دکتر عسکر حقوقی استاد بازنشسته دانشگاه تهران, عضو هیأت علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران, فرزند شادروان مهدی حقوقی وکیل پایه یک دادگستری به سال 1299 در بابل تولد یافت و وقتی در سال 1318 از دانشسرای تهران فارغ التحصیل شد با سِمت دبیری به خدمت وزارت فرهنگ درآمد.
وی حین خدمت در وزارت فرهنگ در دانشسرای عالی مشغول تحصیل گردید و در سال 1324 در رشته زبان و ادبیات فارسی لیسانسیه شد. ضمن انجام خدمات فرهنگی و تدریس و نیز ریاست اداره انتشارات و تبلیغات وزارت فرهنگ مدارج مختلف علمی را طی کرد; ابتدا در دوره فوق لیسانس زبان و ادبیات فارسی و سپس در دوره دکتری این رشته ادامه تحصیل داد. در سال 1335 از رساله دکتری خود دفاع نمود.
در همان سال به دانشگاه تهران منتقل شد و ریاست دانشکده ادبیات به او محوّل گردید. ضمن تدریس در دانشگاه از محضر درس آیت الله سید عبدالرسول صدرایی استفاده کرد و بعضی از شاخه های معارف اسلامی را نزد آن استاد گرانقدر فرا گرفت. در سپتامبر سال 1961 (1341ش) از طرف دانشگاه تهران برای تصدی کرسی زبان و ادبیات فارسی دانشگاه معتبر استراسبورگ فرانسه مأموریت یافت که پس از جنگ بین الملل اول تعطیل شده بود تا ادبیات فارسی در آن کشور رونق گذشته خویش را بیابد. چندی بعد انستیتو زبان و فرهنگ و تمدن ایرانی تأسیس شد و گروهی از دانشجویان ایرانی, افغانی, فرانسوی و عرب مشغول تحصیل شدند و درس زبان فارسی در مدارس فرانسه رسمیت یافت.
کتابخانه انستیتو زبان و ادبیات و فرهنگ و تمدن ایرانی در پنج زبان تأسیس گردید و انتشارات دو زبانه فارسی و فرانسه در این مرکز برقرار شد. سردبیری این انتشارات نیز با وی بود. از جمله فعالیت های این مؤسسه برگزاری دو نمایشگاه بزرگ آثار هنری ایران در دانشگاه استراسبورگ و… بود.
وی پس از چهار سال به ایران بازگشت و در دانشکده ادبیات مشغول تدریس شد. سپس طی حکمی از سوی دانشگاه تهران نامزد تصدی کُرسی زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه بیروت شد, اما به علت تیرگی روابط سیاسی دو کشور مأموریت در دانشگاه بیروت (لبنان) را تعطیل کرد و به ایران برگشت و در دانشکده ادبیات مشغول تدریس شد.
در سال 1351 استاد دانشکده علوم سیاسی و اجتماعی شد و بیش از هفت سال به تدریس فلسفه سیاسی اسلام و ادب, زبان و عرفان پرداخت.در سال 1358 به فرانسه رفته ضمن اقامت در پاریس با استفاده از کتابخانه ملی آن شهر که حدود سی سال با آن مأنوس بود مشغول نگارش کتاب چهره راستین محمد(ص) با بیش از یک هزار صفحه و چند هزار رفرانس شد.
سپس به آمریکا سفر کرد و در شهر لوس آنجلس ساکن شد و به ریاست دانشکده مطالعات و تحقیقات اسلامی رسید. حاصل این اقامت ایراد بیش از هزار سخنرانی علمی در زمینه های ادبیات فارسی, عرفان, متون اسلامی و… بود.
در چهارمین سال اقامت در خارج به دعوت سفیر سیاسی ایران در سازمان ملل به وطن بازگشت و بازنشسته دانشگاه تهران شد, منتها تدریس را رها نکرد و در دانشگاه آزاد اسلامی ادبیات و عرفان را تدریس می کرد.
سرانجام دکتر عسکر حقوقی پس از یک عمر تلاش و کوشش در پیشبرد معارف اسلامی و ایرانی به سال 1380ش از دار فانی به دار باقی شتافت و در بهشت زهرای تهران آرمید.1

دکتر عسکر حقوقی از نوزده سالگی دست به قلم برد. گفته شده وی دارای حدود دویست جلد کتاب و رساله تحقیقی و علمی در زمینه های مختلف به زبان فارسی و فرانسه است که قسمتی از آنها طبع و منتشر شده است:
1. ترجمه فرمان حضرت علی(ع) به مالک اشتر استاندار مصر, 1318ش.
2. شرح حال و سخنان عارف بزرگ بایزید بسطام, سال 1324ش.
3. تأثیر قرآن و احادیث در مثنوی معنوی مولانا جلال الدین رومی مشهور به مولوی, ج1, 1327ش.
4. نوری که هرگز خاموش نمی شود, ضمیمه روزنامه طبرستان, 1328ش.
5. لغات و ترکیبات رودکی به مناسبت شاعر روشندل ایران رودکی, طبع و نشر دانشگاه تهران, سال 1327ش; ضمیمه مجله دانشکده ادبیات, چاپ دوم, سال 1344ش از انتشارات ایرانمهر.
6. تاریخ اجتماعی و سیاسی و جغرافیایی عربستان سعودی, وزارت امور خارجه, سال 1338ش.
7. فواید لغوی تفسیر ابوالفتوح رازی, چاپ دانشگاه تهران; ضمیمه مجله دانشکده ادبیات, سال 1338ش.
8. فهرست انتقادی نسخه های خطی کتابخانه ملی و دانشگاهی استراسبورگ به زبان فارسی, چاپ دانشگاه استراسبورگ سال 1963م; چاپ دوم, کتابخانه ملی دانشگاهی استراسبورگ, سال 1963.
9. شرح فارسی و تصحیح انتقادی مثنوی گلشن راز شیخ محمود شبستری, چاپ اول, هزینه دانشگاه تهران در زمره انتشارات ایرانیکا, 1344ش; چاپ دوم با حواشی و تعلیقات, تهران, 1345ش.
10. شرح حال کنت دو گوبینو دیپلمات و خاورشناس فرانسوی, چاپ دانشگاه استراسبورگ; ضمیمه مجله به دو زبان (فارسی و فرانسه) نشریه ایرانیکا از انتشارات دانشگاه تهران و استراسبورگ, 1344ش.
11. مجموعه سخنرانی ها در کشور فرانسه, به زبان فرانسه با ترجمه فارسی, چاپ دانشگاه تهران; ضمیمه مجله دانشکده ادبیات, زمستان 1346.
12. شرح بر حدیقه سنائی, بخش یکم, چاپ تهران, 1346ش.
13. سبک و خصوصیات دستوری و لغوی و املایی و بحثی کلامی از تفسیر ابوالفتوح رازی با مقدمه ای درباره تشیع و سیر آن در ایران [جلد اول تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی], چاپ دانشگاه تهران, 1346ش.
14. احادیث شیعه, با مقدمه ای در باب علم حدیث, جلد دوم تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی, چاپ دانشگاه تهران, 1346ش.
15. قصص انبیاء, جلد سوم تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی, چاپ دانشگاه تهران, 1346ش [1348ش صحیح است].
16. داستان داوود سلیمان از تفسیر روض الجنان و روح الجنان, با تصحیح و تعلیق و تحشیه, چاپ مؤسسه انتشارات امیرکبیر (شماره22 شاهکارهای ادبیات فارسی), شهریور 1349ش.
17. مبانی ملی و دینی انقلاب اجتماعی ملت ایران, از سوی وزارت کار و امور اجتماعی در دست چاپ است.
18. مذهب تشیع و آرمان های ملی ایرانیان, چاپ تهران, 1353ش.
19. آیین سخنوری و نگارش و روش تحقیق, چاپ افست, مؤسسه عالی علوم سیاسی و امور اجتماعی, مهر ماه 1353ش; چاپ دوم, اسفند ماه 1353ش.
20. شرح پانزده غزل از خواج شمس الدین محمد حافظ (آماده چاپ).
21. از بعثت تا رحلت, جلد چهارم از کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی (آماده چاپ).
22. فرهنگ دو زبانی از تفسیر ابوالفتوح رازی (آماده چاپ).
23. فرهنگ لغات و مصطلحات تفسیر ابوالفتوح رازی (آماده چاپ).
24. اعلام و رجال از تفسیر ابوالفتوح رازی, شرح حال بیش از سه هزار تن از اکابر علما و محدثین و مفسرین و ادبا (آماده چاپ).
25. تأثیر قرآن در مثنوی (آماده چاپ).
26. ریشه های ملی و دینی انقلاب های اجتماعی دو هزار و پانصد ساله ایران (آماده چاپ).
27. سنت های کهن و گرانبها در ایران, جشن های دهقانی و روستایی (آماده چاپ).
28. فلسفه سیاسی اسلام, ج1, 1354 خورشیدی.2
همان طور که ملاحظه کردید بیشتر آثار دکتر عسکر حقوقی در زمینه اسلام و ایران است و بعد از کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی مهمترین کتاب ایشان در حوزه اسلام و ایران کتاب فلسفه سیاسی اسلام است که در سال 1354ش جلد اول در 412 صفحه « شانزده صفحه مقدمه به چاپ رسید و در سال 1374ش هر دو بخش (جلد) کتاب در یک مجلد با عنوان تاریخ اندیشه های سیاسی در ایران و اسلام تجدید چاپ شد; حال به معرفی این کتاب می پردازیم:
تاریخ اندیشه های سیاسی در ایران و اسلام, عسکر حقوقی, چاپ اول, انتشارات هیرمند, تهران 1374, 262ص, وزیری.
این کتاب در دو بخش تدوین شده است. در بخش اول با تعریف اسلام به اختصار از دوره بعثت پیامبر سخن رفته است و آن گاه از مبانی اسلام بحث شده است. در فصل سوم از سیاست اجتماعی اسلام بحث شده است و در فصل چهارم از علل سیاسی و اجتماعی گسترش سریع اسلام. در فصل پنجم با عنوان مدافعان واقعی اصول اسلامی به اختصار از زندگانی معصومان(ع) بحث شده است. این بخش با فصل ششم, که ویژه شیوه حکومت پیامبر است, پایان می یابد.
بخش دوم گزارش چگونگی حکومت های اسلامی تا پایان خلافت عباسی است که در ضمن آن از خوارج, مرجئه, خلفای اموی, نهضت شعوبیه و… سخن رفته است.3

1. عسکر حقوقی, تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی, ج1و2, 1346ش, ج3, دانشگاه تهران, 1348ش.
2. عسکر حقوقی, فلسفه سیاسی اسلام, تهران, 1354ش; تجدید چاپ به نام تاریخ اندیشه های سیاسی در ایران و اسلام, هیرمند, تهران, 1374ش.
3. عباس مبارکیان, چهره ها در تاریچه نظام آموزش عالی حقوق و عدلیه نوین, نشر پیدایش, تهران, 1377ش.
4. اثرآفرینان, زیر نظر سید کمال حاج سید جوادی, انجمن آثار و مفاخر, تهران, 1377ـ1380ش.
5. عبدالرحمن باقرزاده بابلی, آشنایی با فرزانگان بابل, مبعث, قم, 1377ش.
6. احمد رضایی, فهرست مشخصات کتاب شناسی پایان نامه های دکترای دانشکده ادبیات و علوم انسانی, دانشکده ادبیات, تهران, 1366ش.
7. جعفر نیالی, بابل شهر زیبای مازندران, رامرنگ, تهران, 1370ش.
8. خانبابامشار, مؤلفین کتب چاپی, نگین, تهران, 1341ش.
9. مهدی سلیمانی آشتیانی, خبرنامه کنگره بزرگداشت ابوالفتوح رازی, ش1, دارالحدیث, قم, 1383ش.
10. عسکر حقوقی, فواید لغوی تفسیر ابوالفتوح رازی, تهران; ضمیمه دانشکده ادبیات, 1336ش.
11. عسکر حقوقی, داستان داوود و سلیمان, چاپ پنجم, امیرکبیر, 1378ش.
12. مجموعه آثار کنگره بزرگداشت ابوالفتوح رازی, دارالحدیث, قم, 1384ش.

بعد از علامه شعرانی (متوفای 1393ق) و علامه قزوینی (متوفای 1368ق) دکتر عسکر حقوقی (متوفای 1380ش) گسترده ترین اثر در معرفی تفسیر روض الجنان به جامعه علمی ـ فرهنگی ارائه کرده است. ایشان در مقدمه جلد اول کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی درباره سبب و انگیزه تألیف کتاب چنین می نویسد:
ییازده ساله بودم که دست در دست پدر ارجمندم شادروان مهدی حقوقی به مجالس قرائت و تفسیر قرآن… راه پیدا کردم. پدر نیز قرآن را با جذبه و حرارتی خاص تلاوت می کرد. به یاد دارم که در چهاردهمین بهار زندگی, در ماه مبارک رمضان, شبی به عادت مألوف با پدر به مجلس قرائت قرآن رفتم. قرائت و تفسیر قرآن مجید که توسط مرحوم آیت الله سید عبدالرسول صدرائی, مرد جلیل القدر و عارف وارسته نظارت و مراقبت می شد, آغاز گردید… آن سید فاضل مرا به تلاوتِ کلام ربّ العزّه دعوت فرمود… که خوش بختانه مقبول افتاد. او به ترجمه و تفسیر آن آیات, لب به سخن گشود و با شور و جذبه ای به گزارش آیتی از قرآن و بیان عقیدت بزرگان دین و استنباط خویش سخن ها گفت که همگی ما را هرکس به قدر فهمِ خویش, مفید واقع گردید. قدرت و مهارت آن مرد وارسته در ترجمه کلام خدا و بیان مقصود, آن چنان جذاب و دلپذیر بود که تا اعماق وجود من کارگر افتاد و تا به امروز سخنان دلنشین آن فقیرِ منزوی را همچنان در پرده های گوش دلم, طنین انداز می بینم. وی با احاطه ای که به رموز و اسرار قرآن و احادیث و دقایق عرفان داشت و خود بی حرف و سخن, عارفی سوخته دل و شاعری وارسته بود, در پرورش مطالب عمیق کتاب آسمانی به قدری ذوق و سلیقه نشان می داد که مزیدی بر آن متصور نبوده و نیست… سالی چند بر این منوال گذشت و پدر همچنان ما را به این جای و آن جای می برد… سرانجام بر آن شد که یکباره برادرم و مرا به آن پیر دانای گداخته دل بسپارد و از وی بخواهد که جداگانه ما را تحت تعلیمات خویش قرار دهد… بدین سان, عشق به تلاوت کلام ربّانی و ترجمه آیات آسمانی در من ایجاد گردید… چندی گذشت و پدر ما را در حضور استاد بیازمود و چون از بوته امتحان, گداخته بیرون آمدیم… پدر مرا به هدیّتی عزیز و گرانبها مُباهی داشت و آن ـ که تا به امروز چون جان شیرینِ خویش, عزیز و گرامی اش داشته و می دارم ـ کتاب مستطاب تفسیر کبیر روض الجنان و روح الجنان معروف به تفسیر ابوالفتوح رازی بود که از آن تاریخ, روز و شب, در سفر و حضر با آن دمخور و دمسازم و دماغ دل و مشام جان را به روایح خوشبویش تر و تازه می دارم. از آن پس هرگاه فراغتی دست داد به مطالعه آن سرگرم شدم و از آن گنجینه گرانبهای معارف اسلامی بهره ها بردم و یادداشت هایی فراهم نمودم….4
همان طور که ملاحظه کردید دکتر عسکر حقوقی از نوباوگی با قرآن و تفسیر قرآن و به ویژه با تفسیر روض الجنان همدم و دمساز بوده و بی جهت نیست که درباره این رساله گفته شده نخستین رساله تفسیر پژوهشی درباره تفسیر ابوالفتوح رازی است که گسترده ترین اثر درباره معرفی تفسیر داشته و با وجودی که نزدیک به نیم قرن از تألیف آن می گذرد و در این میان تحولات بسیاری در حوزه تفسیرپژوهی به ویژه تفسیر روض الجنان انجام شده, بایسته مقایسه با آثار بعدی است.
دکتر عسکر حقوقی در ادامه می نویسد: (پانزده سال چنین گذشت. در سال 1328ش, آن ایام که به تحصیل در دوره دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران اشتغال داشتم با موافقت استاد فرید و دانشمند ارجمند جناب آقای بدیع الزمان فروزانفر موضوع سبک و خصوصیات دستوری و لغوی تفسیر ابوالفتوح رازی را برای پایان نامه دوره دکتری خویش برگزیدم و به راهنمایی آن استاد گرانمایه و تعلیمات بی دریغ دوست ارجمند و استاد فاضل جناب آقای دکتر ذبیح الله صفا به تکمیل و تنقیح یادداشت های خود پرداختم و سرانجام در سال 1335 هجری خورشیدی رساله مذکور را تسلیم دبیرخانه دانشکده نمودم و پس از تشکیل جلسه دفاع, هیأت ممتحنه مرا در اردیبهشت ماه همان سال به احراز درجه دکتری زبان و ادبیات فارسی مفتخر داشت).
بنابراین, سبک و خصوصیات دستوری و لغوی تفسیر ابوالفتوح رازی موضوع رساله دکترای مرحوم دکتر عسکر حقوقی بوده و تکمیل آن در جلد اول تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی قرار گرفته است و با پشت کار و علاقه وافر ایشان به تفسیر روض الجنان بود که جلد دوم و سوم هم شکل گرفت.
ایشان در این باره می نویسد: (از آن روز تا به امروز در تکمیل مطالعات و تحقیقات خود در این تصنیف نفیس و گرانقدر معارف اسلامی همچنان صرف عمر نمود و بیش از هشت سال, چه در ایران و چه در اروپا (فرانسه), به تجدیدنظر در فصول آن رساله و افزودن چند فصل دیگر, محض تکمیل تحقیقات خویش مبادرت ورزید و سرانجام در مهرماه 1345 خورشیدی, پس از اتمام مأموریت چهارساله دانشگاهی خود در دانشگاه استراسبورگ فرانسه و مراجعت به وطن, مجموعه یادداشت های خود را که از دو هزار صفحه تجاوز می نمود به دوست دانشمند و استاد ارجمند آقای دکتر محمد معین ارائه داد و از ایشان نظر خواست. تحریض و تشویق آن دوست گرانمایه, که در این ایام در بیمارستان بستری و بیهوش است, مرا بر آن داشت که این اثر ناچیز را به دانشکده ادبیات و علوم انسانی تقدیم نماید تا اگر استادان گرامی تصویب فرمایند برای طبع و نشر به دانشگاه تهران تسلیم کند.
سپاس خداوند را که توفیق طبع و نشر این کتاب را ـ که نتیجه تحقیق و تتبّع سالیان دراز است ـ بر من بنده ارزانی فرمود. سپاسگزاری فراوان به همه استادان محترم گروه زبان و ادبیات فارسی و استادان ارجمند شورای محترم دانشکده ادبیات و علوم انسانی و اعضای گرامی انجمن تألیف و ترجمه دانشگاه تهران که با تأیید و موافقت خویش به طبع و انتشار این کتاب جامه عمل پوشانیده اند).
پس دکتر عسکر حقوقی رساله دکترای خود را با عنوان سبک و خصوصیات دستوری و لغوی تفسیر ابوالفتوح رازی در سال 1335ش از دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران اخذ کرد و در سال 1336ش قسمتی از آن رساله را با عنوان فواید لغوی تفسیر ابوالفتوح رازی (ضمیمه مجله دانشکده ادبیات, سال پنجم, شماره1و2) در 43 صفحه به چاپ رسانید که همین عنوان در جلد اول کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی (ص84 به بعد) با کمی تغییر با عنوان فواید لغوی تفسیر ابوالفتوح و لغات نادره آن به چاپ رسید.

دو جلد کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی در سال 1346ش در انتشارات دانشکده تهران به چاپ رسید و یک سال بعد یعنی در مهر سال 1347ش آقای دکتر علی رواقی آن را در مجله راهنمای کتاب (سال11, شماره7, ص393ـ 398) معرفی و نقد کرد که در این جا آن را با تلخیص و بدون تصرف, نقل می کنیم:
(تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی, تألیف دکتر عسکر حقوقی, از انتشارات دانشگاه تهران 1/1114 گنجینه تحقیقات ایرانی, شماره 49ـ1346ش, قیمت: 80 ریال, وزیری, هفتاد ویک« 254ص.
… در میان مفسران شیعه, شیخ ابوالفتوح رازی چهره ای است شناخته و بزرگ که تفسیر ارجمند او از روزگار تألیف تا عصر حاضر, همواره مورد استناد و توجه اهل فضل و ادب بوده و هست. این کتاب غنی و سرشار, دائرةالمعارفی است از اطلاعات قرآنی و مسائل فقهی و کلامی و ادبی و روایی و چون هنوز چاپ تحقیقی وانتقادی از آن نشر نشده, اهل تحقیق آرزو دارند که روزی صاحب صلاحیتی کمر به این بربندد و براساس نسخه های قدیمی این متن را تصحیح و چاپ کند. ارزش این کتاب, گذشته از نظر فرهنگ و علوم قرآنی, به سبب اهمیت بسیاری است که در زمینه زبان و ادب فارسی دارد و برای گسترش فرهنگ زبان فارسی از این تفسیر بزرگ مانند دیگر تفاسیر کهن زبان دری می توان سودها جست.
کتاب حاضر رساله دکتری مؤلف می باشد که دو مجلد آن چاپ شده است و آن طور که نوشته اند مجلدات دیگری هم دارد. در این جا فقط جلد اول این کتاب معرفی می شود.
و اما جلد دوم این کتاب (که همین معرفی کوتاه را برایش می نویسیم) مجموعه احادیث تفسیر ابوالفتوح است و می گذریم از اشتباهاتی که در نقل آنها شده است.
در [جلد اول] ص84 کتاب چنین آمده است:
فواید لغوی تفسیر ابوالفتوح… نویسنده در جمع آوری لغات فارسی ابوالفتوح به سه فرهنگ برهان قاطع و بهار عجم و غیاث اللغات مراجعه و کلیه لغات تفسیر شیخ را در سه کتاب لغت مزبور تفحص نمود و چون بدان معنا که شیخ آورده و استعمال کرده در آنها دیده نشد, لذا جزء لغات نادره تفسیر شیخ به حساب آورد.
آیا دیدن سه فرهنگ برای پیدا کردن این واژه ها کافی است و آیا واژه های آتش زنه, آشکاره, بارانیدن, بالا, بسپاردن, چاره گر, خوار نادر می باشد و در سه کتاب لغت مزبور نیامده است.
آتش تاغ: داغ آتش. (گفت: اگر فراق را صورت بودی, دل ها بترسانیدی و کوه ها را ویران کردی و آتش تاغ از داغ فراق آسان تر است). معنی ای که آورده اند اشتباه است. تاغ نام درختی است که چوب آن را هیزم سازند و آتش آن بسیار بماند و به عربی غضا گویند (برهان قاطع, ر.ک: ص137, المرقاة چاپ بنیاد فرهنگ). در تفسیر چنین است: (…ولجمر الغضا اقل توهجأ منه و…).
آبریز: زر خالص, زر ساو, زر بی غش. این واژه ظاهراً ابریز است:
ملک صفات وزیرا ملک نشان صدرا
به توست قلب من ابریز و سلب من ایجاب
(دیوان خاقانی, دکتر سجادی, ص50)
به حکم نشستن: در مسند قضا بودن, آماده داوری. این جا (به) به معنای (برای) می باشد.
بینبازیدن: پر کردن. (بفرماید تا چاله بکنند و مرد را در آن جا کنند تا کمر بست و… به خاک پیرامن ایشان بینبازند) که (بینباریدن) یا (انباردن) صحیح است: (و آن چاه ها که از سوی ایشان است بینباریم) (قصه های قرآن, دکتر یحیی مهدی, ص308); (ایشان چنان کسانی باشند که آب ما را بینبارند) (ایضاً قصه های قرآن, ص312).
پایندان: کفالت, کفیل. (فراء گفت: معنای قبیل کفیل و پایندان باشد). در معنای کفالت (پایندانی) صحیح است (ر.ک: کیمیای سعادت, ص263; ترجمه تفسیر طبری, ص877 ـ900 و ص902ـ 905).
درختستان: جایی که درخت زیاد دارد. توضیح حاشیه در مورد این کلمه اشتباه است. گفته اند: (و نیز با همین پسوند ستان از کلمه خنده: خندستانی ساخته…). این جا پسوند (ستانی) است, نه ستان. دیگر این که گویا خندستانی تنها واژه ای باشد که قسمت دوم آن را به قطع نمی توان پسوند مکان دانست. این واژه در متون دیده شده است (ر.ک: کشف المحجوب هجویری, ص76; تفسیر عتیق سورآبادی, بنیاد فرهنگ, ص14 و67 و242 و291; المصادر زوزنی, آقای تقی بینش, ج2, ص500, الاستهزاء: خندستانی کردن).
دلیل کردن: ثابت شدن. (و این خبر و مانند این اخبار دلیل می کند…) که معنای آن ثابت کردن است.
رودکان: (معی که جمع امعاء باشد) (بهار: جمع روده. گفتند: سبب نزول آیه آن بود که عرب و بعضی دگر جزایشان, خون در رودکان کردندی و بر آتش نهادندی و بخوردندی) که رودکانی صحیح است و مکرر در متون آمده است:
همه رودگانیش سوراخ کرد
به مغز سرش راه گستاخ کرد
شاهنامه بروخیم, ص1880
(آنچه در شکم های ایشان است از رودگانی ها و آنچ بدان ماند) (تفسیر کمبریج, ورق45, و رجوع شود به تفسیر کمبریج, ورق255; هدایة المتعلمین, ص33 و98 و110; الابنیه, زلیگمان, ص32 و35 و54 و60; السامی فی الاسامی, ص122; فرخ نامه جمالی, ص174ـ217; خوابگزاری, ص376).
ساو: خالص, براده زر. در فرهنگ ها چنین معنی ای از برای ساو ذکر شده است, ولی از گفته شیخ معنای دیگری برای این واژه به دست می آید: (و اگر زر ساو باشد از معدن گرفته که به گداختن و اصلاح محتاج باشد, بر او قطع نباشد و اگر زر خالص بود, قطع واجب باشد به نزدیک ما) که زرساو و ظاهراً زرکانی و معدنی است.
سنب: سم. در حاشیه آورده اند (از نوع تبدیل حرف (میم) به (ب) در کتاب…) که این جا تبدیل نب/م می باشد, نه ب/م مانند این کلمات: دنب, خنب, شکنب, شنبلیت (شملیت).
شکوهیدن: عظمت خویش اظهار کردن, ترسیدن. (… قریش از آن بشکوهیدند). معنای اول درست نیست.
شکرفیدن: لغزیدن. در حاشیه آورده اند: (در متن تفسیر شکرفیدن ضبط شده, ولی مسلماً شکوخیدن بوده است به معنای لغزیدن و افتادن. ظاهراً اشتباه است, چون در برهان قاطع (یکی از سه فرهنگ مورد مراجعه) شکرفنده ضبط شده است). البته شکوخیدن نیز به این معنا آمده است (السامی, ص331, شکرفنده) و به این معنای شکوخندگی, شکرفندگی, شکوهیدن, شکوخنده در فرهنگ ها ضبط است.
در تفسیر پاک (بنیاد فرهنگ ایران) شکروفان= خاسرون آمده است (ص65) که گویا با این مصدر بی ارتباط نیست.
فرایافتن: درک کردن و فهمیدن و دریافتن. (این چیزی است که روایت می کنی یا چیزی که فرا یافته ای به دروغ) ظاهراً فرا بافتن می باشد. (بگو آن کس ها که فرا می بافتند بر خدای عزوجل دروغی) (ترجمه تفسیر طبری, ص678, س4).
فرو نگریستن: فرو نگریدن. (آن که به سر تنور آمد و فرو نگرید) که می بایست فرو نگریدن می آوردند, زیرا فعل در این جا فرو نگریدن است, نه فرو نگریستن.
لبنک: کرمی است که آن را دیوک خوانند (برهان), ارزه. ارضه بدین صورت صحیح است, نه صورت فوق, چنان که در همین کتاب جایی دیگر آمده است: این کار ارضه است یعنی لبنک (ج4, ص162).
هازدن: پیاپی و بسیار زدن, مکرر رزدن (یادداشت مؤلف). (مردم دست به پشت او هامی زدند و او را می انداختند). معنای تکرار گویا از (می) استمرار است.
هاشدن: بشدن. (گفت ارواح ایشان در حوصله مرغان سبز هاشد که از جوی های بهشت آب خورند) که سبزها, شد درست است جمع سبزه. ها در این جا پیشوند نیست.
وداع گاه: میعاد و محل تودیع. (مالک دینار گوید سالی از سال ها به حج می شدم, آن جا که وداع گاه بود). محل تودیع درست است, نه میعاد. رجوع کنید به صرف میر.
در ص155 آمده است: (… این فعل (کردمانی) را که در مورد شرط و جزا با الف و نون و یاء شرطی استعمال می کردند در نظم کمتر به آن شکل و هیأت دیده می شود).
در ص156 چنین گفته اند: (با کمی دقت معلوم می شود که دو هیأت (مانی) و (ثانی) در دو مورد یکی…).
در ص155 پسوند را (انی) و در ص156 پسوند را (مانی) دانسته اند.
و نیز در ص155 گفته اند: استعمال دو صیغه کردمانی و کردی تان که صیغه بسیار کهنه دری است به جای صیغه جمع متکلم و مخاطب.
ضمناً باید اشاره نمود که صیغه (کردی تان در اصل (کردتانی است…). آیا مؤلف شاهدی بر این نوع استعمال دارند و چطور آن را صیغه بسیار کهنه دری دانسته اند و دیگر آن که چطور ممکن است (کردی تان) به جای (کردتانی) باشد؟
مقدمه به هیچ روی متناسب با متن کتاب نیست. عنوانی که از برای مقدمه نهاده اند (تشیع و سیر آن در ایران) بجاست بر کتابی گذاشته شود, نه بر توضیح مختصر ایشان.
در ص1, س10 مقدمه گفته اند: (فقها و متکلمین نیز پیروان علی(ع) و یازده فرزندش را شیعه لقب داده اند). گویا اشتباه شده است, چون شیعه تنها بر این گروه اطلاق نمی شود (ر.ک: فرق الشیعه نوبختی; ملل و نحل شهرستانی; صبح الاعشی, ج14, ص226; ترجمه مفاتیح العلوم, بنیاد فرهنگ ایران, از حسین خدیوجم, ص31).
ص213: (در این عبارات که از ترجمه تفسیر طبری نقل شده, لغات عربی به ندرت دیده می شود و جز کلماتی چون محراب و مسجد و فتوح و پیغمبر که جنبه دینی دارد, دو کلمه قوی و امین دیده می شود…). البته پیغمبر عربی نیست و دو واژه محراب و مسجد هم ریشه ای غیر عربی دارند.
ص210 آن جا که مقایسه بین تفسیر ابوالفتوح و ترجمه تفسیر طبری می کنند آورده اند: (مثلاً استعمال لفظ اندر بعدها در و اندرین که اندر و پیغامبر که پیغمبر به کار رفته…). آیا اندرین صورت کهنه اندر است؟
نظیر این اشتباهات اندک نیست و به ذکر همین مقدار بسنده شد.5
جلد سوم کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی (قصص) نیز در سال 1348ش از جانب انتشارات دانشگاه تهران طبع شد. معرفی تک تک مجلدات به زودی خواهد آمد.

از دکتر عسکر حقوقی فقط سه جلد از کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح در انتشارات دانشگاه تهران بین سال های 1346ـ 1348ش به چاپ رسید, اما ایشان موضوعات دیگری درباره تفسیر روض الجنان در دست تألیف داشته اند که به چاپ نرسید و آن موضوعات عبارتند از:
1. فهرست اشعار فارسی;
2. فهرست الفبایی بیش از پنج هزار بیت شعر عربی با تصحیح و اعراب گذاری;
3. فهرست جامع اعلام و رجال, نام نزدیک به سه هزار تن از پیغمبران و امامان و بزرگان علم و ادب ایرانی و تازی و مشایخ و عرفا, که مجموعاً 32 هزار بار اسم آنها در خلال تفسیر روض الجنان آمده;
4. اعلام جغرافیایی;
5. اعلام ملل و نحل;
6. فهرست آثار و تألیفات و کتب مذکور در تفسیر;6
7. قصص و داستان های مربوط به عصر اسلام.7
بعضی از عناوین بالا نیز آماده چاپ بوده, اگرچه به زیور طبع آراسته نشد و پیگیری های دبیرخانه کنگره ابوالفتوح رازی برای تهیه آنها نیز به نتیجه نرسید.
کتابی با عنوان فلسفه سیاسی اسلام (جلد اول) از دکتر عسکر حقوقی در سال 1354ش در 412 صفحه «16 صفحه مقدمه به چاپ رسید و در پایان کتاب, برخی از آثار دکتر عسکر حقوقی فهرستوار معرفی شده است و در ردیف 21 تا 24 چهار جلد درباره تفسیر ابوالفتوح آماده نشر معرفی شده است, بنگرید:
ـ از بعثت تا رحلت, جلد چهارم از کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی (آماده چاپ);
ـ فرهنگ دو زبانی از تفسیر ابوالفتوح رازی (آماده چاپ);
ـ فرهنگ لغات و مصطلحات تفسیر ابوالفتوح رازی (آماده چاپ);
ـ اعلام و رجال از تفسیر ابوالفتوح رازی, شرح حال بیش از سه هزار تن از اکابر, علما و محدثین و مفسرین و ادبا (آماده چاپ).
یکی دیگر از آثار دکتر عسکر حقوقی در مورد روض الجنان, کتابی است با عنوان داستان داوود و سلیمان از تفسیر روض الجنان و روح الجنان, که با تصحیح و تعلیق و حاشیه دکتر عسکر حقوقی در مؤسسه انتشارات امیرکبیر, ضمن شاهکارهای ادبیات فارسی, شماره22, در 62 صفحه رقعی, در سال 1349ش به چاپ رسید. در سال 1362 و 1378ش نیز تجدید چاپ شد.
تمام آثاری که یاد شد مستقیماً در مورد تفسیر روض الجنان شیخ ابوالفتوح رازی است و در دیگر آثار, ایشان به جهت علاقه وافر به تفسیر روض الجنان مطالب و فواید بسیاری از تفسیر نقل می کند که گویای عجین شدن مطالب آن با دکتر عسکر حقوقی است.

موضوع رساله دکترای دکتر عسکر حقوقی سبک و خصوصیات دستوری و لغوی تفسیر ابوالفتوح رازی بود که با افزودن مقدمه ای در هفتاد ویک صفحه و دو فصل در ابتدای رساله و نیز دو فصل به انتهای رساله, جلد اول کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی تألیف شد.
مقدمه این جلد تحت عنوان (تشیّع و سیر آن در ایران) متضمّن بحث های شیعه, امامت, نهضت شعوبیه, فرق مختلف شیعه و زیدیه, کیسائیه, غلات, اسماعیلیه, برخورد آرا و عقاید متکلمان معتزلی و اشعری, وضع شیعه در مقابل فرق دیگر اسلامی در قرن 4ـ 6, تأثیر و انعکاس اختلافات مذهبی در تألیفات و تصنیفات دانشمندان, تفسیر ابوالفتوح رازی و انعکاس اختلافات مذهبی در آن است.
و در پایان مقدمه, سبب و انگیزه تألیف تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی و فهرست مطالب و مآخذ و منابع آورده شده است. فصل اول این کتاب ترجمه احوال و تاریخ حیات ابوالفتوح رازی است. فصل دوم به معرفی مختصات نسخه های خطی و چاپی تفسیر روض الجنان پرداخته است. فصل سوم درباره سبک و خصوصیات دستوری و لغوی و املایی و فصل چهارم گزارشی از مباحث تاریخی تفسیر روض الجنان است. فصل پنجم شامل مباحثی چون مناظرات و مجادلات فرق مذهبی, جنبه های تشیع در تفسیر روض الجنان و جنبه های کلامی روض الجنان و فهرستی از مباحث کلامی آن و جنبه های فقهی تفسیر و فهرستی از مباحث فقهی آن است.
جلد اول تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی در خرداد ماه 1346ش در 254 صفحه «72 صفحه مقدمه از سوی دانشگاه تهران به چاپ رسید. مؤلف این جلد را به پدرش تقدیم کرده است.
در چاپ جدید این کتاب, دو مقاله دیگر از دکتر عسکر حقوقی ضمیمه کتاب شد و این به جهت تناسب این دو مقاله با این جلد است:
مقاله اول, ارزش ادبی تفسیر ابوالفتوح رازی. ضمن مجموعه خطابه های نخستین کنگره تحقیقات ایرانی, دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد, به چاپ رسیده است.
مقاله دوم, فرهنگ لغات و مصطلحات تفسیر ابوالفتوح رازی. ضمن مجموعه سخنرانی های دومین کنگره تحقیقات ایرانی, دانشکده ادبیات و علوم انسانی, به چاپ رسیده است.

جلد دوم کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی گزینشی از احادیث تفسیر مفسّر گرانقدر شیخ ابوالفتوح رازی است. مؤلف در مورد این جلد می گوید:
(جا داشت که ضمن مطالعه و تحقیق در این تفسیر بزرگ, که جامع معارف اسلامی است, در باب احادیثی که ابوالفتوح در اثنای تفسیر بدان ها استناد جسته, تتبّع کافی به عمل آید. نگارنده از آن گاه که تفسیر شیخ را در مطالعه داشت به هر وقت که به حدیثی از رسول اکرم(ص) و یا از جانشینان بر حق وی برمی خورد, آن را جداگانه یادداشت می کرد. در انجام مطالعه, نخستین بار بالغ بر 650 حدیث نبوی در دست داشت).8
مؤلف کتاب توانسته است بالغ بر دو هزار و اندی حدیث اعم از عبارت عربی احادیث و ترجمه آن یا به صورت ترجمه شده به فارسی از احادیث پیامبر اکرم(ص) و نیز تعدادی از احادیث ائمه طاهرین(ع) جمع آورد و در این جلد جمع کند که خود کاری است شایسته سپاس.
هرجا که مدرک دیگری برای احادیث پیدا کرده اند آن مدرک را نیز جهت مزید اطلاع خوانندگان آورده اند. در این جا مناسب است ملاحظاتی چند در باب این جلد یادآور شویم:
1. برخلاف آنچه از مطالعه مقدمه این کتاب به ذهن متبادر می شود احادیثی که در این کتاب از تفسیر ابوالفتوح نقل کرده اند بسیار ناقص است و با تورقی کوتاه در این تفسیر می توان ده ها حدیث دیگر بر شمار احادیث موجود افزود.
2. در بسیاری از موارد ـ چنان که در مراجعه به احادیث این کتاب متوجه خواهید شد ـ احادیث به صورت ناقص ذکر شده که در مواردی فهم مراد حدیث را غیرممکن می سازد.
3. مناسب بود احادیث از حیث موضوع دسته بندی می شدند که مراجعه کننده دچار آشفتگی نگردد.
4. نگارش مقدمه برخلاف انتظار دارای لحن خاصی است که آن را بیشتر شبیه سخنرانی می کند تا یک نوشته.
5. در همین جا مناسب است توضیح داده شود وظیفه ما تغییر مطالب مؤلف نبوده و چنان که اهل فضل و ارباب معرفت می دانند در تصحیح کتاب باید دقت شود آنچه نزدیک تر به نوشته مؤلف است باید به دست داد, نه نوشته ای مطابق با ذوق مصحّح; با این حال در مواردی چاره ای جز این نبود و مواردی که اطمینان به اشتباه آن بود با این که می دانستیم از جانب مؤلف است اصلاح کردیم و مواردی هم که می شد آن را توجیه کرد و به نوعی درست دانست به حال خود رها کردیم.
ییکی از این موارد شروح کتاب صحیح بخاری است که با نام های مؤلفان آنها آورده شده و به کرّات نام های عسقلانی, قسطلانی, عینی و نووی به جای نام کتابشان آورده شده, که ما ترجیح دادیم بدون هیچ توضیحی عیناً همان ها را بیاوریم و جهت اطلاع خوانندگان, نام کامل این کتاب ها در فهرست کتب, ذیل عسقلانی و… آورده شد.
6. در مواردی ترجمه حدیث اشتباه آورده شده که تصحیح شد و در بعضی جاها در پاورقی نیز تذکر داده ایم.
7. چاپ سابق کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی, جلد دوم, احادیث نبوی(ص) و ائمةالمعصومین(ع), شامل 530 صفحه «28 صفحه مقدمه, که مجموعاً 558 صفحه است در سال 1346ش در انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسیده است.

جلد سوم کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی در مورد قصص و تاریخ پیامبران است. دکتر عسکر حقوقی در مقدمه این جلد می نویسد: (…بنا بر آنچه گفته شد, تفسیر ابوالفتوح از نظر احتوای بر تاریخ و قصص انبیای عظام درخور اهمیت و شایسته تحقیق و تتبّع بوده است. این تفسیر ارجمند مشتمل است بر تاریخ آفرینش جهان خلقت آدم, نخستین آفریده و فرستاده خدا تا رویدادها و حوادث عصر پیغمبر بزرگ اسلام و نیز سوانحی که پس از آن بزرگوار میان پیروانش روی داد…).
وی در ادامه می نویسد: (روا بود که مجلدی جداگانه و مستقل شامل بر تاریخ رسولان حق, آن هم به نثر ساده و زیبای ابوالفتوح فراهم آید و در دسترس علاقه مندان قرار گیرد. اما دشواری چشمگیری در رسیدن به این مقصود در پیش بود… داستان حضرت موسی بن عمران, پیمبر بنی اسرائیل در 34 سوره قرآن و در خلال تفسیر 143 آیه ذکر شده).
با تمام دشواری هایی که برای ترتیب و نظم تاریخی تلفیق آنها به شیوه ای که هر داستان مستقلاً با نظم و نسق تاریخی بیاید داشت, ایشان توانست قصص پیامبران را آماده چاپ کند و قصص مربوط به عصر اسلامی را موکول به وقت دیگر کرده است.
ییکی دیگر از مشکلات این جلد (و نیز سایر مجلدات) نبودن چاپ مصحح و منقّح از تفسیر ابوالفتوح رازی و عدم دسترسی به نسخه های خطی معتبر بوده است, حتی ایشان می نویسد: (… با این که تفسیر شیخ چند بار تجدید طبع شده, مع هذا نه تنها کمکی به صحت طبع آن نشده, بلکه باعث رواج نسخ مغلوطی که به شتاب تحویل بازار شده نیز گردیده است).
به جهت دشواری کار و این که از متن کتاب تفسیری یک کتاب قصص انبیا به زبان فارسی از قرن ششم تدوین شود, این کار را مایه مباهات خود دانسته, می نویسد:
(این بنده را عقیده بر آن است که بزرگ ترین خدمت به ملت ایران و فرهنگ ایرانی, احیای آثار مهم گذشتگان اوست. کتاب حاضر به صورتی که فراهم آمده, یکی از آن آثار نفیس و گرانمایه یکی از پیشینیان ملیّت پرور ماست که با شیوه خاصی به رشته انتظام درکشیده شده است).
چاپ قبلی کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی, جلد سوم, شامل 528 صفحه «22 صفحه مقدمه, که مجموعاً 550 صفحه است در سال 1348ش از سوی انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسیده است.

بی شک یکی از کتاب های تأثیرگذار در حوزه تفسیرپژوهی, کتاب سه جلدی تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی تألیف دکتر عسکر حقوقی است. این کتاب یکی از قدیمی ترین کتاب های تفسیرپژوهی به زبان فارسی است که به دلیل استواری و جامعیت توانست در چگونگی تألیف رساله های دانشگاهی و گسترش این نوع کارها و تألیف پایان نامه ها اثرگذار باشد; در چهل سال اخیر تمام آثار و نوشته ها و پایان نامه ها و مقالات و تألیفاتی که در مورد ابوالفتوح رازی یا دیگر علما نوشته شده, مرهون سه جلد کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی اند.

1. استخراج منابع, از آن جا که هر سه جلد کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی در سال های 1346ـ 1348ش به طبع رسیده و در آن زمان تفسیر ابوالفتوح رازی در پنج جلد رحلی چاپ شده بود ـ و چاپ های الهی قمشه ای و شعرانی نیز براساس تفسیر پنج جلدی تجدید چاپ شده است ـ منقولات کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی براساس چاپ پنج جلدی رحلی آدرس دهی شده, و اینک که کتاب روض الجنان با نسخه های خطی متعدد تصحیح انتقادی شده و برای کارآمدی بیشتر کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی, تمام آدرس ها به روض الجنان بیست جلدی ارجاع داده شد که با تحقیق و تصحیح دکتر محمدجعفر یاحقی و دکتر محمدمهدی ناصح در انتشارات بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس رضوی به چاپ رسیده است و در تمام موارد با حفظ چاپ قبلی تفسیر ابوالفتوح رازی در متن کتابِ تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی, آدرس های روض الجنان بیست جلدی در ذیل هر مأخذ و منبع تکرار شد.
در جلد اول و دوم کتاب تحقیق تفسیر ابوالفتوح رازی به همان منوالی که ذکر شد تخریج مصادر شد, اما در جلد سوم (قصص) کار مشکل تر بود, چرا که هیچ مشخصاتی از تفسیر ابوالفتوح (ولو چاپ پنج جلدی) در میان نبود, لذا خط به خط کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی (جلد سوم) مستندسازی شد و در پاورقی به کتاب روض الجنان بیست جلدی آدرس داده شد.
2. تصحیح اغلاط چاپی و غیر چاپی. اگرچه هر سه جلد کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی, خوب چاپ شده و کم غلط بود و در پایان هر جلد, درست نامه ای هم ضمیمه کتاب بود, مع ذلک اغلاط چاپی و غیر چاپی فراوانی وجود داشت که با مطابقت با تفسیر و دیگر مآخذ, تصحیح و بعضاً در پاورقی هم اشاره شده است.
3. ترجمه قریب به دویست حدیث. جلد دوم کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی شامل احادیث نبوی(ص) و ائمه اطهار(ع) است و بعضاً احادیثی که در کتاب روض الجنان نقل شده از پیامبر(ص) و ائمه(ع) بدون ترجمه است و مؤلف محترم نیز ترجمه را نیاورده اند, لذا نزدیک به دویست حدیث از پیامبر(ص) و ائمه(ع) ترجمه شد و تماماً در [] آورده شده است. نیز در بعضی موارد احادیث به اشتباه ترجمه شده بود که درست آن ثبت و بعضاً تذکری هم داده شده است.
4. تقویم النص متن تفسیر ابوالفتوح رازی. جلد سوم کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی که شامل قصص انبیا و پیامبران است براساس چاپ پنج جلدی و بعضی از نسخه های خطی تنظیم شده بود; لذا در موارد بسیاری به خصوص در جلد سوم کتاب با چاپ بیست جلدی روض الجنان مطابقت شد و متن کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی (جلد سوم) تقویم النص شد, بدین نحو که در اکثر موارد با جملاتی که در قلاب از روض الجنان آوردیم کتاب تصحیح و تقویم شود.
5. اعراب گذاری. به جهت درست خواندن کلمات و اسامی و احادیث و حفظ شکل و ضبط اسما و عبارات در موارد لازم اعراب گذاری شد.
6. تنظیم فهارس فنی. شامل فهرست آیات, روایات, اعلام, امکنه, کتب, فرق و جماعات, و موضوعات و….
7. ویرایش. ویرایش کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی (خصوصاً جلد سوم) کاری بس مشکل و طاقت فرسا بود, از جهتی می بایست نثر ابوالفتوح رازی که در قرن ششم هجری به نگارش درآمده حفظ می شد و از طرف دیگر برای این که خوانندگان بهتر بتوانند از مطالب کتاب استفاده کنند ناچار بودیم که کتاب را ویرایش کنیم لذا با حفظ نثر قدیمی قرن ششم حتی الامکان سعی شد که نثر قدیمی حفظ شود و با یکسان سازی و ویرایش صوری, بهتر از کتاب استفاده شود.
در مجموعه سه جلدی کتاب تحقیق در تفسیر ابوالفتوح رازی عده ای از فضلا و دوستان سهمی به مراتب بیشتر از حقیر داشته اند که از تک تک آنان به جهت احیای این کتاب, تشکر و قدردانی می شود: