در شماره گذشته با توجه به مسلّم بودن وجوب پوشش و حجاب کامل برای بانوان، به یک مورد از استثناهای مشروط اشاره شد و اینک مورد دوّم و سوّم:
در استثنای اوّل همچنانکه تقدیم خوانندگان ارجمند گردید، از لحاظ مواضع، محدود به صورت و دستها (بدون زینت) و از لحاظ افراد، همه(نامحرمان) را شامل می‏شد. اما مورد دوم، یعنی موردی که زنان می‏توانند حجاب خود را تا حدودی برگیرند و مقداری از زینت پنهان خود را آشکار سازند. قرآن مجید، در این آیه به 12 مورد اشاره می‏کند آنجا که بعد از جمله «..و لا یُبدین زینتهنّ الاّ...»: «...آنها نباید زینت خود را آشکار سازند...»، می‏فرماید:
1. الاّ لبُعولتهنّ» مگر برای شوهران خود.
2. «أو آبائهنّ» یا پدران خود.
3. «أو آباء بُعولتهنّ» یا پدران شوهرانشان.
4. «أو أبنائهنّ» یا پسرانشان.
5. «أو أبناء بُعولتهنّ»: یا پسران همسرانشان.
6. «أو إخوانهنّ» یا برادرانشان.
7. «أو بنی إخوانهنّ» یا پسران برادرانشان.
8. «أو بنی اخواتهنّ» یا پسران خواهرانشان.
9. «أو نسائهنّ» یا زنان هم‏کیشان خود.
10. «أو ما ملکت أیمانهنّ» یا بردگان(کنیزانشان).
11. «أو التابعین غیر اُولی الإربةِ من الرّجال» یا پیروان و طُفیلیانی که تمایلی به زن ندارند (افراد سفیه و ابلهی که میل جنسی در آن‏ها وجود ندارد).
12. «أو الطفل الّذین لم یظهروا علی عورات النّساء» یا کودکانی که از امور جنسی آگاه نیستند.

1. از جمله «نسائهنّ» استفاده می‏شود که تنها در برابر زنان مسلمان می‏توانند حجاب برگیرند نه در برابر زنان غیر مسلمان زیرا زنان یهودی و نصرانی (آن‏چنانکه از احادیث برمی‏آید)، آن‏چه از زنان مسلمان دیده‏اند، برای همسران خود توصیف می‏کنند. (البته برای زنان مسلمان نیز لازم است برای شوهران خود در باره دیگر زنان چه از لحاظ قیافه و اندام؛ و چه از لحاظ زینت و سایر صفاتی که موجب فساد شود، توصیف نکنند). چنانکه امام صادق‏علیه السلام می‏فرماید:
«لا ینبغی للمرأةِ أن تنکشف بین یدی الیهودیّة و النّصرانیّة فانّهنّ یصفنَ ذلک لأزواجهنّ»:«سزاوار زن مسلمان نیست که در برابر زن یهودی یا نصرانی برهنه شود
زیرا که آنها آنچه را دیده‏اند، برای شوهرانشان توصیف می‏کنند»(1)
2. گرچه ظاهر جمله «أو ما ملکت أیمانهنّ» معنی گسترده‏ای دارد که پیش غلام هم می‏تواند حجاب خود را زمین بگذارد، ولی از بعضی از روایات استفاده می‏شود که منظور آیه کنیزان است هرچند مسلمان هم نباشند و غلام را شامل نمی‏شود چنانکه امیرمؤمنان علی‏علیه السلام می‏فرماید: «لا ینظُرُ العبدُ إلی شعرِ سیّدته»:«غلام نباید به موی سر زنی که مولای اوست، نگاه کند»(2).
3. در معنی اُولی الإربة مفسران، گفتگوی زیادی دارند که از جمله به پیرمردانی که خواجه و خنثی‏ و همانند زنان از کار افتاده هستند، معنا کرده‏اند ولی طبق احادیث و نظر خیلی از مفسران، به مردانی گفته می‏شود که ابله هستند و هیچ احساس جنسی ندارند و معمولاً از آنها در کارهای ساده و خدمتکاری استفاده می‏شود و تعبیر به التابعین هم این مطلب را تقویت می‏کند(3).
همچنین امام باقرعلیه السلام در پاسخ سؤالی که در این مورد شده می‏فرماید:
«الأحمقُ الّذی لا یأتی النّساء»:«منظور ابلهی است که از امور جنسی زنان آگاه نیستند». و از امام صادق‏علیه السلام نیز شبیه این عبارت آمده است(4).
4. مورد آخر یعنی دوازدهمین بند(أو الطِّفل..)، مشخص است که منظور کودکانی هستند که نه توانائی جنسی دارند و نه آگاهی جنسی. پس بنابراین اگر به سنّی برسند که این آگاهی و توانائی در آنها بیدار شود، بانوان مسلمان باید در برابر آنها نیز رعایت حجاب را بنمایند و فکر نکنند این کودک دیروز است، بلکه کودک دیروز، امروز مرد شده است. چرا که وقتی حس جنسی (حتی در بچه ممیّز) بیدار شد، مانند سایر مردان، نامحرم خواهند بود. و طبق آیه شریفه، حفظ حجاب لازم و واجب است.
5. همچنین نکته‏ای که در اینجا به نظر می‏رسد این است که چرا خداوند متعال دائی و عمو را جزو محارم دوازده‏گانه در آیه به حساب نیاورده است، در صورتی که مسلماً محرم هستند.
شاید به خاطر این است که کلام خدا در نهایت فصاحت و بلاغت است در اینجا هم به خاطر اینکه از پسر برادر و پسر خواهر اسم برده نشان‏دهنده این است که عمه و خاله انسان به او محرم هستند پس عمو و دائی یک زن به طریق اولی بر او محرم هستند. به عبارت دیگر: محرمیت دو جانبه است یعنی در صورتی که پسران برادر و خواهر محرم شدند، محرمیّت عمو و دائی مسلّم است(5).
6. و همچنین خداوند متعال در این آیه نسبت به محرمیّت داماد به مادر زن و عروس نسبت به پدر شوهر اسمی به میان نیاورده است زیرا به محض جاری شدن صیغه عقد، داماد به مادر زن و عروس به پدر شوهر محرم می‏شوند(6) و همانند پسر و دختر انسان می‏باشند و به فرزندان نیز در آیه تصریح شده است دیگر نیازی نیست که قرآن اسم از داماد و عروس هم بیاورد. علاوه بر اینکه خداوند متعال در این زمینه در آیه دیگر با تعبیر «..بنات‏الأخ و بنات الأُخت...»، محرمیّت عمو و دائی را بیان فرموده است. و با تعبیر «...و أُمّهات نِسائِکُم....» محرمیّت داماد، و با تعبیر «..و حَلائِلُ أبنائِکُم الَّذِینَ مِن أصلابِکُم...»، محرمیّت عروس را بیان می‏فرماید. جالب اینکه قرآن مجید خیلی واضح و در اوج فصاحت و بلاغت به محرمیّت همسران پسران صلبی انسان تصریح می‏کند تا پسرخوانده‏ها استثنا شوند چنانکه از جمله «مِن أصلابکُم» استفاده می‏شود که همسران پسرانی که از صلب خود انسان به دنیا آمده باشند، محرم هستند نه پسر خوانده‏ها. و اینک آیه‏ای که در رابطه با محرمیّت افراد، مردان را مورد خطاب قرار می‏دهد تقدیم خوانندگان محترم می‏شود چرا که در آیه 31 سوره نور زنان مورد خطاب آیه بود. اما در این آیه مردان‏مورد خطاب قرآن می‏باشد. چنانکه می‏فرماید:
«حُرِّمَتْ علیکُم أُمّهاتکُم و بناتِکُم و أخواتکم و عمّاتکم و خالاتکم و بنات‏الأخِ و بناتُ الأُختِ و أُمّهاتکمُ اللاَّتی أرْضَعْنَکُم و أخواتکُم مِن الرِّضاعَةِ و أُمّهات نِسائِکُم و رَبائِبکُمُ اللاَّتی فِی حُجُورِکُم مِن نسائِکُم اللاَّتی دَخَلْتُمْ بِهِنَّ فإِنْ لم تَکُونوا دخلتُم بِهنَّ فلا جُناحَ عَلیکُم و حَلائِلُ أبنائِکُم الَّذِینَ مِن أصلابِکُم....»(7).
«حرام شده است بر شما، مادرانتان، و دخترانتان، و خواهرانتان، و عمّه‏ها، و خاله‏ها، و دختران برادر، و دختران خواهر شما، و مادرانی که شما را شیر داده‏اند، و خواهران رضاعی شما، و مادران همسرانتان، و دختران همسرانتان که در دامان شما پرورش یافته‏اند از همسرانی که با آنها آمیزش جنسی داشته‏اید -و چنانچه با آنها آمیزش جنسی نداشته‏اید (دختران آنها)
برای شما مانعی ندارد- و (همچنین) همسرهای پسرانتان که از نسل شما هستند(-نه پسرخوانده‏ها-)....».

اما سوّمین و آخرین استثنائی که خداوند متعال تا حدودی رخصت برگیری قسمتی از حجاب را داده، درباره زنان پیر و از کارافتاده‏ای است که در آیه 60 سوره نور می‏فرماید:
«وَالقواعِدُ مِن النّساء اللاَّتی لا یرجُونَ نکاحاً فلیس علیهِنَّ جُناحٌ أن یَضعنَ ثِیابَهُنَّ غَیرَ مُتَبرِّجاتٍ بِزِینَةٍ»:
«و زنان از کارافتاده‏ای که امید به ازدواج ندارند گناهی بر آنها نیست که لباسهای(روئین) خود را بر زمین بگذارند به شرط اینکه در برابر مردم خودآرائی نکنند و اگر خود را بپوشانند، برای آنها بهتر است..».
البته ممکن است بعضی از زنهای ازکارافتاده میل به ازدواج داشته باشند، ولی کسی به ازدواج با آنها رغبت نشان نمی‏دهد. (به قول تفسیر نمونه): هرچند ممکن است به‏طور نادر چنین زنانی اقدام به ازدواج بنمایند.
اگر در استثناء اوّل اختلاف زیاد است، ولی در اصل استثنای سوم اختلافی نیست، تنها اختلافی که هست در خصوصیات آن است که آیا فقط چادر را می‏تواند زمین بگذارد یا روسری و یا لباسهای دیگر را...
آنچنانکه از دسته‏بندی روایات استفاده می‏کنیم، این است که چادر و روسری، مورد اتّفاق است نه سایر لباسها چنانکه محمد بن یعقوب از امام صادق‏علیه السلام درباره «أن یضعن ثیابهنّ» سؤال می‏کند، امام می‏فرماید:
«....الخمار و الجلباب. قلت: بین یدی من کان؟ فقال: بین یدی من کان غیر متبرّجةٍ بزینةٍ فإن لم تفعل، فهو خیرٌ لها»:«...چادر و روسری، راوی می‏گوید از امام پرسیدم: در برابر هرکس که باشد؟ فرمود: در برابر هر کس که باشد، اما خودآرائی و زینت نکند»(8).
نتیجه اینکه اگر خداوند متعال برای بانوان در مواردی اجازه برگیری قسمتی از حجاب و یا آشکار کردن زینت و اندام خود داده، به خاطر روبه‏رو نشدن با مشکلات و مشقّتها و اجتناب‏ناپذیری آن است. و الاّ اصل اولیّه پوشاندن اندام و آشکار نکردن زینتها است.
و اگر رعایت پاره‏ای از مصالح اجتماعی، زن و مرد را مقیّد به روش خاصی در معاشرت نماید و دستور دهد که انسان طوری رفتار نماید یا راه برود که آرامش دیگران را برهم نزند، در واقع در جهت حفظ حیثیت و شرافت جامعه بخصوص زنان است چنانکه خداوند متعال در ادامه آیه 31 سوره نور می‏فرماید: «..ذلک أزْکی‏ لهُم...». برخلاف کسانی که تصوّر می‏کنند حجاب موجب سلب آزادی است، بردگی یا زندانی کردن آنان است. چنانکه راسل مسأله حجاب و پوشش را یک «تابو»(9) می‏داند و در کتاب «در تربیت» از جمله چیزهائی که «اخلاق بی‏منطق» و به اصطلاح «اخلاق تابو» می‏شمارد، همین مسأله پوشانیدن..... است که می‏گوید: «چرا پدران و مادران ... خود را از فرزندان می‏پوشانند....!!»(10).