مولا علی بن حسن زواره‏ای یکی از چهره‏های درخشان و ستارگان فروزان عالم تشیع به شمار می‏رود که در قرن دهم هجری می‏زیسته است.وی در عصری که مردم هنوز آشنایی کامل با احادیث و اخبار اهل بیت نداشتند، در جهت نشر فرهنگ شیعی تلاشی وافر نمود و در این‏باره آثار ارزنده و نیکویی را از خود به یادگار نهاد.
وجود چنین مفسر نامدار، با تفسیر مشهورش و نیز ترجمه‏های گوناگون منابع حدیثی و روایی و تصنیف و تدوین کتابهای شیعه به زبان فارسی از این موضوع حکایت می‏کند که شهر زواره در عهد شاه اسماعیل صفوی(وفات 930 ق)و پسرش شاه طهماسب(930-984 ق)در انتشار معارف و علوم مذهب تشیع نقش ارزنده‏ای را عهده‏دار بوده است؛زیرا امثال زوّاری در این عصر کوشیدند تا دانش و بینش ائمه در دسترس عموم مشتاقان قرار گیرد و علاقه‏مندان فارسی زبان از این جواهرات ثمین و خزائن نفیس، بهره کافی ببرند.
گفته می‏شود شاه طهماسب صفوی به منظور نشر و تقویت مذهب تشیع از وجود زواری و فضل و ادب او استفاده کرد و در مقابل نویسندگان اهل سنت او را به تألیف آثار مهم وادار نمود.علی بن حسن زواری نیز فرصت را مغتنم شمرد و عمر پربرکت خود را وقف نشر فرهنگ اهل بیت کرد.گرچه از تاریخ تولد و زمان فوت وی اطلاع دقیقی در دست نیست ولی بر حسب قرائن وی در اوایل قرن دهم قمری به دنیا آمده و در اواخر آن، به دار بقا شتافته است.

شرح حال نگاران وی را به وثاقت در روایت و گستردگی دانش، جامعیت در اطلاعات و کثرت تألیفات ستوده‏اند و از او به عنوان فاضلی زاهد و عارفی متقی و مفسری فقیه و محدثی ادیب یاد کرده‏اند.در کتاب روضة الجنات به نقل از ریاض العلماء آمده است که:
«...او[علی بن حسن زواری‏]فاضل عالم، مفسر فقیه و محدث معروف است و از بزرگان شاگردان سید غیاث الدین جمشید زواری مفسر، و شیخ علی بن عبد العالی است...»
مرحوم ملک الشعرای بهار در کتاب سبک شناسی خود این‏گونه می‏نویسد:
«...این مرد یکی از نویسندگان بزرگ و نامی عهد صفویه است که با وجود ساده‏نویسی و روانی‏[نثر او] خالی از استحکام و قدرت نیست...»
مرحوم سعید نفیسی در کتاب تاریخ نظم و نثر فارسی، جلد اول از این مفسر به شرح زیر یاد می‏کند:
«...فخر الدین علی بن حسن زواری از دانشمندان نامی زمان شاه طهماسب اول و یکی از نخستین کسانی است که در طریقه شیعه کتابهایی به زبان فارسی تألیف کرده و یکی از پرکارترین دانشمندان زمان خود به شمار می‏رود»
مرحوم دکتر سید حسن سادات ناصری در کتاب خود تحت عنوان هزار سال تفسیر فارسی، زواری را این‏گونه توصیف می‏کند:
«...علی بن حسن زواری استاد مولا فتح الله‏[کاشانی‏] نیز از مفسران و نویسندگان نامی عهد صفویه بوده است.تفسیر زواری یا ترجمة الخواص از تفاسیری است که بعد از تفسیر طبری و تفسیر ابوالفتوح رازی و گازر و مواهب علیّه شهرت داشته است...»
دکتر محمد شفیعی استاد دانشگاه شیراز در کتاب مفسران شیعه می‏نویسد:
«علی بن حسن زواری از مردم زواره و از دانشمندان معروف قرن دهم قمری...است»
دکتر سید محمد رضا جلالی نائینی در مقدمه تفسیر مواهب علیه وی را این‏گونه ستوده است:
«...زواری از علمای بزرگ زمان صفویه و از مفسرین و فقهای معروف و مشهور زمان شاه طهماسب می‏باشد.»
استاد سید محمد محیط طباطبایی ضمن اینکه از وی به عنوان صاحب تفسیر و ترجمه‏های متعدد از قرآن و اخبار و کتابهای شیعه به فارسی دری یاد می‏کند در کتاب تطور حکومت در ایران بعد از اسلام در خصوص خدمات علی بن حسن زواری به شیعه می‏گوید:
«وقتی محقق کرکی از لبنان به ایران انتقال یافت و به کار ترویج مذهب شیعه پرداخت، علی بن حسن زواری کوشید گفته‏ها و نوشته‏های او را در همان زمان از زبان عربی به زبان فارسی نقل و ترجمه کند.»

ملا ابی الحسن زواری در محلّه بنجیره زواره که از محلاّت قدیمی این شهر است، اقامت داشته و تحصیلات مقدماتی را در زادگاه خود به پایان برده است.سپس جهت تکمیل تحصیلات رهسپار اصفهان و کاشان گردیده و در حوزه علمیه این شهرها در نزد اساتید وقت تلمذ نموده است.چند سالی هم به شهر هرات رفته و تا قبل از سفر شاه اسماعیل صفوی به این شهر در آنجا اقامت داشته است و در عصر پسرش شاه طهماسب، به ایران مراجعت کرده و به تألیفاتی دست زده است.گفته می‏شود که این محدث نامدار در محل زندگی خویش و احتمالا در کاشان، به وعظ و خطابه مشغول بوده است.وی به لحاظ استعداد شگرف و پیشرفت قابل توجه در معارف اسلامی و کسب مدارج عرفانی مورد سعایت نااهلان قرار گرفته و او را به صوفی‏گری و گرایش به تصوف متهم کرده‏اند.البته وی اهل عرفان بوده ولی عرفان به معنای توجه به خدا و انقطاع از غیر او و زهد و وارستگی؛ولی اهل صوفی‏گری و مریدبازی و مسائلی از این قبیل نبوده است.و مسلما کسی که در فقه و حدیث و مسائل شرعی مرجع خاص و عام است، از تصوف چندان دل‏خوشی ندارد.

از کتاب لوامع الانوار زواری برمی‏آید که نامبرده از سید عبد الوهاب بن علی الحسینی استرآبادی روایت دارد. استرآبادی از علمای بنام شیعه است که در علوم معقول و منقول مهارتی تام و تمام داشته و به ترویج شریعت اسلام اهتمام می‏ورزیده است.وی مدتی در کسوت قضاوت به امور مردم رسیدگی می‏کرده است و در طول زندگی خود به تألیفاتی دست زده که از جمله آنها آثار ذیل را می‏توان بر شمرد:
شرح فصول خواجه نصیر طوسی، تنزیه الانبیاء، حاشیه بر شرح هدایة الاثیریه و شرح قصیده برده به فارسی.این عالم شیعی در قرن نهم قمری می‏زیسته است.
از دیگر اساتید وی علی بن عبد العالی مشهور به محقق کرکی یا محقق ثانی است.به قول محدث قمی«جلالت این شیخ معظم و مقامات او در علم و فضل و کثرت تحقیق و تدقیق و وجود متانت و اتقان در تألیف بالاتر از آن است که در این مختصر ذکر شود.»این محقق، مسافرتهایی به شام و مصر و عراق نموده و در این نواحی و در نزد اساتید مشهور عصر به تحصیل علوم اسلامی مبادرت ورزیده است.پس از آن و بعد از کسب مدارج علمی و رسیدن به قله کمال به ایران عزیمت کرده و در شهرهای اصفهان و قزوین به ترویج مذهب شیعه پرداخته و به تربیت دانشورانی چون علی بن حسن زواری همت گمارده است.
محقق کرکی از علمای معاصر شاه طهماسب صفوی است که در ایران سمت شیخ الاسلامی و قاضی القضات را عهده‏دار بود و از جمله آثارش«جامع المقاصد فی شرح القواعد»است.از صاحب جواهر الکلام نقل شده که هر که نزد او جامع المقاصد و وسائل و جواهر باشد، به کتاب دیگری محتاج نخواهد بود.حاشیه شرائع الاسلام، شرح الفیه شهید اول و حاشیه تحریر علامه از آثار دیگر این محقق است.مشهور است که وی صاحب کراماتی بوده و از سوی مخالفین مسموم و به سال 940 قمری در نجف اشرف به شهادت رسیده است.
سید غیاث الدین جمشید گازر زواره‏ای صاحب تفسیر گازر نیز از اساتید علی بن حسن زواری است.فتح الله بن شکر الله مشهور به ملا فتح الله کاشانی فقیه، متکلم، محقق و مفسر امامی از شاگردان مشهور علی بن حسن زواری است و به وسیله استادش از محقق کرکی روایت دارد.ملا فتح الله کاشانی در همه علوم عصر خود متبحر و بخصوص در تفسیر آگاهیهای گسترده‏ای داشته است. مرحوم میرزا عبد الله افندی در کتاب ریاض العلماء جلد چهارم درباره این مفسر چنین می‏گوید:
«فاضل نیک‏اندیش هوشیار، عالم کامل جلیل متکلم و مفسّر بزرگوار نام‏آور، مولی فتح الله کاشانی، از عالمان دولت شاه طهماسب صفوی و از شاگردان علی بن حسن زواری است.وی تألیفات نیکویی دارد به ویژه در تفسیر.که در آن توانمند و زبردست است و آثاری ارزشمند و سودمند نگاشته است.»
پس از زواری، شاگردش مولا فتح الله کاشانی تفسیر «مواهب علیّه»کاشفی را شرح کرده است و در آن احادیث و اخبار اهل بیت را گنجانیده و آن را«منهج الصادقین» نامیده است.در واقع این تفسیر، شرح مواهب علیه است که اخبار و احادیث اهل بیت در آن درج شده است.وی این تفسیر را تلخیص کرده و آن را«خلاصة المنهج»نامیده است.در این تفسیر گزیده‏گویی و دقت در نظم مطالب مشاهده می‏شود.از آثار دیگر این محدث شیعه تنبیه الغافلین، تذکرة العارفین و زبدة التفاسیر را می‏توان نام برد.مولا فتح الله کاشانی در سال 988 قمری رخ در نقاب خاک کشید.

مشهورترین اثر ابو الحسن زواره‏ای تفسیری است تحت عنوان«ترجمة الخواص یا تفسیر زواری».وی این اثر سودمند را به دستور شاه طهماسب صفوی و در مقابل تفسیر مواهب علیه ملا حسین کاشفی نوشته و در نگارش آن از تفسیر مذکور بهره گرفته است.بدین جهت قرابتهایی بین این دو اثر به چشم می‏خورد.زواری این تفسیر را با استناد به احادیث و روایات اهل بیت عصمت و طهارت تدوین کرده است تا جای کتاب تفسیر مواهب علیّه را بگیرد.خود در مورد تألیف آن می‏گوید:
«تاکنون در تفاسیر، توجهی به آیات با برکات که در شأن امیر المؤمنین و مناقب اهل بیت سید المرسلین است، نشده بنابراین من با توجه به تفسیر مواهب علیه دست به تألیف این تفسیر زدم.»
کاشفی این تفسیر را در سال 897 قمری شروع و به سال 899 قمری به پایان برده است.متن آن به فارسی است و چون به دستور نظام الدین امیر علی شیرنوایی نوشته آن را مواهب علیّه نامیده است.این اثر چندین بار در هند و پاکستان چاپ شده و در ایران به سال 1317 شمسی با حواشی و تصحیح و تنقیح دکتر سید محمد رضا جلالی نائینی منتشر شده است.
زواری در تفسیر خود گرچه از شیوه کاشفی الهام گرفته ولی به تفسیر آیاتی که در شأن و منزلت مقام اهل بیت است با تفصیل بیشتری پرداخته است و نیز سایر آیات را بر حسب احادیث و روایات موثق که از ائمه هدی رسیده تفسیر کرده است.و در لابلای مباحث نقلی آن، مطالب عقلی به چشم می‏خورد.نکات عرفانی نیز در متن این تفسیر ملاحظه می‏شود.وی از سعید بن جبیر(اولین تدوین کننده تفسیر قرآن)، ابن عباس و فضل بن حسن امین الاسلام مشهور به طبرسی مطالبی را نقل کرده است و از میان تفاسیر شیعه بیشتر از همه از تفسیر علی بن ابراهیم قمی و نیز غرائب التفسیر، لباب التفسیر و تفسیر کبیر ابو الفتوح رازی و همچنین از کتاب کشف الغمه مرحوم اربلی که خود آن را ترجمه کرده بهره گرفته است.همچنین مطالبی از آثار عرفانی چون کنز العرفان، کشف الاسرار، مصابیح القلوب، بحر الحقایق، معالم التنزیل، زاد المسیر و بحر الدر آورده است.
آغاز تفسیر:«بسم الله الرحمن الرحیمحمد بی‏حد و شکر بلاعد منعمی را سزد که شقایق حقایق قرآنی را در حدائق صدور انسانی بشکفانید.فوایح و انوار اشجار و روایح زهار و دقایق فرقانی به مشام جان و جنان ایشان رسانید»
نمونه‏هایی از نثر این تفسیر:در تفسیر آیه‏و هو الذی جعل لکم النجوم لتهتدوا بها...»(انعام، آیه 98) می‏گوید:
«...و اوست آن خداوندی که به قدرت کامله بیافرید برای شما ستاره‏ها را تا به آن راه یابید در تاریکیهای شب در بیابان و در دریا، علامت قبله نیز از آن توان دانست و نجوم.جز این، منافع دیگر است چون زینت آسمان و رمی شیاطین و غیر آن.آورده‏اند که خدای ذکر این منفعت کرد چه در اینجا دلیل، قدرت ظاهر است زیرا که نجوم را بر فلک دلیل معرفت زمینی ساخت، با وجود بعد مسافت میان آسمان و زمین بدرستی که روشن ساختیم نشانه‏های قدرت خود را برای گروهی که بدانند نفع گرفتن خود را از آن و بر آن استدلال کنند بر وجود قادر حکیم.نکته:«انا کالشمس و علیّ کالقمر و مثل اهل بیتی کالنجوم»در اینجا ظهوری تمام دارد و علی بن ابراهیم در تفسیر گفته که مراد به نجوم آل محمدند که خدای ایشان را راهنمای بندگان گمراه ساخت تا متمسک به ایشان شده از تاریکیهای شقاوت ابدی رسته و به سعادت دارین مستعد گردند...»
در تفسیر آیات:(و آیة لهم الارض المیتة احییناها و اخرجنا منها حبّا فمنه یأکلون.و جعلنا فیها جنّات من نخیل و اعناب و فجّرنا فیها من العیون.(یس، 33 و 34)به نقل از کتاب بحر الحقایق آورده است که:
«...معنی آیه به زبان اهل اشارت است که زمین دل را زنده کردیم به باران عنایت و بیرون آوردیم از آن حب طاعت تا ارواح از آن غذایی یابند و ساختیم بوستانها از نخیل اذکار و اعناب اشواق و عیون حکمت در وی روان کردیم تا از اثمار مکاشفات و مشاهدات تمتّع گیرند و از نتایج اعمال که کرده‏اند از صدقات و خیرات.آیا سپاسداری نمی‏کنند یعنی سپاس می‏باید داشت بر این نعم ظاهره و باطنه تا موجب مزید آن شود...»
و در مورد آیه:و وصینا الانسان بوالدیه حملته امه کرها...(سوره احقاف، آیه 15)می‏گوید:
«...بعد از نزول این آیه حضرت رسول را اخبار فرموده، بشارت داده به وجود امام حسین که این حال آن حضرت است که بعد از این به وقوع خواهد آمد که والده طاهره‏اش از مشقت حمل که فارغ شد خبر شهادت و مصیبت آن حضرت به وی رسانیدند...و چون به حد چهل سالگی رسید، گفت:
ای پروردگار من الهام ده مرا و توفیق بخش تا شکر گویم نعمتی را که به کرم عمیم انعام کرده‏ای بر من که نعمت امامت است و پدر نه امام معصوم است و نعمتی که بر پدر و مادر من داده‏ای که پدر من بعد از پیغمبر بهترین اهل زمان است که صفات حمیده که در جمیع انبیاء متفرق بود در او مجتمع است و مادر من سیده نساء عالمیان است و دیگر الهام ده که عمل کنم عملی ستوده که تو پسندی آن را و از آن خشنود باشی.حق تعالی دعای وی را مستجاب کرده نهایت طاعت و عبادت از او به وقوع آمد و دعایی که معصوم-ع-کند معلوم است که از دنیا حمید و شهید رفت و در آخرت مجید و سعید خواهد بود و چه مقدار از مؤمنان به شرف زیارت وی مشرف گشته به سعادت ابدی مستعد می‏گردند.و دیگردعا فرمود برای اولاد امجاد خود بر این وجه که به صلاح آر برای من یعنی صلاح جاری گردان در فرزندان من.این دعا نیز به شرف اجابت رسید که نه امام معصوم از نسل پاکیزه وی بودند از امام زین العابدین-ع-تا امام محمد مهدی صاحب الزمان- علیهم السلام-که اوصاف ستوده و حالات پسندیده ایشان از شرح و بسط بیرون است...»
گفتنی است که جلد اول این تفسیر از آغاز سوره فاتحة الکتاب تا سوره کهف و جلد دوم از سوره کهف تا پایان قرآن کریم است.این تفسیر، کوتاه و مختصر است و از اطناب به دور است بجز سوره حمد.زواری در تفسیر این سوره، مباحثی در خصوص مبدأ و معاد آورده و آن را با مطالبی مفصل و نیکو و ذکر مطالب عرقانی در 3350 سطر شرح کرده است که نیمی از آن در تفسیر جمله مبارکه «بسم الله الرحمن الرحیم»است.علی بن حسن زواری در پایان تفسیر، ماده تاریخ آن را به صورت ذیل تصریح نموده است:
از فضل الله چون به اتمام رسید
تاریخ وی از فضل الله است عیان
که با این حساب، تدوین تفسیر مذکور در سال 947 قمری پایان یافته است.

نسخه‏های مخطوط متعددی از این اثر ارزشمند در کتابخانه‏های هندوستان، لبنان، عراق، ترکیه و ایران نگهداری می‏شود که در اینجا به بعضی از آنها اشاره می‏کنیم:
نسخه‏ای از جلد اول آن که در سال 1020 قمری به خط محمد امین بن اسماعیل مازندرانی تحریر گشته در کتابخانه بشیر آغا در استانبول موجود است.نسخه‏ای دیگر شامل هر دو جلد که در مورخه 1017 قمری تحریر شده در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‏شود.
در کتابخانه ملی ایران نسخه‏های زیر وجود دارد:
نسخه خطی که احتمالا به سال 1055 قمری تحریر شده و سرفصلهای آن با مرکب قرمز، روی عبارات عربی با مرکب قرمز و جلد تیماج قرمز و مقوایی به ابعاد 235 در 375، کاغذ بخارایی به ابعاد 150 در 265، 531 برگ، 30 سطر کامل، نگهداری می‏شود.شماره ثبت آن 2255/ف است.
نسخه دیگر مشتمل بر سوره فاتحه تا آخر سوره کهف که در قرن دوازدهم به خط نستعلیق تحریر شده است. صفحات اول و دوم میان سطور طلا اندوزی-سرفصلها و آیات با مرکب قرمز، جدول دور سطور زرد و سیاه و قرمز و آبی، جلد تیماج قرمز، مقوایی به ابعاد 185 در 295، کاغذ فرنگی به ابعاد 105 در 195، 411 برگ، 25 سطر کامل به شماره 1510/ف در کتابخانه ملی ثبت است.
نسخه دیگری که از تفسیر سوره فاتحه تا آخر سوره اسری را در برمی‏گیرد به شماره 119/ف در کتابخانه ملی ضبط است.آخر نسخه مذکور نوشته شده:تمت الکتاب بعون الله الوهاب.تحریر آن به خط نسخ و نستعلیق در قرن دوازدهم انجام پذیرفته است.سرفصلها با مرکب قرمز بالای عبارات عربی با مرکب قرمز خط کشیده شده است، جلد تیماج سیاه، مقوایی به ابعاد 200 در 295، کاغذ فرنگی فستغی به ابعاد 130 در 220، چهارصد برگ، 24 سطری کامل.
نسخه‏ای از آن از اول قرآن تا آخر سوره کهف بدون ذکر نام کاتب با صفحات مجدول به طلا و لاجورد به شماره 14338 ثبت کتابخانه مجلس است.همچنین نسخه‏ای که در سال 1103 به خط نستعلیق و با شنجرف نگارش یافته به شماره 14817 ثبت کتابخانه مذکور است. از جلد دوم این تفسیر از سوره مریم تا آخر قرآن که به سال 1074 قمری به خط نستعلیق(آیات به خط نسخ)سرلوحی خوب برگها مجدول و شنجرف به شماره 14818 ثبت کتابخانه مجلس است.نسخی از آن با شماره‏های 5756 و 7821 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است. جلد اول این تفسیر با شماره ردیف 219، شماره دفتر 3107 و مشخصات زیر در کتابخانه ملی تبریزی نگاهداری می‏شود.در پایان آن نوشته شده:
«قد فرغ من تحریر هذا النصف الاول مهر علی حاجی الحرمین عین علی اردبیلی فی یوم السبت، اثنین الشهر
صفر 1012 ه.ق».خط نستعلیق، جلد چرمی سیاه، اندازه جلد 26 در 18، 563 ورق، 19 سطری.
تفسیر مذکور برای اولین بار و در سال 1355 قمری به سعی و اهتمام مرحوم حاج شیخ محمد حسین مولوی در حاشیه قرآن کریم چاپ گردید، آن مرحوم در خصوص طبع این قرآن همراه با تفسیر فارسی می‏گوید:
«چون این حقیر کثیر القصیر اقلّ الحاج و المشایخ محمد حسین مولوی خوانساری در سنه 1355 ه.ق قرآن مخشی به تفسیر مولانا علی بن الحسن الزواری به طبع رسانید مرغوب و مطلوب و مطبوع بین الخواص و العوام واقع گردید مجددا در مقام طبع نسخه ثانی شد و خود قرآن را از روی نسخه اول صفحه به صفحه نویسانیده ولی حاشیه آن را به خط نستعلیق و شکسته قراردادم تا بواسطه کوتاهی طول و عرض کلمات بیشتر گنجایش تفسیر از نسخه سابق داشته باشد لذا مجددا از اول الی آخر تفسیر سابق الذکر بدقت رودررو مراجعه کردم و بعضی از تفاسیر دیگر که در حواشی طبع اول گنجایش نداشت و صرف‏نظر کرده بود در این طبع ثانی بر آن افزودم و همچنین پاره از صفحات که باز گنجایش داشت از تفسیر مولانا فتح الله کاشانی-ره- گاهی از منهج الصادقین و گاهی از خلاصة المنهج به مناسبت اقتضاء مقام علاوه کردم و صریحا منتسب به اسم مؤلف نمودم که ممتاز با تفسیر مولانا زواره‏ای اعلی الله مقامه و مأواه بوده باشد...»
متذکر می‏گردد که طبع مجدد قرآن با حاشیه این تفسیر در سال 1368 قمری از طرف«شرکت سهامی طبع کتاب»انجام گردید و نگارنده، چاپ دیگری از آن را ندیده است.

یکی از آثاری که جزو تألیفات علی بن حسن زواری قلمداد گردیده کتاب آثار الاخیار است.این اثر ترجمه‏ای است از تفسیر منسوب به حضرت امام حسن عسکری(ع).
گرچه بعضی محققین شیعه، انتساب این تفسیر را به آن امام نادرست می‏دانند ولی شیخ صدوق در کتابهای من لا یحضره الفقیه و توحید و عیون اخبار الرضا؛ابن شهر آشوب در مناقب؛شهید ثانی در منیة المرید؛و حر عاملی در وسائل الشیعه نسبت این کتاب را به امام یازدهم تأیید کرده‏اند.
آقای رضا استادی، از نویسندگان معاصر، عقیده دارد که دلیلی بر مجعول بودن یا صدور آن از سوی امام نداریم. این تفسیر به زبان عربی تا به حال 4 بار در ایران چاپ شده است:
چاپ اول:سنگی، تهران، 1268 ق.
چاپ دوم و سوم:1315 ق، تبریز.
چاپ چهارم که جدیدترین آن است در سال 1409 قمری توسط مؤسسه امام مهدی(عج)در قم به زیور طبع آراسته گردید.
اصل این تفسیر به روایت ابی یعقوب یوسف محمد بن زیاد و ابی الحسن علی بن محمد سیار است که امام حسن عسکری(ع)آن را املاء فرموده و آن دو نوشته‏اند.
زواری بنا به دستور شاه طهماسب صفوی این تفسیر را از زبان عربی به فارسی روان امّا محکم برگردانیده است. مدرس تبریزی در ریحانة الادب و نیز صاحب روضات الجنات در ذیل شرح حال علی بن حسن زواری ترجمه مذکور را جزو آثار قلمی وی ذکر کرده‏اند.علامه شیخ آقا بزرگ تهرانی در جلد چهارم کتاب الذریعه صفحه 90 می‏گوید:
«ترجمه تفسیر العسکری ایضا للمولی المفسر علی بن الحسن الزواری تلمیذ المحقق الکرکی.قال صاحب الریاض رأیته فی لنگر من اعمال جام عند افراسیاب خان و قد ترجمه لشاه طهماسب الصفوی».
نسخه‏ای خطی از این کتاب در کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری موجود است.

اثر ارزنده دیگر این عارف نیک‏اندیش، ترجمه فارسی است از کتاب کشف الغمّة فی معرفة الائمّة که آن را ترجمة المناقب نامیده است.مؤلّف این کتاب، علی بن عیسی ملقب به بهاء الدین اربلی است که اثر مذکور را در سال 687 قمری تألیف کرده است.وی منشی و ادیبی بوده صاحب شعر و توسل نیکو که در زمان عطاملک جوینی به بغداد می‏آید و اصولا وی منسوب به خاندان جوینی است. در روضات الجنات از او به عنوان یکی از اعاظم محدثین شیعه و بزرگان علمای قرن هفتم نامبرده شده است.
علی بن حسن زواری اثر مذکور را به سال 938 قمری به نام امیر قوام الدین محمد، ترجمه کرده است.کتاب حاضر تاکنون دو مرتبه و در سه جلد با مقدمه استاد سید ابو الحسن شعرانی و تصحیح سید ابراهیم میانجی از سوی نشر ادب الحوزة و کتابفروشی اسلامیه به زیور طبع آراسته شده است.مترجم در خصوص برگردانیدن این اثر از عربی به فارسی می‏گوید:
«اما ترتیب آن بلغات فصیحه عربیه فرمود.و مطالعه آن بر فارسی زبانان مشکل نموده بنابراین بنده داعی علی بن حسن الزواری-غفر الله ذنوبه و ستر عیوبه-اگر چه استیهال این امر جلیل القدر نداشت.لیکن به قدر وسع و طاقت متصدی ترجمه این کتاب شد بر وجه اختصار بحذف بعضی از تکرار، تا بر مایده فایده آن هر طالب محظوظ تواند شد و شروع این امر نمود به عون ملک معبود، و این کتاب را بر نهج اصل ترتیب داد و ترجمة المناقب نام نهاد و...

«و صلات صلوات نامیات و تحف تحیات زکیات، بر اشرف موجودات و خلاصه کائنات، بدر منیر نبوت، صدر سریر رسالت، شاه بارگاه اصطفا محمد مصطفی (ص)و بر آل و عترت او که هر یک مظهر انوار و کاشف غمّه اسرارند خصوصا علی امیر المؤمنین و امام المتقین...»(ج 1، ص 1).

از دیگر آثار مولا علی بن حسن زواری کتابی است تحت عنوان لوامع الانوار الی معرفة الائمة الاطهار که ملخّصی است از کتاب احسن الکبار فی مناقب ائمة الاطهار تألیف سید محمد بن ابی زید بن عربشاه ورامینی که علی بن حسن زواری بنا به دستور شاه طهماسب صفوی در سال 968 قمری تلخیص نموده است و از روایات نادرست و نقلهای سست، پاک ساخته و آن را منقح کرده است.
این کتاب مقدمه‏ای در اصول اعتقادات پنجگانه و چهارده باب در حالات چهارده معصوم و خاتمه‏ای در شرح حال ابی طالب و محمد بن ابی بکر و عایشه دارد.در بعضی کتابها نام این اثر تحت عنوان لوامع الانوار فی تلخیص احسن الکبار ضبط شده است.کتاب مذکور با جمله:
«حمد نامحدود حضرت واجب الوجود را رواست که در ذات عالم هو العلیم القدیر...
آغاز شده و با جمله:
بعد از آن حکیم بن خزامه بر او نماز کرد و در اقصای بقیع در دوله دفن کردند او را...»
پایان می‏یابد.
در این کتاب مصنف از استاد خود سید غیاث الدین جمشید نامی آورده و از ستمهایی که قبل از ظهور شاه اسماعیل صفوی به خاطر شیعه بودن و دفاع از مذهب جعفری بر وی روا گشته، سخن رانده است.در صفحه 407 روضات الجنات به نقل از ریاض الغلماء درباره این کتاب آمده است:
«و هو کتاب متداول کبیر عندنا منه نسخة و قد لخصه من کتاب احسن الکبار فی مناقب ائمة الاطهار لبعض علمائنا بامر السلطان شاه طهماسب الصفوی المشهور و وزاد علیه بعض المطالب و الفوائد و جعل مرتبا علی مقدمة فی اصول الدین و اربعة عشر بابا فی احوال السادة الطاهرین»
نسخه خطی از این کتاب به شماره 374 و با مشخصات زیر در کتابخانه حضرت آیت الله العظمی نجفی مرعشی نگهداری می‏شود:خطّ نسخ، عبارتهای‏ عربی معرب، عناوین و نشانها شنگرف، صفحه مجدول به لاجورد و مشکی و زرد و شنگرف، جلد تیماج مشکی، 158 برگ، 27 سطری، به ابعاد 22 در 35.دو نسخه دیگر به شماره‏های 4005 و 4600 نیز از این کتاب در کتابخانه مذکور نگهداری می‏شود.

این کتاب ترجمه و شرح مختصری است از نهج البلاغه علی-ع-که مترجم و شارح در آخر ماه شوال 947 قمری آن را به انجام رسانده است.کتاب حاضر با جمله:
«الحمد لله علی نعمائه و شکر علی آلائه...مخفی نیست که بعد از کلام حضرت رب العالمین و سید المرسلین...»
آغاز شده است و با جمله زیر پایان می‏یابد:
«از روی لطف و شفقت فرمایند اللهم اغفر لنا و لهم یا غافرا المذنبین و یا رب العالمین»
نسخه‏ای از آن به خط نسخ با تحریر علی بن ناصر حسینی گیلانی ملاطی، جلد تیماج قهوه‏ای، متن عربی نهج البلاغه با اعراب‏گذاری، 474 برگ، 21 سطری، به ابعاد 25 در 18 به شماره 1188 در کتابخانه حضرت آیت الله العظمی نجفی مرعشی نگهداری می‏شود.
همچنین نسخه‏ای از آن با مشخصات زیر در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران موجود است:شماره ثبت 9556، خط نستعلیق ریز تحریر شده در شعبان 949 ه.ق، عنوان شنگرف، جدول زر و لاجورد، 344 برگ به ابعاد 17 در 23، 20 سطری، کاغذ سپاهانی، جلد تیماج قهوه‏ای ضربی مقوایی ربعی.
همچنین نسخه‏ای از آن که تحت عنوان روضة الانوار توسط مدرس تبریزی در ریحانة الادب مضبوط است در کتابخانه مروی تهران و نیز کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است.

این اثر، ترجمه تحت اللفظی است از کتاب الطرائف فی معرفة مذاهب الطوائف، تألیف سید بن طاووس-ره-که مترجم، آن را به نام شاه طهماسب صفوی به فارسی برگردانیده و در ششم رجب سال 961 قمری آن را به پایان رسانیده است.این کتاب با جمله زیر آغاز می‏شود:
«طرایف ظرایف تقدیس و تمجید و ظرایف طرایف... ستایش و تحمید خداوند محمود لطیفی را سزاوار است»
انجام آن این عبارت است:
«...و از شفاعت سید انام و آل کرام علیهم الصلاة و السلام بی‏بهره نگذارد»
نسخه‏ای از آن که به خط نستعلیق توسط علی بن درومیش رازی در 15 ربیع الثانی 1067 قمری تحریر شده است، با عناوین شنگرف، جلد تیماج مشکی، 286 برگ، 19 سطری و به ابعاد 30 در 16، به شماره 1086، در کتابخانه حضرت آیت الله العظمی نجفی مرعشی-ره- نگهداری می‏شود.

این نوشتار، ترجمه‏ای است تحت اللفظی به اضافه برخی ادعیه و اذکار از کتاب عدة الداعی و نجاح الساعی تألیف ابن فهد حلی.ترتیب اصل کتاب در این ترجمه محفوظ است و شامل یک مقدمه، شش باب و یک خاتمه است.
آغاز:«ستایش و سپاس بی‏قیاس حضرت قاضی الحاجاتی را رواست که اجابت کننده دعوات داعیان است.»
انجام:«امید که از مثوبات سید ابرار و آل اخیار صلوات الله علیهم محظوظ و بهره‏مند گردند به حرمت الابرار و الاخیار»
نسخه‏ای از این کتاب به خط نسخ، علامتها و عناوین شنگرف، جلد تیماج زرد، 196 برگ، 14 سطری، به شماره 220 در کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی نگهداری می‏شود.همچنین نسخه‏ای به خط نستعلیق تحریر شده در 974 قمری با جلد دو رو و تیماج، 243 برگ، 17 سطری، ابعاد 23 در 16، به شماره 1231 در کتابخانه مذکور مضبوط است.

این کتاب را ابو الحسن علی بن حسن زواری در خصوص زندگی پیامبر گرامی و ائمه هدی-علیهم السلام-تدوین نموده و آن را در 40 باب تنظیم کرده است.در این کتاب، نویسنده همچون آثار دیگر به آیات قرآن و احادیث و اخبار رسیده از اهل بیت عنایت دارد و به آنها استناد می‏کند.
نسخه‏ای از این کتاب به خط نستعلیق با عناوین شنگرف، صفحه مجدول به شنگرف، جلد تیماج قرمز در 328 برگ(آغاز و پایان افتاده)18 سطری، به ابعاد 23 در 5/13، به شماره 2731 در کتابخانه حضرت آیت الله مرعشی نجفی به ثبت رسیده است.

9-مکارم الکرائم که ترجمه‏ای است از مکارم الاخلاق.
10-وسیلة النجاة در ترجمه اعتقادات شیخ صدوق.
11-ترجمه کتاب الاحتجاج مرحوم شیخ طبرسی به نام کشف الاحتجاج.
12-تحفة الدعوات در اعمال سال که به فارسی روان نوشته شده است.
13-رساله مرآت الصفا به فارسی که صاحب روضات الجنات نسخه‏ای از آن را در شهر هرات دیده است.این اثر خاتمه‏ای طولانی در زیارات اهل بیت عصمت و طهارت دارد.
14-کتاب عمدة الطالب فی ترجمة المناقب.
15-چهل حدیث شریف.
16-خلاصة الروضه.
17-ترجمه فارسی مناقب ابن شهر اشوب سروی.

1-فوائد الرضویه:حاج شیخ عباس قمی(تهران، کتابخانه مرکزی).
2-مقدمه تفسیر مواهب علیّه.به کوشش محمد رضا جلالی نائینی.(تهران، اقبال، 1317).ج 1.
3-مفسران شیعه.دکتر محمد شفیعی.(دانشگاه شیراز، 1349).
4-هزار سال تفسیر فارسی.دکتر سید حسن سادات ناصری.(تهران، نشر البرز، 1349).
5-ارزش تفسیرهای فارسی سده دهم و یازدهم از لحاظ دینی.دکتر سید محمد باقر حجتی.
6-الذریعة الی تصانیف الشیعه.ج 4.
7-ریحانة الادب.مدرس تبریزی.(چاپ دوّم، کتابفروشی خیام).
8-فهرست کتابهای خطی کتابخانه آیت الله العظمی نجفی مرعشی.نگارش سید احمد حسینی.ج 1-12.
9-فهرست نسخ خطی کتابخانه ملی.کتب فارسی.سید عبد الله انوار.ج 5.
10-فهرست کتابخانه ملی تبریز.نگارش میرودود سید نولسی.(تبریز، 1348 ش).ج 1.
11-معجم المؤلفی الشیعة.قاینی نجفی.(تهران، وزارت ارشاد).
12-دائرة المعارف تشیع.ذیل آثار الاخیار.ج 1.
13-فهرست نسخه‏های خطی فارسی.احمد منزوی.ج 1.
14-فهرست کتابخانه مدرسه عالی شهید مطهری.ابن یوسف.ج 1.
15-چاپ تازه تفسیر منسوب به امام حسن عسکری.رضا مختاری.مندرج در مجله نشر دانش.(سال نهم، شماره دوم، بهمن و اسفند 1367).
16-فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی.ج 1.
17-سبک‏شناسی مرحوم ملک الشعرای بهار.(تهران، امیرکبیر).ج 3.
18-مقدمه دیوان مجمر استاد سید محمد محیط طباطبائی. (تهران، خیام، 1345).
19-یادداشتهای دست‏نویس آقایان مرتضی شفیعی اردستانی و محمد حسن رجائی زفره‏ای.