همگام با تلاوت تأثیرگذار قرآن/ ۳
«تسویف»؛ بزرگترین عامل محرومیت از تلاوت حق
تسویف یعنی به‌رغم آگاهی به لزوم انجام کار مهم و درک اهمیتش، آن کار را به تأخیر میاندازیم و با تنبلی و امروز و فردا کردن پی در پی از انجام آن کار می‌گریزیم. تسویف در روایات با صراحت و تأکید مذمت شده و پیامدهای ویرانگر آن بازگو شده است. گاهی برای تلاوت حق نیز در دام «تسویف» گرفتار می‌شویم.
به گزارش پرتال جامع علوم و معارف قرآن، حجت‌الاسلام والمسلمین سیدعلی‌اکبر حسینی، عضو هیئت علمی پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن، در یادداشتی در رابطه با جایگاه و نقش قرآن و چگونگی درک و فهم قرآن نوشت: بسیاری از ما علاقه‌مند به کتاب و کتاب‌خوانی هستیم و کتاب‌های زیادی را به امید خواندن خریداری می‌کنیم؛ به امید روزی که فرصتی برای خواندن کتاب‌های مورد علاقه ما فراهم شود؛ امروز با پیشرفت پرشتاب و اعجاب‌انگیز دانش، صنعت، تکنولوژی و فضای مجازی و رایانههایی با قابلیت و ظرفیت بسیار زیاد، شاهد تولید گسترده و ارزان‌قیمت نرم‌افزارها و نسخه‌های کتاب‌ها و مقالات الکترونیکی هستیم که با حرص و اشتیاق آن را خریداری و در تلفن همراه و رایانه خود ذخیره می‌کنیم و در پی فرصتی هستیم تا از برنامه‌ها و نوشتارهای متنوع و احیانا مفید بهرهمند شویم.
بیتردید این میل و اشتیاق به دانستن ناپسند نیست، اما این امر نگران‌کننده و تهدیدآمیز است که گاهی اسیر یک پدیده رایج و آسیب اخلاقی و روانشناختی به نام «تسویف» می‌شویم. تسویف یعنی به‌رغم آگاهی به لزوم انجام کار مهم و درک اهمیتش، آن کار را به تأخیر میاندازیم و با تنبلی و امروز و فردا کردن پی‌در پی از انجام آن می‌گریزیم. تسویف در روایات با صراحت و تأکید مذمت شده و پیامدهای ویرانگر آن بازگو شده است.
بسیاری از مردمان از بیماری خطرناک، فراگیر و مسری تسویف رنج میبرند بیآنکه تلاشی درخور، برای رهایی از این بیماری داشته باشند؛ این بیاعتنایی و سهلانگاری از آنرو است که آنان از پیامدهای ویرانگر و جبرانناپذیر تسویف ناآگاهند. در تعالیم معصومان، این رذیلت اخلاقی، با تأکید فراوانی در مدار توجه قرار گرفته است؛ پیشوایان هدایت و رستگاری، کوشیدهاند تا پیروان خود را از آسیبهای تسویف آگاه کنند.
مروری بر آیات و روایات در خصوص «تسویف»
بیمناکی و هراس از بیماری تسویف موجب شده است تا امامان معصوم(ع)، هنگام سخن گفتن از تسویف و آفات آن، از واژه «ایاک» استفاده کنند. واژه «ایّاک» از واژه‌گانی است که برای بازداشتن مخاطب از یک خطر ناگهانی، قطعی و نزدیک بهکار می‌رود. زمانی که شیری درنده قصد حمله به انسانی را دارد، کسی که شاهد حمله شیر است، با زبانی آکنده از وحشت و نگرانی میگوید: «ایّاک و الأسد». و آن به این معناست که از حمله شیر دور شو و خود را از خطر مرگ رها کن.
تسویف از مؤثرترین ابزارهای اغوای شیطان برای فریب انسان است. اوقات زیادی افراد برای تلاوت حق نیز در دام همین «تسویف» گرفتار می‌شوند؛ امام علی(ع) در روایتی مردمان را از آرزوهای طولانی، افتادن در دام نیرنگ شیطان و در دام تسویف شیطان نهی می‌کند: «لاتغتروا بالمنی و خدع الشیطان و تسویفه» آن حضرت در ادامه حدیث دشمنی شیطان و حرص او برای نابودی و هلاکت فرزندان آدم(ع) را یادآور می‌شود: «فإن الشیطان عدوکم، حریص علی أهلاکم».
امام باقر(ع) نیز مردمان را از غرق شدن در دریای مرگبار تسویف برحذر میدارد: «وَ إِیَّاكَ وَ التَّسْوِیفَ فَإِنَّهُ بَحْرٌ یَغْرَقُ فِیهِ الْهَلْكَى»؛ امیرمؤمنان علی(ع)، در روایتی به آسیب‌شناسی سلکوک اخلاقی پرداخته و با تحلیل روانشناختی، تسویف و حسرت از دست دادن فرصت را دو آسیب ویرانگر در مسیر هدایت و رستگاری می‌داند. «کل معالج یسأل الانظار و کل مؤجل یتحلل بالتسویف» نخست کسانی که مبتلا به بیماری هولناک «تسویف»اند و با بهانههای واهی در انجام بههنگام کارهای خود تأخیر می‌کنند. دوم افرادی که به خاطر تسویف، تعلل، تنبلی و بینظمی، فرصت را از دست می‌دهند و با حسرت و ندامت، بازگشت فرصت از دست رفته را آرزو می‌کنند. «وعده فردا و پس فردای تو انتظار حسرت آید وای تو»
براساس سخنی از امام علی(ع) آن حضرت، تسویف را بیماری ویژه دانشمندان نامیده و می‌فرماید: «جاهلکم مزداد و عالمکم مسوف؛ نادانان در بند افراط و زیادهروی و اندیشمندان در دام تسویف گرفتارند.»
در داستانی عبرتآموز میخوانیم، شبی مال فراوانی را به محضر امام علی آوردند؛ آن حضرت بیدرنگ فرمان تقسیم اموال را داد، برخی، از امام خواستند تا این کار را به صبح واگذارد، حضرت فرمود: آیا تضمین میدهید تا صبحگاه زند باشم و سپس شمعی افروخت و شبانه اموال را تقسیم کرد و به نیازمندان رساند.
«ساقیا عزت امروز به فردا مفکن یا ز دیوان قضا خط امانی به من آر»
در فرازی از مناجات امام سجاد(ع) آمده است: «و أعِنّي بِالبُكاءِ عَلى نَفسي»؛ در این مناجات، امام از خدای خود می‌خواهد تا آن حضرت را برای گريستن بر خویشتن يارى دهد؛ امام در بیان چرایی این اندوه و اشک می‌فرماید: «فقد أفنَيتُ بِالتَّسويفِ و الآمالِ عُمرِي؛ با تسویف و با آرزوهای طولانی عمر خويش را نابود کردم.»
تسویف و تأخیر، از آنرو مذموم است که آدمی پس از اندیشه، مشورت، ارزیابی، آگاهی و اذعان کامل به اهمیت، ضرورت و اولویت انجام کاری؛ بدون هیچگونه توجیه و دلیل موجه از انجام بهنگام، چشمپوشی کند و آن‌را به آینده موکول کند و خود را از مزایای انجام بهنگام کار محروم می‌کند و نیز فراخوان شماری از آیات و روایات که مردمان را به سرعت و شتاب میخواند، نادیده میگیرد.
در شماری از آیات قرآن، خداوند مؤمنان را به‌سوی سرعت و شتاب در کارهای خیر تشویق می‌کند «وَ سارِعُوا إِلى مَغْفِرَةٍ مِنْ رَبِّكُمْ وَ جَنَّةٍ عَرْضُهَا السَّماواتُ وَ الْأَرْضُ أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقينَ؛ و بشتابيد به‌سوى آمرزش از پروردگان و بهشتى كه عرضش آسمان‌ها و زمين است كه مهيا شده براى پرهيزگاران» (آل عمران/ ۱۳۳)؛ در هفت آیه قرآن، واژه «یسارعون» بهکار رفته که به معنای شتاب کردن است. در سه آیه از آیههای هفت‌گانه، این واژه ویژگی مؤمنان و بندگان خوب خدا به‌شمار آمده است. (آل عمران/ ۱۱۴؛ انبیاء/ ۹۰؛ مؤمنون/ ۶۱)؛ در برخی آیهها خدای متعال از مؤمنان می‌خواهد تا برای انجام خیر از یکدیگر پیشی بگیرند. (حدید/ ۲۱)
براساس شماری از روایات خداوند سرعت و شتاب در کار خیر را دوست دارد: «إنّ الله یحب من الخیر ما یعجل»؛ شتاب و سرعت زمانی ناشایسته و نابایسته است و در آیات و روایت نیز از آن نهی شده، که پیش از آگاهی کامل از اهمیت، ضرورت و اولویت، به انجام آن کاری روی آوریم و یا در فرآیند انجام، آرامش لازم را نداشته باشیم و یا به مراحل و ترتیب منطقی انجام کار بی‌توجه باشیم و یا پیش از فراهم آوردن مقدمات و ملزومات، کاری را آغاز کنیم.
قرآن را در وجود خود نصب و فعال کنیم
دومین نکته درخور توجه درباره «تلاوت حق» آن است که همراه با قرائت و تلاوت، زمینه فهم قرآن و پایبندی به دستورات آن را نیز فراهم آوریم و آثار قرآن را در گستره زندگی خود احساس کنیم و به اصطلاح رایج در «رایانه»، قرآن را در وجود خود نصب و فعال کنیم؛ زیرا ما در موارد فراوانی، مجموعه‌ای از نرم‌افزارهای مفید را در حافظه گوشی و یا رایانه خود نگهداری می‌کنیم، اما آنها را نصب نمی‌کنیم؛ در حالی که ممکن است در برخی موارد این ذخیره‌سازی موجب پرشدن حافظه و اختلال و یا کندی در عملکرد برنامه‌های فعال و دائمی شود؛ در چنین شرایطی از این ذخیره‌سازی سودی نخواهیم برد، بلکه متضرر نیز می‌شویم.
با توجه به مثالی که ذکر کردیم، مجموعه برنامه‌ها و دستورات دینی، به‌مثابه نرم‌افزارهای گوناگونی هستند که در وجود ما ذخیره شده‌اند؛ اما آنها نصب نشدهاند و یا فعال نیستند و یا در دستگاه وجود ما نرم‌افزارهای دیگری فعال‌اند که مانع از تأثیر سودمند نرم‌افزارهای دینی می‌شوند و ما به دلیل ناآگاهی از وجود این موانع، از بی‌ثمری، امور دینی مانند، نماز، دعا، قرائت قرآن و... حیرت‌زده می‌شویم.
یکی از این برنامه‌های دینی، تلاوت قرآن است؛ قرآن و مفاهیم و معانی آن در حقیقت بنیادی‌ترین نرم‌افزارهای دینی است. ما قرآن را به‌مثابه یک نرم‌افزار مفید و حیاتی در ذهن خود ذخیره می‌کنیم و آیات آن را بر زبان جاری می‌کنیم و آروز می‌کنیم تا زمانی که با قرآن مأنوس شویم، تمام زندگی خود را براساس دستورات قرآن برنامهریزی کنیم. نرم‌افزار قرآن زمانی در وجود ما فعال و تأثیرگذار خواهد شد که در مواجهه با قرآن، حق تلاوت را بهجا آوریم.
این سخن درباره نرم‌افزارهای دیگر مانند نماز نیز صادق است. براساس تحلیل قرآن، زمانی نرم‌افزار نماز فعال می‌شود که در زندگی ما نقش داشته و تأثیرگذار باشد؛ خداوند در سوره عنکبوت می‌فرماید: «إِنَّ الصَّلَاةَ تَنْهَى عَنِ الْفَحْشَاءِ وَالْمُنْكَرِ»، اگر نرم‌افزار نماز فعال باشد، به‌صورت خودکار مانند یک آنتی‌ویروس قوی، در وجود ما عمل می‌کند. کارکرد نرم‌افزار نماز نابود کردن گناه و آلودگی است.
نمونههای نماز فعال را می‌توان در وجود اهل بیت(ع)، پیشوایان معصوم و پیروان صدیق آنان مشاهده کرد؛ از امام حسن مجتبی(ع) گزارش شده که وقتی زمان نماز فرامی‌رسید به آسمان نگاه می‌کردند و می‌فرمودند که الان وقت زیارت خداست؛ این به معنی یک نرم‌افزار فعال در وجود امام معصوم است.
امام حسین(ع) در شب عاشورا به برادرشان حضرت ابوالفضل(ع) می‌فرمایند که امشب را برای ما وقت بگیر که با خدا نجوا کنیم، ما نماز و قرآن خواندن را دوست داریم. حضرت زهرا(س) نیز می‌فرمایند: «حُبِّبَ إلَىَّ من دُنياكُم ثَلاثٌ: تِلاوَةُ كِتابِ اللّهِ و النَّظَرُ في وَجهِ رَسولِ اللّه ِو الإنفاقُ في سَبيلِ اللّه؛ از دنياى شما محبت سه چيز در دل من نهاده شد: تلاوت قرآن، نگاه به چهره پيامبر خدا و انفاق در راه خدا.»
هنگامی نماز در وجود ما فعال است که با شوق و تبسم به ساحت نماز حضور یابیم؛ در شماری از آیات، شاهد آسیب‌شناسی نماز هستیم. در آیه ۵۹ سوره مریم، سرگذشت گروهی از گذشتگان گزارش شده است که آنان نماز را ضایع کردند: «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ أَضاعُوا الصَّلاةَ وَ اتَّبَعُوا الشَّهَواتِ فَسَوْفَ يَلْقَوْنَ غَيًّا» قرآن علت تضییع نماز را پیروی از شهوات و زیادخواهی نفس می‌داند که به‌مثابه ویروسی فعال در وجود ما مانع از تأثیرگذاری نماز شده است. آسیب‌شناسی قرآن درباره نماز در سوره ماعون نیز ادامه مییابد: «فَوَيْلٌ لِلْمُصَلِّينَ، الَّذِينَ هُمْ عَنْ صَلَاتِهِمْ سَاهُونَ»، در این آیه غفلت یکی از عوامل بی‌ثمری نماز به‌شمار آمده است.
قرآن اخلاص و حضور قلب را از ویژگی‌های نماز فعال می‌داند. از اینرو در بیان کارکرد نماز، و علت شریع آن در دستوری از خداوند به حضرت موسی(ع) میخوانیم: «إِنَّني أَنَا اللَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدْني وَ أَقِمِ الصَّلاةَ لِذِكْري؛ به يقين اين منم خداى يكتا كه جز من معبودى نيست، پس مرا پرستش كن و نماز را به ياد من بودن، برپا دار.» (طه/ ۱۴)
با توجه به نکات قرآنی و آسیبشناسیهای گسترده و استدلالها و تبیینهای قرآنی می‌توان دریافت قرآن کتابی سرشار از عبرت، تعلیم، تزکیه، استدلال، برهان، روشنگری، نورانیت و دستورالعمل شگفت و حیات‌بخش برای زندگی آرمانی است.
قرآن در معرفی خود می‌فرماید: «لَقَدْ أَنْزَلْنَا آيَاتٍ مُبَيِّنَاتٍ وَاللَّهُ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ؛ همانا ما آیات و دلایل بسیار روشن فرستادیم و خدا هر که را خواهد به راه راست هدایت می‌کند.» (نور/ ۴۶)
زمانی که اباعبدالله(ع) قصد عزیمت به کربلا را دارد، محمد حنفیه به‌دلیل بیماری نمی‌تواند امام حسین(ع) را همراهی کند، وی ضمن نگارش نامهای به امام میکوشد تا امام را از رفتن به کربلا بازدارد. اباعبدالله(ع) در جواب می‌نویسند: «دنیا آنقدر کوچک است که انگار اصلاً وجود نداشته است.» امام در این سخن کوتاه و با الهام از قرآن، به اصلیترین ویژگی دنیا، یعنی کوتاهی عمر دنیا و ناپایداری آن اشاره می‌کند و با این سخن در پی آن است تا از زبان قرآن موانع سیر و سلوک را از پیش روی مردمان بردارد.
در شماری از آیات قرآن کریم شاهد این مضمون سخن اباعبدالله(ع) هستیم. در برخی آیات در روز قیامت از اهل محشر سؤال می‌کنند که چقدر در دنیا بودید؟ جواب می‌دهند یک روز یا بخشی از یک روز (کهف/۱۸؛ مؤمنون/ ۱۱۳)؛ برخی نیز در پاسخ میگویند: فقط یک لحظه.
از دیگر پیش‌نیازهای انس با قرآن و تلاوت حق، آن است که آدمی وجود جهان غیب را باور داشته باشد و در پی یافتن پاسخی خردپذیر به چهار پرسش اساسی درباره انسان، خدا، قیامت و جهان باشد. امیرالمؤمنین(ع) آگاهی تفصیلی به این چهار پرسش را تنها راه برخورداری از رحمت خدا می‌داند: «رَحِمَ الله امْرَاً عَرِفَ مِنْ اَيْنَ و في اَيْنَ وَ اِلي اَيْنَ»، خدا رحمت کند کسی که به چهار سؤال اساسی جواب دهد «۱- بداند که از کجا آمده؟ ۲- به کجا می‌رود؟ ۳- اکنون در کجا و در چه موقعیتی است؟ و ۴- چگونه و چطور این مسیر را طی می‌کند؟»
بدون تردید کسانی که در جستوجوی پاسخی درخور به این چهار پرسش نیستند، سهمی از رزق معرفت و هدایت قرآن نخواهند داشت. بدون توجه به این پرسشها قرآن طراوت و جذابیتی برای ما نخواهد داشت. تمام تعالیم قرآن در حقیقت تکاپویی، علمی و عملی برای پاسخگویی به این چهار سؤال اساسی است.
براساس سخنی از امام کاظم(ع) خودشناسی و محاسبه و ارزیابی خویشتن، اولین گام برای باریابی به جهان بیکران قرآن و درک کامل چهار پرسش اساسی است. امام معصوم در این‌باره می‌فرماید: «لَيس مِنّا مَن لَم يُحاسِبْ نَفْسَهُ في كُلِّ يَومٍ؛ از ما نيست كسى كه هر روز به حساب خود رسيدگى نكند.»
منبع: خبرگزاری ایکنا