعبيرات ستايش‌آميز يا گزنده‌اي كه تنها در اين سوره دربارة اين قوم آمده، اقتضا مى‌كرده است كه آن را «بنى‌اسرائيل» نامند، اما برخلاف انتظار، عنوان «بقره» جاي‌گزين آن شده است؛ عنوانى كه يادآور گوساله پرستى يهودان به تقليد از تقديس گاو آپيس توسط مصريان نك: بقاعى، /73؛ طنطاوي، /2، 3؛ مراغى، /41-42، گزارش رفتار ناشايست بنى‌اسرائيل با پيامبر خدا و نشان‌ِ بارز بهانه‌جويى و مادي‌گرايى اين قوم است نك: طبري، /67؛ شيخ طوسى، /93؛ رضا، /45-46؛ طباطبايى، /99-02، 09-10. اگر ياد آوريم كه از ديگر لقبهاي اين سوره «بلندا»، «برافراشته‌ترين خيمه‌گاه» و «درخشنده‌ترين قسمت» قرآن است براي القاب «سنام القرآن »، «فسطاط القرآن » و «الزهراء»، نك: بقاعى، /7 - 8؛ يافعى، 6؛ نيز نك: قرطبى، /52، 53، مى‌توان تسمية مشهور و خلاف انتظار اين سوره را چنان تفسير كرد كه گويا نام‌گذار خواسته است مرتفع‌ترين بلندا، برافراشته‌ترين خيمه‌گاه و درخشنده‌ترين قسمت قرآن را، واقع‌گرايانه به افشاگري دربارة بنى‌اسرائيل و مبارزة فرهنگى - اجتماعى با آنان اختصاص دهد.
شايد بتوان گفت سورة بقره، معمولاً آخرين سوره‌اي بوده است كه قاريان و حافظان فرا مى‌گرفته‌اند. ميرسيد شريف جرجانى د 16ق/ 413م ترجمان القرآن را به ترتيب: فاتحة الكتاب، ناس تا بقره تدوين كرده نك: دبير سياقى، «د»، و جلال‌الدين محلى د 64ق/460م نيز تفسيرالجلالين را پس از سورة حمد، از ناس پى گرفته، به سمت آغاز قرآن پيش برده است. با در نظر داشتن آنكه چنين كتابهايى معمولاً براي عموم مردم نوشته مى‌شده است، مى‌توان اين دو نمونه را تأييدي بر مدعاي مذكور دانست. با چنين فرضى، فضيلتهاي منحصر به فردي كه قدما براي آموختن سورة بقره بر شمرده‌اند نك: ابن ضريس، 43-52؛ عياشى، /5؛ سيوطى، الدر...، /7، 8، 1، 3 -6. مقتضاي جايگاه آموزشى سوره، و از آن جهت خواهد بود كه فراگيري و قرائتش نزد معلم، نشان پيوستن به زمرة منتهيان قرآن آموختگان و درآمدن از جرگة مبتديان بوده است نيز نك: قرطبى، /52-53.
سورة بقره از جمله سوره‌هاي تأليفى است دروزه، /52-53. به گواهى مطابقت مضامين آن با رويدادهاي مراحل مختلف دوران 0 سالة مدينه، در اثناي نزول ديگر آيات و سور مدنى نازل نك: ه د، سوره‌هاي اسراء و اعراف، و آن‌گاه با نظارت پيامبرص تأليف شده است قطب، /7. به عنوان مثال، روايات اسباب نزول در اين سوره حكايت از آن دارند كه آيات روزه آيه‌هاي 83-87 در سال دوم هجرت رضا، /09؛ آيه‌هاي ، و 14 درگير و دار جنگ احزاب سيوطى، «لباب...»، ؛ نيز نك: واحدي، 0؛ آيه‌هاي 90 به بعد در حديبيه سيوطى، همان، 0، 4 - 5؛ واحدي، 6-7؛ آية 78 مدتى پس از فتح مكه همو، 8-9؛ سيوطى، همان، 19؛ آية 13 دربارة «وفد نصاراي نجران» و مشاجرة آنان با يهوديان مدينه واحدي، 2؛ آية 74 دربارة غزوة تبوك همو، 6 -7؛ سيوطى، همان، 18-19 و آية 81 روز عيد قربان در حجةالوداع، يا در واپسين روزها و ساعات زندگانى پيامبرص نازل شده است واحدي، ؛ خازن، /9؛ سيوطى، الاتقان، /01-02؛ نيز نك: زمخشري، /33. بدين‌سان، قول مشهور كه سورة بقره نخستين سورة مدنى واحدي، 2؛ قس: طبرسى، 0/13؛ نيز نك: سيوطى، الدر، /6 و هشتاد و هفتمين سورة نازل شده دروزه، /5؛ راميار، 70 است، گرچه از نزول سوره در نخستين سالهاي دوران مدينه حكايت مى‌كند، تنها مى‌تواند ناظر به نزول آيات آغازين سوره دروزه، /53، يا قسمتهاي ديگري از آن باشد نك: قطب، همانجا؛ نيز نك: قرطبى، /52.
از ويژگيهاي تفسير در سدة اخير، توجه به يكپارچگى و وحدت موضوعى سوره‌هاي قرآن و پژوهش دربارة اهداف و مقاصد آنهاست. بيشتر مفسران و قرآن شناسان معاصر، برآن شده‌اند كه محور موضوعى واحدي را براي سورة بقره بيابند. سوره‌اي كه در نگاه اول، فاقد انسجام، و مجموعه‌اي در هم آميخته از قصص، امثال و احكام به نظر مى‌آيد؛ بدان‌سان كه نتوان محور موضوعى مشخصى برايش جست نك: طباطبايى، /3. برخى، بر پاية دسته‌بندي مضامين، محور موضوعى آن را «اثبات حقانيت، تبيين جايگاه قرآن كريم و بررسى برخوردهاي متفاوت گروههاي مختلف مردم با آن» دانسته‌اند نك: بقاعى، /5 - 6؛ رضا، /05، 89؛ اسميث، .121 برخى ديگر نيز زنده كردن مردگان يا «بَعث» و «نُشور» نك: بقاعى، همانجا، و برخى نيز تقواي الهى مصطفوي، /7 را محور موضوعى آيات آن بر شمرده‌اند. اين رويكردها، همگى درصدد آنند كه محور موضوعى سورة بقره را تنها با در نظر گرفتن ارتباط ميان آيه‌هاي خود سوره مطالعه كنند.
سورة بقره به سبب همانندي حروف مقطعة آغازين آن، با سورة ديگر آل عمران، عنكبوت، روم، لقمان و سجده، داراي وجه مشتركى با آنهاست‌براي آگاهى از مستندات قرآنى - حديثى اين نظريه، نك: طباطبايى، 8/ -. با در نظر گرفتن مضامين اين چند سوره و در قياس با ديگر سوره‌هاي قرآن كريم، محور موضوعى مشتركشان «آيين رفتار و برخورد مسلمانان با هواداران و پيروان ديگر اديان» است كه در سورة مكى از اين مجموعه، بيشتر به مبانى و راهبردهاي نظري، و در دو سورة مدنى بقره و آل عمران، روشها و راه‌كارهاي عملى آن طرح و شرح شده است. محور بيان در سورة بقره، بيشتر بنى‌اسرائيل و قوم يهود، و در سورة آل عمران، بيشتر نصارا هستند نك: سيوطى، تناسق...، 3؛ قس: قطب، /8. سورة بقره از اين ديدگاه، مشتمل بر مقدمه‌اي مبسوط آيه‌هاي -9، دو بخش آيه‌هاي 0-41، 42- 83 و خاتمه آيه‌هاي 84-86 است نك: رضا، /06-07؛ اسميث، .122-123
مقدمه با تأكيد بر ترديدناپذيري هدايت قرآن كريم آغاز مى‌شود؛ سپس به گروه‌بندي مردم در برابر مناديان خدا و كتاب او مى‌پردازد آيه‌هاي - و رويكردهاي مختلف اهل كتاب، به‌ويژه يهودان را در زمان نزول آيات بيان مى‌كند نك: واحدي، 4؛ سيوطى، «لباب»، ؛ رضا، /48، 53، 57؛ قطب، /0-2؛ طباطبايى، /3، 2، 5. آن‌گاه در پى فراخواندن همگان به بندگى خدا و تقواي الهى، با بيانى ديگر به نفى ترديدها از قرآن كريم پرداخته است و ستيزه‌جويان با پيامبرص و قرآن را وعدة عذاب، و خداباوران شايسته را مژدة بهشت مى‌دهد آيه‌هاي 1-5. در مقام براعت استهلال، به خرده‌گيريهاي يهودان از تمثيلهاي قرآن اشاره مى‌كند نك: واحدي، همانجا؛ سيوطى، همان، 3-4 و از پيمان‌شكنى، ناجوانمردي و فسادانگيزي، به عنوان عامل عمدة زيان‌كاري كافران يهوديان سخن به ميان مى‌آورد. پس از آن، به فراخوان عمومى بندگى و فرمان‌برداري خداوند باز مى‌گردد و كفر ورزيدن به خداي يكتا را، پديده‌اي بس شگفت مى‌نماياند؛ زنده كردن مردگان را كار مستمر خداوند، و پيشگاه خداوند سبحان را پايان راه تمامى مؤمنان و كافران عنوان مى‌كند. آن‌گاه با اشاره به آغاز آفرينش زمين، پيدايش آسمان، داستان خلقت آدم و حوا، گفت و گوي فرشتگان با خدا و سجدة آنان به آدم، ابليس را به موجب نافرمانى خدا پيشرو و پيشتاز كافران قلمداد مى‌كند آية 4 و سرانجام، سرگذشت بهشت آدم و فريب ابليس و هبوط انسانهاي نخستين را بر زمين، مقدمه‌اي قرار مى‌دهد كه بيان كند «راز رستگاري، پيروي از هدايت الهى، و كفر و تكذيب، سبب بدبختى و عذاب ابدي است» آيه‌هاي 8-9.
در پى اين مقدمة كمابيش طولانى - كه پس از فاتحة الكتاب، مدخل و پيش درآمدي مناسب براي تمامى آيات و سور قرآن كريم نيز دانسته شده است نك: دروزه، /54 - سورة بقره به دو نيم سوره با دو اسلوب متفاوت تقسيم مى‌شود: شاخص نيمة اول، تكرار خطاب‌ِ «يا بنى‌اسرائيل» ابتدا به اجمال آيه‌هاي 0-6 و سپس به تفصيل آيه‌هاي 7-21، 22-41 است. گفت و گو با يهوديان - همچون نمونه‌هاي بارز كژانديشى، ستيزه و ادعاي دين‌داري و شرع‌مداري در برابر مناديان راستين آن - حجم عمدة اين بخش را به خود اختصاص داده است. شاخص نيمة دوم، 1 بار تكرار خطاب «يا اَيُّهَا الَّذين‌َ آمَنوا» است نك: عبدالباقى، 10. هرچند گاه با صراحت و گزنده، مانند مسئلة «قبله» آيه‌هاي 43-50 و گاه با كنايه و مدارا، مانند «يَسْأَلونَك‌َ عَن‌ِ الا´َهِلَّةِ»، «يَسْأَلونَك‌َ عَن‌ِ الشَّهْرِ الْحَرام‌ِ» و «يَسْأَلونَك‌َ عَن‌ِ الْمَحيض‌ِ»، همچنان كارشكنى، فتنه‌انگيزي و شبهه‌افكنى يهوديان را مطرح مى‌كند. روي سخن اين بخش، بيشتر با پيامبرص و مسلمانان است آيه‌هاي 89، 17، 22؛ واحدي، 2، 3، 6؛ سيوطى، همان، 2-6، 1-2، 5، 7.
هم‌زمان با بيان متناسب و همگون مطالب و حفظ اتصال، انسجام و توالى منظم آنها نك: رضا، /34، 52، 74، /4-5، 43، 74، جم، مندرجات نيمة دوم را به موضوعات نيمة اول ربط مى‌دهد. بدين‌سان، قبله قرار دادن كعبه را كه توسط ابراهيم و اسماعيل‌ع ساخته شده است آية 27 نشانة استجابت دعاي ابراهيم‌ع در برانگيختن پيامبرص مى‌شمارد آيه‌هاي 29، 51. صبر و نماز را كه محور سفارشهاي خداوند به بنى‌اسرائيل هم بوده است آية 5، به مسلمانان نيز توصيه مى‌كند آية 53. نمودن زنده كردن مردگان به ابراهيم‌ع را مشابه قصة مقتول بنى‌اسرائيل و زنده شدنش مى‌شمرد آيه‌هاي 2-3، قس: آية 60؛ نيز نك: رضا، /51. شماري از احكام را كه از ديرباز با خرافات رايج ميان يهود آميخته بود، ضمن قصص، مواعظ و امثال تبيين مى‌كند براي نمونه، نك: آية 23: «نِساؤُكُم‌ْ حَرْث‌ٌ لَكُم‌ْ»؛ نيز واحدي، 6، 8؛ سيوطى، همان، 7- 8. آخرين قصة بنى‌اسرائيل كه در اين سوره آمده، داستان طالوت و جالوت است آيه‌هاي 46-51 كه جانبازي و ايثارگري داوود را سرچشمة افتخارات تاريخى قوم يهود بر مى‌شمارد. در اين داستان، به گونه‌اي كنايه‌آميز، مى‌نمايد كه قوم يهود كه در مبارزة طالوت با جالوت سستى كرده‌اند، نسبتى با داوود - كُشندة جالوت - ندارند براي فهرست تفصيلى بابها، فصلها و مطالب سورة بقره، نك: رضا، /05-10؛ قطب، /3-5؛ اسميث، .122-132
خاتمة سوره مشتمل بر نتيجه‌گيري و جمع‌بندي مطالب و مندرجات آن است. ابتدا بر مالكيت، حاكميت، قدرت و احاطة خداوند بر زمين و آسمان، برون و درون انسان و تمامى ديگر موجودات تأكيد مى‌كند؛ سپس در دو آية آخر سوره خَواتيم البقره كه فضيلتهاي بسياري براي آن ذكر كرده‌اند نك: ابن ضريس، 43، 45، 47، 52؛ ابن حجر، /33-34، با مضامينى شبيه مضامين آيات آغازين سوره قطب، /5، پيامبر اسلام‌ص و پيروان ايشان را به سبب خداباوري، ايمان به فرشتگان و همة كتابهاي آسمانى و تمامى پيامبران الهى، فرمان‌برداري خدا و طلب غفران وي و توجه به بازگشت به سوي او مى‌ستايد. آن‌گاه در قالب دعا و مناجات، طبيعت شريعت اسلام و تفاوت اساسى ماهيت آن را با دين و آيينهاي پرداخته و بر ساختة بشر و پيرايه‌هايى كه بر اديان پيشين بسته‌اند،اعلام مى‌كند.اين دعاي مستجاب كه در آن خداي سبحان با بندگان خويش هم‌زبان شده است، با نويد عفو و مغفرت و رحمت و ياري خداوند براي مؤمنان راستين، و مژدة پيروزي مؤمنان بر كافران پايان مى‌پذيرد.
سورة بقره در تعاليم پيامبرص به همراه سورة آل عمران، «زهراوان» معرفى شده است مسلم، /53؛ خازن، /9؛ ابن كثير، /5؛ فيروزآبادي، /68. برخى موارد هماهنگى و پيوستگى اين دو سوره عبارتند از تناظر آيات آغازين و پايانى دو سوره /-، 84-86، /-، 89-00؛ تفصيل، توضيح و تكميل مطالب سورة بقره در سورة آل عمران براي نمونه، نك: /0-3، /؛ /1-9، /5-7؛ /29، /64؛ /86، /00؛ نيز نك: بقاعى، /05-06، /68-69؛ سيوطى، تناسق، 3، 0-5؛ آلوسى، /3؛ رضا، /53 و تشابه لفظى برخى آيات دو سوره تا آنجا كه گويى تكرار يكديگرند /36، /4؛ /37، /0؛ /84، /89.
شمار و طول ركوعها، آيات، كلمات و حروف سورة بقره، از تمامى ديگر سوره‌هاي قرآن كريم بيشتر است و از نظر شمار و فراوانى امثال، قصص، مواعظ و احكام، رتبة اول را دارد. بعضى از دانشمندان 00 حكم و 5 مثل را در اين سوره شمار كرده‌اند يافعى، 6؛ نيز براي فهرست انواع احكام مندرج در سوره، نك: رضا، /09-10؛ نيز نك: قرطبى، /52. اينان با دسته‌بندي آيات اين سوره و رده‌بندي موضوعات آن، مجموعه‌اي متشكل از 3 قاعده را - كه بيانگر پايه‌هاي اساسى و بنيادهاي شريعت اسلام است رضا، /11-21 - بر شمرده‌اند؛ نيز با نظر در آن، 4 سنت اجتماعى را از ديدگاه قرآن كريم همو، /92-98 باز شناخته‌اند.
شماري از آيات سورة بقره، در زمرة آيات صاحب عنوان محسوب مى‌شوند نك: ه د، آيه. از آن جمله مى‌توان به آية 55 آيةالكرسى اشاره كرد نك: ه د، آيةالكرسى. ديگري، آية 77 آية البرّ است براي نمونه‌اي از استفادة آن، نك: جمل، سراسر كتاب. همچنين دربارة تفسير آية «آمَن‌َ الرَّسول‌ُ» /85، رساله‌هاي مستقلى نوشته‌اند براي نمونه، نك: الفهرس...، 2/1. برخى مفسران اديب، عبارت موجز و اعجازآميز «وَ لَكُم‌ْ فِى الْقِصاص‌ِ حَيوةٌ» آية/79 را از نظر فصاحت و بلاغت با مثل عربى «القَتل‌ُ اَنفى لِلقتل» مقايسه كرده، وجوه متعدد امتياز آن را بر شمرده‌اند فخرالدين، /0-1؛ آلوسى، /1؛ رضا، /31-33. طولانى‌ترين آية قرآن كريم نيز كه به «آيةالدّين» شهرت يافته، در همين سوره است آية 82.
در آموزه‌هاي پيامبرص، رهنمودهايى براي خلاصه كردن سوره‌هاي طولانى همچون بقره و مداومت قرائت خلاصة آن، براي برخورداري از بركات مداومت تلاوت سوره رسيده است نك: عياشى، /5؛ ابن بابويه، 04؛ قرطبى، /53؛ بحرانى، /2-3.
آلوسى، محمود، روح المعانى، بيروت، داراحياء التراث العربى؛ ابن بابويه، محمد، ثواب الاعمال، نجف، 392ق/972م؛ ابن حجر عسقلانى، احمد، «الكاف الشاف»، در حاشية الكشاف نك: هم، زمخشري؛ ابن ضريس، محمد، فضائل القرآن، به كوشش مسفر بن سعيد دماس غامدي، رياض، 408ق/988م؛ ابن كثير، تفسير القرآن العظيم، به كوشش على شيري، بيروت، 405ق/985م؛ اندرابى، احمد، الايضاح، نسخة عكسى موجود در كتابخانة مركز؛ بحرانى، هاشم، البرهان، بيروت، 403ق/ 983م؛ بقاعى، ابراهيم، نظم الدرر، حيدرآباد دكن، 389ق/969م؛ جمل، عباس، آيةالبر، قاهره، 371ق/952م؛ خازن، على، لباب التأويل، بيروت، دارالمعرفه؛ دارمى، عبدالله، سنن، دمشق، 991م؛ دبيرسياقى، محمد، مقدمه بر ترجمان القرآن جرجانى، تهران، 333ش؛ دروزه، محمد عزت، التفسير الحديث، قاهره، 381ق/ 962م؛ راميار، محمود، تاريخ قرآن، تهران، 362ش؛ رضا، محمد رشيد، تفسير المنار، بيروت، دارالمعرفه؛ زمخشري، محمود، الكشاف، قم، 413ق؛ سيوطى، الاتقان، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، قم، 363ش؛ همو، تناسق الدرر، به كوشش عبدالقادر احمدعطا، بيروت، 406ق/986م؛همو، الدرالمنثور، بيروت، 403ق/ 983م؛ همو، «لباب النقول»، در حاشية تفسير الجلالين، بيروت، دار احياءالتراث العربى؛ شيخ طوسى، محمد، التبيان، بيروت، داراحياء التراث العربى؛ طباطبايى، محمدحسين، الميزان، بيروت، 393ق/973م؛ طبرسى، فضل، مجمع البيان، به كوشش هاشم رسولى محلاتى و فضل‌الله يزدي طباطبايى، بيروت، 408ق/ 988م؛ طبري، تفسير؛ طنطاوي، محمد، الجواهر، قاهره، 350ق؛ عبدالباقى، محمد فؤاد، المعجم المفهرس، قاهره، 378ق؛ عياشى، محمد، التفسير، به كوشش هاشم رسولى محلاتى، قم، چاپخانة علميه؛ فخرالدين رازي، التفسيرالكبير، بيروت، 410ق/ 990م؛ الفهرس الشامل للتراث العربى الاسلامى المخطوط، عمان، مؤسسة آل البيت؛ فيروزآبادي، محمد، بصائر ذوي التمييز، به كوشش محمدعلى نجار، قاهره، 383ق؛ قرآن مجيد؛ قرطبى، محمد، الجامع لاحكام القرآن، بيروت، 372ق؛ قطب، سيد، فى ظلال القرآن، بيروت/قاهره، 402ق/982م؛ مراغى، احمد مصطفى، تفسير، قاهره، 382ق/963م؛ مسلم بن حجاج، صحيح، به كوشش محمد فؤاد عبدالباقى، قاهره، 401ق/981م؛ مشهدي،محمد، كنزالدقائق، قم،مؤسسة النشرالاسلامى؛مصطفوي، حسن، تفسير روشن، تهران، 371ش؛ واحدي نيشابوري، على، اسباب النزول، به كوشش سيد جميلى، بيروت، 405ق/985م؛ يافعى، عبدالله، الدرالنظيم، قاهره، مكتبة عبدالحميد احمد حنفى؛ نيز:
, D. E., X The Structure of al-Baqarah n , The Muslim World, Hartford, 2001, vol. XCI(1-2).