به گزارش پرتال جامع علوم و معارف قرآن، دومین نشست بررسی و تحلیل بیانیه گام دوم انقلاب با عنوان «رویکرد فکری برنامه های بیانیه گام دوم انقلاب مقام معظم رهبری» و با حضور کارشناسانی از کشورهای مختلف اسلامی به صورت مجازی برگزار شد.

حجت الاسلام والمسلمین رئیس پژوهشکده فرهنگ و معارف قرآن به عنوان یکی از سخنرانان این جلسه در بخشی از این نشست 

به ایراد سخن پرداخت که به شرح زیر است:

نظام سازی قرآنی زیرساخت تمدن نوین اسلامی

نقطه آغاز شکوفائی علوم و تمدن اسلامی با همه فراز و فرودهایش قرآن کریم است. علوم ادبی، تفسیری، بلاغی، کلامی، فقهی و علوم قرائت و مانند آن از دامن قرآن کریم پدید آمده و توسط دانشمندان مسلمان بالیده و رشد یافته است. چنانکه  نخستین شهری که در آن جوشش علمی از مساجد آغاز شد و راه را برای رشد و توسعه علمی بشر باز کرد شهر مدینه بود.

در قرن چهاردهم، با طرح موضوعات روزآمد و مورد نیاز جوامع در محورهای سیاسى, فرهنگى, اجتماعى، مطالعات تفسیری پیشرفت چشمگیری نسبت به گذشته یافته است. مفسران, هریک با گرایش­هاى گوناگون فقهى, نقلى, عقلى, علمى, فلسفى, کلامى, اخلاقى, تربیتى, ادبى, بلاغى, اجتماعى, طبیعى و با مناهج متفاوت به شرح و تبیین آیات قرآن پرداخته و میراثى ارجمند به یادگار گذاشته­اند و صدها تفسیر کامل و صدها تفسیر ناتمام، به سبک ترتیبی، موضوعی و یا ترتیبی موضوعی، نگاشته شده است. بسیاری از این تفاسیر هم اکنون  در کتابخانه تخصصى پژوهشکده فرهنگ ومعارف قرآن موجود است,  

بی تردید این تفاسیر کمک بسیاری به رشد فکری و اجتماعی جوامع اسلامی نمود و آنان را در رویاروئی با نظام سلطه یاری کرده است.

با اینهمه، کاستی‌هایِ تفسیرِ ترتیبی و تفسیر موضوعی رائج در ایفایِ نقشِ مورد انتظار از قرآن، با توجه به نیازهای امروزین جوامع اسلامی،  زمینه‌های لازم را برای پیدایش رویکردهای نو در تفسیرِ قرآن فراهم آورد. در این رویکر بر تفسیر موضوعی به عنوان شیوه مطلوب پاسخ‌گویی به نیازهای عصری، اثبات نظام‌وارگیِ معارفِ قرآن و امکان دستیابی به نظریه قرآن در عرصه‌های گوناگون دانشی تاکید بیشتری می شود. در این میان نظریه تفسیری شهید صدر درخشش ویژه یافته و روشی کارگشا در عرصه تفسیر موضوعی البته در خصوص استنطاق مسائل جامعه از قرآن کریم است.

در دیدگاه ایشان، تفسیر موضوعی‌ بر سه فرایند کلی مبتنی است: اول آغازکردن از موضوعی از موضوعات کلان در واقعیت زندگی؛ دوم گزینش مجموعه‌ای از آیات که در موضوعی واحد اشتراک دارند؛ سوم ایجاد یکپارچگی میان مدلول‌های آن آیات برای استخراج نظریه‌ای قرآنی دربارۀ آن موضوع. او تصریح دارد که تفسیر به روش موضوعی آن است که مفسر پژوهش را از واقعیت زندگی آغاز کند و در موضوعات اعتقادی و اجتماعی زندگی به نظریه برسد.

دوره چهل ساله دوم انقلاب براساس بیانیه گام دوم

در چهل ساله دوم انقلاب اسلامی، نیاز فوری و حیاتی جوامع اسلامی و جمهوری اسلامی استخراج و نهادینه سازی نظام­های فرهنگی، اخلاقی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی قرآن محور به منظور پشتیبانی از آرمان‌های اسلامی است. تحقق این هدف عالی متوقف بر کشف نظامات جامعه از متن قرآن کريم با استفاده از ظرفیت‌های موجود و بالقوه جامعه علمی است.

مفهوم نظام سازی در بيانات مقام معظم رهبری به عنوان کار بزرگ، دشوار، پیچیده و اصلی و به عنوان مطالبه اسلام، بیان شده است: « آنچه ما از مجموع معارف قرآنی استفاده میکنیم و درمی‌یابیم، این است که مطالبه‌ی اسلام از مسلمین، ایجاد نظام اسلامی به‌نحو کامل است»[1]. نیز می­فرماید: «نظام‌سازی کار بزرگ و اصلی شما است. این کاری پیچیده و دشوار است. نگذارید الگوهای لائیک یا لیبرالیسم غربی، یا ناسیونالیسم افراطی، یا گرایشهای چپ مارکسیستی، خود را بر شما تحمیل کند.»[2]

بر این اساس هر چند بسياری از تحقيقات بنيادین مراکز علمی می‌تواند با اتخاذ رويکرد مناسب به عنوان حلقه‌هایی از مجموعه به هم پيوسته مطالعات نظام سازی قرآنی به شمار آید؛ اما به دليل فقدان برنامه نیاز محور، جايگاه شايسته خود را پیدا نکرده است از این رو طراحی و برنامه ریزی در حوزه مطالعات نظام سازی قرآنی افزون بر آنکه سبب اصلاح و ارتقاء سیستم­ها و نظام­های فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سياسی و خرده نظام‌های زیر مجموعه آنها می­شود، سبب اثبات بعد فرا عصری و بطلان دیدگاه تاریخمندی قرآن کریم خواهد شد.

بی‌ترديد کشف و استخراج نظام­های فکری قرآن کریم و نیز نظام سازی به معنای اعم از تولید و عرضه نظام­های بشری بر قرآن و استخراج دیدگاه حکمیتی و داوری قرآن از ابعاد مهم و ضروری تمسک به قرآن کريم است.

 احیاء تمدن اسلامی ممکن نیست مگر آنکه مبانی و زیر ساختهای فکری تمدن اسلامی فراهم آید. زیرا بلاشک تمدن تنها زندگی شهری و اجتماع انسانها در یک شهر و منطقه نیست بلکه تمدن همان نظامهای فکری جوامع بشری است که در قالب قوانین، سبک زندگی و مدیریت شهری و کشوری شکل یافته و متناسب با رشد و توسعه زندگی بشر ارتقاء می­یابد. 

 نظام­ها و سیستم­های فکری مبتنی بر تفکر لیبرالیستی سبب انحراف جوامع اسلامی شده است و بهترین راه مقابله با آنها، نگاه نظا­م­مند به مفاهیم قرآن کریم و استخراج نظام­های مورد نیاز انسان از آن و یا عرضه نظام­های موجود به قرآن با هدف استکمال آنها و یا میزان قضاوت دانستن قرآن کریم با هدف مقایسه و انتخاب نظریه برتر است.

خود قرآن کریم در آیات بسیاری دلالت دارد بر اینکه این کتاب الهی نظام­مند و برخوردار از یک سیستم کلان است. برای مثال نگاهی به تفسیر آیه 24 سوره ابراهیم این مطلب را روشن می­کند «أَ لَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُها ثابِتٌ وَ فَرْعُها فِي السَّماءِ تُؤْتِي أُكُلَها كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّها». پمراد از کلمه طیبه قرآن کریم است[3] که مانند یک درخت دربردارنده اصول و فروع به هم پیوسته است. بر اساس این آیه قرآن کریم یک سیستم و نظام دیده شده است و تشبیه به شجره طیبه استعاره‌ از سیستم است.

بر اساس آنچه بیان شد نگاه نظام­مند و سیستمی به قرآن کریم ضرورتی اجتناب ناپذیر در ساخت تمدن اسلامی است.