گویا تمام وسائل و ابزاری‏ که برای کشف حقایق مربوط به زمین و آسمان اختراع‏شده‏ همگی برای کشف معانی قرآن‏ بوجود آمده است!
«مصطفی رافعی»
*لازم است اعتراف کنیم که‏ علوم طبیعی و فلکی و فلسفه‏ و ریاضیات که در اروپا اوج‏ گرفت،در حقیقت از قرآن‏ اقتباس شد،و اروپا شهری‏ برای اسلام است!
«دینورت»دانشمند اروپائی

تاریخ قرآن بخشی از«علوم قرآن»میباشد که‏ بنابه اظهارنظر نویسندگان تاریخ این فن،این‏ اصطلاح یعنی اصطلاح علوم قرآن در قرن هفتم‏ هجری بوجود آمد.
ولی استاد محمد عبد العظیم زرقانی مدرس علوم‏ قرآن و علم حدیث در دانشگاه«الازهر»میگوید: من در کتابخانه«دار الکتب المصریه»به کتابی‏ برخوردم تحت عنوان«البرهان فی علوم القرآن» تألیف علی بن ابراهیم سعید،مشهور به«الحوفی» که در سنهء 430 هجری در گذشته است،این کتاب‏ در 30 مجلد نگاشته‏شده اما 15 جلد آن،آنهم‏ بطور غیرمرتب بیشتر یافت نشد و تمام مجلدات ناقص‏ این کتاب خطی بود.
من فوق العاده میل داشتم که مقدمهء کتاب را ببینم‏ تا از مطالعهء آن اطمینان پیدا کنم که ابتکار از آن‏ او است و این«الحوفی»است که اصطلاح«علوم قرآن» را پدید آورده و نخستین کتاب را دراین‏باره نگاشته‏ است.ولی متأسفانه جلد اول بسرنوشت 14 جلد دیگر دچار گشته و مفقودشده بود!لکن اسم کتاب‏ کافی بود که مرا بر این حقیقت رهنمون باشد و تاریخ‏ تدوین این فن را در دو قرن قبل از قرن هفتم یعنی‏ اوائل قرن پنجم هجری سراغ بگیرم.
در همان کتابخانه(دار الکتب المصریه)دو کتاب خطی دیگر مربوط به قرن ششم نظرم را جلب کرد، بنامهای«فنون الافنان فی علوم القرآن»1و«المجتبی‏ فی علوم تتعلق بالقرآن»که هردوی آنها تألیف‏ «ابن الجوزی»(متوفای سنة 597 هـ)بود.
در قرن هفتم«علم الدین السخاوی»که در سال 641 بدرود حیات گفته.کتابی تألیف نموده‏ است بنام«جمال القراء»و در همین قرن کتاب‏ دیگری برشته تحریر درآمده بنام«الوجیز فیما یتعلق بالقرآن العزیز»تألیف ابو شامة متوفای‏ 665 هجری.
سپس قرن هشتم فرامیرسد و در این قرن«بدر- الدین الزرکشی»که در سال 794 هجری وفات‏ یافته کتابی تحت عنوان«البرهان فی علوم القرآن»2 تألیف میکند که نسخهء خطی این کتاب در خزانه‏ تیموریه در دو جلد ناقص موجود است.
قرن نهم هجری برای این علم یمن و برکت بارمغان‏ آورد زیرا در همین قرن بود که«محمد بن سلیمان‏ الکافیجی»3متوفای سنه 873 هجری کتابی‏ تألیف نمود که سیوطی درباره‏اش میگوید:«چنین‏ کتابی تابحال نوشته نشده است و آن مشتمل بر دو باب است:
1-پیرامون تفسیر و تأویل قرآن؛سورة و آیه.
2-در شرائط تفسیر قرآن و اقوالی درباره تفسیر به رأی.و خاتمهء کتاب مشتمل است بر آداب عالم و متعلم...»4
و همچنین در این قرن قاضی القضاة«جلال الدین‏ البلقینی»5کتابی مینویسد بنام«مواقع العلوم‏ من مواقع النجوم»که دارای شش فصل است:
فصل اول در شأن و مواقع و وقایع نزول آیات که‏ در این فصل از 12 نوع آیاتی:که در مکه نازل‏شده‏ یا در مدینه،در سفر یا در شهر،در تابستان یا در زمستان‏ یا بهنگام استراحت پیامبر و نیز شأن نزول نخستین‏ و آخرین آیات نازل‏شده نام می‏برد.
فصل دوم پیرامون سند قرآن که شش نوع است: (متواتر،آحاد،شاذ،قرائتهای رسول اکرم(ص) راویان و حفاظ قرآن).
فصل سوم-دربارهء طرز تلاوت آیات و اداء کلمات قرآنی است که مشتمل بر شش نوع میباشد: (وقف،ابتداء،اماله،مد،تخفیف همزه و ادغام).
فصل چهارم-در الفاظ قرآن که مشتمل بر هفت‏ (1)سیوطی در کتاب«الاتقان فی علوم القرآن»ج 1 ص 135-در ذیل النوع ر 37 از کتاب ابن جوزی‏ بنام«فنون الافنان فی القرآن»یاد میکند.ولی در همین جلد ص 7 همان نام را می‏آورد.
(2)سیوطی در همان کتاب در النوع ر 48 ج 2 ص 27 از این کتاب نام برده و نظر زرکشی را در موضوع‏ «اختلاف و تناقض»مورد توجه قرار میدهد و درج 1 ص 5 ابواب چهل و هفتگانه کتاب او را برمیشمرد.
(3)ابا عبد اللّه محیی الدین الکافیجی-الاتقان:ج 1 ص 3
(4)مناهل العرفان فی علوم القرآن ص 29-الاتقان ج 1 ص 3.
(5)سنهء و ذات او در کتابهای مناهل العرفان زرقانی و الاتقان سیوطی ذکر نشده است.
فصل پنجم-در معانی آیات که مربوط به احکام‏ قرآن است که 14 نوع میباشد:(عامی که بر عموم‏ خود باقی است،عام مخصص؛عمومی که از آن اراده‏ خاص شده است،آیه‏ای که بوسیله سنت تخصیص خورده، سنتی که بوسیله آیه تخصیص خورده است،مجمل، مبین،مأول،مفهوم،مطلق،مقید،ناسخ،منسوخ‏ نوعی از ناسخ و منسوخ که مدت معینی به آن عمل‏ شده و عمل‏کننده هم تنها یکی از مکلفین بوده است).
فصل ششم-در معانی که متعلق به الفاظ قرآن‏ است که پنج نوع میباشد:(فصل،وصل،ایجاز، اطناب و قصر).
و نیز در قرن نهم بود که«سیوطی»کتابی را تحت عنوان«التحبیر فی علوم التفسیر» تألیف نمود که همان سبک«مواقع العلوم...» «بلقینی»را داشت البته با شرح و بسط بیشتر و اضافاتی.
سیوطی در سنهء 872 هـ از تألیف این کتاب فراغت‏ حاصل نمود1ولی فکر بلند و همت والای وی‏ او را قانع نکرد و مصمم گردید با تبحر و تتبع و تحقیق‏ وسیعتری کتاب دیگری در این رشته بنگارد و لذا کتاب نفیس و پرارزش«الاتقان فی علوم القرآن»را نوشت و در سال 911 هـ در اوائل قرن دهم بدرود حیات‏ گفت.و بنا بگفتهء استاد محمد عبد العظیم زرقانی: مرک او پایان نهضت تألیف در علوم قرآن بود2
ضمنا«ابن ندیم»در کتاب گرانقدر«الفهرست» 47 کتاب در تفسیر قرآن،35 کتاب در معانی‏ و مشکلات و مجازات قرآن،14 کتاب در غرائب‏ قرآن،6 کتاب در لغات قرآن،22 کتاب در قرائت قرآن؛6 کتاب،در نقطه‏گذاری و شکل‏ قرآن،4 کتاب در لامات قرآن،12 کتاب در بیان‏ وقف و ابتداء در قرآن...10 کتاب در متشابهات‏ قرآن 30 کتاب در مقطوع و موصول قرآن،6 کتاب‏ در جزءهای قرآن،11 کتاب در فضائل قرآن،19 کتاب در عدد آیات قرآن،18 کتاب در ناسخ و منسوخ‏ قرآن،2 کتاب دربارهء نزول قرآن،11 کتاب در احکام قرآن و 21 کتاب در معانی مختلف قرآن بر شمرده است.3

در قرن ما حرکت و فعالیت چشمگیری در این علم‏ پدید آمد.در سال 1325 هجری علامه شیخ طاهر جز اثری کتاب گرانبهائی حدود 300 صفحه تألیف‏ نمود که نام آن«التبیان فی علوم القرآن» میباشد.
و همچنین شیخ محمود ابو دقیقه و شیخ محمد علی‏ علامه برای دانشجویان دانشکده اصول دین دانشگاه‏ الارض کتابی نوشتند بنام«منهج الفرقان فی‏ علوم القرآن.»
تألیفات در مورد پاره‏ای از مباحث علوم قرآن‏ فراوان است و ما برخی از آنها را یادآور میشویم:
1-«اعجاز القرآن»تألیف مصطفی صادق رافعی.
2-«اثر القرآن فی تحریر العقل البشری» تألیف شیخ عبد العزیز جاویش.
3-«القرآن الکریم:وصفه،اثره،هدایته، اعجازه»نوشته:شیخ عبد العزیز خولی.
4-«القرآن و العلوم العصریة»اثر شیخ‏ طنطاوی جوهری.
5-«جواز ترجمة القرآن»تألیف شیخ محمد مصطفی مراغی رئیس دانشگاه الازهر.
6-«مسألة ترجمة القرآن»تألیف شیخ مصطفی‏ صبری شیخ الاسلام ترکیه.
7-«النبأ العظیم عن القرآن الکریم،و الطریقة المثلی فی دراسته»از علامه شیخ محمد عبد اللّه دراز نماینده دانشگاه الازهر در کشور فرانسه‏1
*** خلاصهء آنچه در بالا بررسی شد اینکه«علوم‏ قرآن»که تنها بخشی از آنرا«تاریخ قرآن»تشکیل‏ میدهد،بصورت یک فن تدوین‏شده و مبوب در اواخر قرن چهارم و اوائل قرن پنجم بدست«حوفی» پایه‏گذاری شد و در دو قرن ششم و هفتم:ابن جوزی‏ و سخاوی و ابو شامه،آنرا دنبال کردند و در قرن‏ هشتم زرکشی،همت نموده کاملتر از اسلاف خود در این فن تتبع و تحقیق کرد تا در اواخر قرن نهم و اوائل قرن دهم مرد توانای این میدان،جلال الدین‏ عبد الرحمن سیوطی،علوم قرآن را بطرزی جالب‏ و محققانه مورد بررسی و تحقیق قرار داد.
و در قرن حاضر نیز تحقیقات نسبتا جالب و دامنه‏داری صورت گرفته است که در این مورد باید از کتاب«مناهل العرفان فی علوم القرآن»استاد زرقانی نام برد.
*** نکته قابل توجه اینکه ما در بحثهای آینده‏ گفتگوئی دربارهء تفسیر قرآن خواهیم داشت اما آنچه که فعلا میخواهم یادآور شویم اینست که‏ تفاسیر برحسب اختلاف زمان یا اختلاف مذاق و سلیقه و یا اختلاف رشته علمی و تخصصی مفسران، مختلف نوشته شده است و از عجائب این کتاب الهی‏ اینست که هر مفسری از هر جهت بقرآن توجه نموده‏ آنرا غنی و کامل و جامع و خارق العاده یافته است‏ چه آنها که از لحاظ ادبی و جنبهء اعجاز لفظی بتفسیر آیات پرداخته‏اند و چه آنها که از لحاظ فقهی و مسائل فرعی و یا اخلاقی و چه آنها که از نظر معارف‏ و مباحث فلسفی و کلامی و چه آنها که از جهت مسائل سیاسی‏ و اجتماعی و چه آنها که از لحاظ اشتمال آیات بر علوم عصری،قرآن را تفسیر کرده‏اند.
طنطاوی از جملهء مفسرانی است که بیشتر به‏ تطبیق آیات بر علوم جدید توجه کرده میگوید: «هر کشف تازه‏ای که میشود معنی آیه‏ای‏ از قرآن روشن میگردد که تا آن کشف جدید بعمل نیامده بود مردم نمی‏توانستند حقیقت‏ آن آیه را دریابند».2
مصطفی صادق رافعی از پاره‏ای از علوم،نامبرده‏ و میگوید:«بیگمان قرآن سبب پیدایش جمیع علوم‏ اسلامی و مرجع همگی آنها است و هیچ علمی یافت‏ نمیشود مگرکه دارندگان آن در قرآن نگریسته و ماده اصل آن علم یا ماده بقاء و حیاتش را از این‏ کتاب گرفته‏اند»1
«گویا جمیع آلات و ادواتیکه برای کشف حقائق‏ علمی آسمانی و زمینی اختراع گردیده همگی برای‏ کشف معانی قرآن بوجود آمده است»2
قائد بزرک و دانشمند فلکی مشهور و«غازی‏ احمد مختار پادشا»هفتاد آیه از قرآن مجید را موافق آخرین کشفیات علوم طبیعی و فلکی جدید تفسیر نموده و 25 سال عمر خود را در تألیف کتاب‏ «سرائر القرآن»3صرف کرده است!
نه‏تنها مسلمانها بلکه محققین اروپائی و مستشرقین‏ منصف نیز به حقائق علمی قرآن اعتراف کرده‏اند، از جمله«دینورت»میگوید:«واجب است‏ اعتراف کنیم که علوم طبیعی و فلکی و فلسفه و ریاضیات‏ که در اروپا اوج گرفت عموما از قرآن اقتباس شده‏ است،بلکه اروپا شهری برای اسلام است»4
*** نکتهء دیگری که تذکار آن در اینجا لازم بنظر می- رسد اینست:موضوعی که متأسفانه دانشمندان و محققان کمتر بدان اهتمام ورزیده‏اند،مسئلهء بسیار مهم تاریخ قرآن است و اگر بحث و جستجوئی‏ دراین‏خصوص دیده شود همانطور که اشاره کردیم‏ ضمن بحث از علوم قرآن بوده و تنها تألیف مستقلی‏ که در زمینه تاریخ قرآن مشاهده گردیده است، «تاریخ القرآن»5علامه فقید ابو عبد اللّه زنجانی‏ (متوفای سال 1360 هـ)میباشد که در 1354 ه مطابق 1935 م در قاهره بچاپ رسیده است.
و کتاب تاریخ قرآن تألیف آقای محمود رامیا استاد دانشگاه مشهد که در حد خود جالب و قابل استفاده است‏

*مرغی که پرهای قیمتی دارد عمرش کوتاه است!
*دست سبک ضربه‏اش سنگین است!
*مورچه هم قادر است گاز بگیرد!
*هرگاه پیران«آواز»بخوانند جوانان هم«زمزمه»میکنند!
*ازدواج زودش مشکل است و دیرش مشکلی بزرگتر!
*طلا آهن‏ربای انسانی است.
(ضرب المثلهای بالا از اقوام مختلف گردآوری شده است)