اهميت‏شناخت اسباب نزول و راه‏هاى دست‏يابى به آن

پدیدآورمحمدهادی معرفت

تاریخ انتشار1388/01/27

منبع مقاله

share 1251 بازدید
اهميت‏شناخت اسباب نزول و راه‏هاى دست‏يابى به آن

آيةالله محمد هادى معرفت

در اهميت‏شناخت اسباب نزول يا شان نزول بايد گفت:همان گونه كه مى‏دانيم‏قرآن،تدريجى و در مناسبت‏هاى مختلف نازل شده است.بر حسب اقتضا اگرحادثه‏اى پيش مى‏آمد يا مسلمانان دچار مشكلى مى‏شدند،يك يا چند آيه و احيانايك سوره براى رفع مشكل نازل مى‏گرديد.پر واضح است كه آيات نازل شده در هرمناسبتى،به همان حادثه و مناسبت نظر دارد.پس اگر ابهام يا اشكالى در لفظ يامعناى آيه پديد آيد،با شناخت آن حادثه يا پيش آمد،رفع اشكال مى‏كرد.در نتيجه‏براى دانستن معنا و تفسير كامل هر آيه، بايد به شان نزول آن رجوع كرد تا كاملاموضوع روشن شود.پس شان نزول مى‏تواند قرينه‏اى باشد تا دلالت آيه را تكميل‏كند و بدون آن،دلالت آيه ناقص مى‏ماند.مثلا در مورد آيه ان الصفا و المروة من‏شعائر الله فمن حج البيت او اعتمر فلا جناح عليه ان يطوف بهما... (1) اشكال شده است كه‏سعى ميان دو كوه صفا و مروه در حج و عمره از اركان است،چرا به لفظ‏<لا جناح‏» (2) تعبير شده است؟
معناى ظاهرى آيه چنين است:گناهى نيست كه ميان آن دو كوه سعى نماييد.اين‏عبارت جواز را مى‏رساند نه وجوب را.ولى با مراجعه به شان نزول آيه روشن‏مى‏شود كه اين عبارت براى رفع توهم گناه آمده است،زيرا پس از صلح حديبيه درسال ششم هجرى مقرر شد كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و صحابه سال بعد براى انجام مراسم‏عمره به مكه مشرف شوند و در اين قرار داد چنين آمده بود كه به مدت سه روزمشركان بت‏هاى خود را از اطراف بيت و هم چنين از روى كوه صفا و مروه بردارند تامسلمانان آزادانه مراسم طواف و سعى را انجام دهند.پس از گذشت‏سه روز بت‏هابرگردانده شد.برخى از مسلمانان به عللى هنوز مراسم سعى را انجام نداده بودند وبا بازگرداندن بت‏ها،چنين گمان بردند كه با وجود بت‏ها،سعى ميان صفا و مروه‏گناه است.آيه مذكور نازل شد تا مسلمانان از سعى خوددارى نكنند،زيرا اساساسعى از شعائر الهى است و وجود بت‏ها امر عارضى است و به آن زيان‏نمى‏رساند (3) .لذا مفهوم اين آيه با مراجعه به شان نزول كاملا واضح و روشن مى‏شودو مساله جواز يا وجوب سعى در كار نيست،بلكه صرفا<دفع توهم منع‏»است.
يعنى با وجود بت‏ها منعى از انجام سعى نيست.پس شناخت اسباب نزول نقش‏اساسى در فهم و پى‏بردن به معانى بسيارى از آيات ايفا مى‏كند (4) .
راه شناخت و پى‏بردن به اسباب نزول بسى دشوار است،زيرا پيشينيان در اين‏زمينه مطلب قابل توجهى ثبت و ضبط نكرده‏اند،جز اندكى كه كاملا چاره سازنيست.شايد يكى از علل عدم ضبط دقيق اين بود كه خود به وضع آشنا بودند وديگر نيازى نمى‏ديدند كه معلومات و مشاهدات خود را به عنوان سند براى آينده‏ثبت كنند.بعدها رواياتى در اين زمينه فراهم شد كه بيش‏تر داراى ضعف سند و غيرقابل اعتماد بوده و احيانا اعمال غرض در كار وجود داشته است.به ويژه در دوران‏تاريك حكومت‏بنى اميه كه از روى غرض ورزى،آيات بى‏شمارى با تنظيم شان‏نزول‏هاى ساختگى،طبق دل خواه تفسير و تاويل شده است.از امام احمد بن حنبل‏در اين باره نقل شده:<سه چيز اصل و پايه درستى ندارد:رواياتى كه درباره‏جنگ‏هاى صدر اسلام ثبت‏شده،رواياتى كه درباره فتنه‏هاى آخر الزمان گفته شده ورواياتى كه درباره تفسير و تاويل قرآن آورده‏اند».امام بدر الدين زركشى از برخى‏محققين نقل مى‏كند: <مقصود بيش‏ترين روايات در اين باره قابل اعتماد نيست،نه‏اين كه همه آن‏ها قابل اعتماد نباشند» (5) .معروف‏ترين كسى كه در اين باره رواياتى‏جمع آورى كرده است،ابو الحسن على بن احمد واحدى نيشابورى(متوفاى 468)
است كه جلال الدين سيوطى(متوفاى 911)بر او خرده گرفته و مى‏گويد كه درفراهم كردن روايات ضعيف همت گماشته،صحيح و سقيم را به هم آميخته وبيش‏تر روايات خود را از طريق كلبى از ابى صالح از ابن عباس آورده است كه جداواهى و ضعيف است (6) ... سپس خود سيوطى در اين زمينه رساله‏اى نگاشته به نام‏لباب النقول(برگزيده‏هاى منقول)كه خود نيز در انتخاب روايات از روايت‏هاى‏ضعيف،مصون نمانده است.مثلا درباره آيه و ان عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به ولئن صبرتم لهو خير للصابرين،و اصبر و ما صبرك الا بالله و لا تحزن عليهم و لا تك في ضيق‏مما يمكرون،ان الله مع الذين اتقوا و الذين هم محسنون (7) نوشته است كه پيامبر صلى الله عليه و آله‏آن‏گاه كه بر سر نعش حمزه ايستاد و او را بدان حالت زار يافت،فرمود:<لامثلن‏بسبعين منهم مكانك،هر آينه با هفتاد نفر از آنان(قريش)همان كنم كه با تو كردندبريدن گوش و بينى و پاره كردن شكم‏».آن گاه جبرئيل اين آيات را نازل نمود و او را ازاين كار منع كرد (8) ...در حالى كه سوره نحل از سوره‏هاى مكى است.سال‏ها پيش ازجنگ احد كه در مدينه در سال چهارم هجرت اتفاق افتاد،نازل شده است.به علاوه‏از مقام پيامبر صلى الله عليه و آله كه تربيت‏شده آيين اسلام است و هم‏واره عدل و انصاف را درزندگى خود پيش گرفته،كاملا به دور است كه چنين انديشه ناعادلانه‏اى را به خودراه دهد.آرى آيات فوق در مكه موقعى كه مسلمانان مورد شكنجه كفار بودند نازل‏شد كه هرگز تجاوز نكنيد و بهتر است‏شكيبا باشيد (9) .

سبب نزول يا شان نزول

چه فرقى ميان اين دو عبارت وجود دارد؟بيش‏تر مفسرين فرقى ميان اين دوقايل نشده‏اند و هر مناسبتى را كه ايجاب كرده است آيه يا آيه‏هايى نازل شود،گاه‏سبب نزول و گاه شان نزول گفته‏اند.در صورتى كه ميان اين دو عبارت فرق است،ازاين جهت كه شان نزول اعم از سبب نزول است.هر گاه به مناسبت جريانى درباره‏شخص و يا حادثه‏اى،خواه در گذشته يا حال يا آينده و يا درباره فرض احكام،آيه ياآياتى نازل شود همه اين موارد را شان نزول آن آيات مى‏گويند،مثلا مى‏گويند كه‏فلان آيه درباره عصمت انبيا يا عصمت ملائكه يا حضرت ابراهيم يا نوح يا آدم نازل‏شده است كه تمامى اين‏ها را شان نزول آيه مى‏گويند.اما سبب نزول،حادثه ياپيش آمدى است كه متعاقب آن،آيه يا آياتى نازل شده باشد و به عبارت ديگر آن‏پيش آمد باعث و موجب نزول گرديده باشد.لذا سبب،اخص است و شان اعم.

راه يافتن به اسباب نزول

چون اسباب نزول از راه نقل روايت‏به دست مى‏آيد و متاسفانه وقايع و حوادث‏در گذشته ضبط نمى‏شد،بنابر اين غالب روايات منقول چندان منابع قابل اعتمادى‏نيستند،جز اندكى كه بيش‏تر آن‏ها ضعيف السند يا متعارض و متهافت است.
واحدى در اسباب النزول مى‏گويد:<جايز نباشد در اسباب نزول آيات چيزى گفته‏شود،مگر آن كه روايت صحيح و قابل اعتمادى در دست‏باشد و از كسانى روايت‏شده باشد كه خود شاهد حوادث اتفاق افتاده آن زمان بوده باشند.نه آن كه از روى‏حدس و گفته‏هاى بى‏اساس،سخنى گفته باشند».سپس از ابن عباس روايت مى‏كندكه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله فرمود:<از نقل حديث‏بپرهيزيد مگر بدان علم و شناخت صحيح‏داشته باشيد،زيرا هر كس بر من و قرآن دروغى ببندد،جاى گاه خود را در آتش‏فراهم ساخته است‏». لذا سلف صالح از هر گونه سخن درباره قرآن خوددارى‏مى‏كردند.محمد بن سيرين مى‏گويد:<از عبيده،يكى از سرشناسان تابعين، درباره‏تفسير آيه‏اى از قرآن پرسشى نمودم گفت:رفتند كسانى كه مى‏دانستند در چه جهت‏قرآن نازل شده است‏».يعنى علم به اسباب النزول داشته‏اند.واحدى مى‏گويد:<دراين زمان بسيارند كسانى كه در اين زمينه دروغ پردازى‏هاى فراوانى دارند،لذا براى‏رسيدن به حقايق قرآن بايد راه احتياط را پيمود» (10) .سخن امام احمد بن حنبل دراين باره گذشت:<ثلاثة لا اصل لها:المغازي و الفتن و التفسير».جلال الدين سيوطى،با تمام توانى كه در اين زمينه‏ها دارد،نتوانسته است‏بيش از 250 حديث مسند،اعم از صحيح و سقيم جمع آورى كند (11) ،ولى خوشبختانه در مكتب اهل بيت عليهم السلام‏روايات فراوانى است كه به گونه صحيح از طرق ايشان به دست ما رسيده است و تابه حال بيش از چهار هزار روايت در اين زمينه جمع آورى شده است (12) .
منابعى كه امروزه در دست داريم و براى دستيابى به اسباب نزول مورد استفاده‏قرار مى‏گيرند تا حدودى قابل اطمينانند.مانند جامع البيان طبرى،الدر المنثورسيوطى،مجمع البيان طبرسى،تبيان شيخ طوسى و علاوه بر آن‏ها كتاب‏هايى نيزبه طور خاص درباره اسباب نزول نگاشته شده است،مانند اسباب النزول واحدى ولباب النقول سيوطى.البته در اين نوشته‏ها صحيح و سقيم در هم آميخته و بايستى باكمال دقت در آن‏ها نگريست.تشخيص درست از نادرست،مخصوصا در مواردتعارض،به يكى از راه‏هاى زير امكان دارد:
1- بايد سند روايت،به ويژه آخرين كسى كه روايت‏به او منتهى مى‏شود مورداطمينان باشد.يعنى يا معصوم باشد يا صحابى مورد اطمينان،مانندعبد الله بن مسعود و ابي بن كعب و ابن عباس كه در كار قرآن سر رشته داشته و موردقبول امت‏بوده‏اند.و يا از تابعين عالى قدر باشد،مانند مجاهد،سعيد بن جبير وسعيد بن مسيب كه هرگز از خود چيزى نمى‏ساختند و انگيزه دروغ پردازى‏نداشته‏اند.
2- بايد تواتر يا استفاضه(كثرت نقل)روايات ثابت‏شده باشد،گر چه با الفاظمختلف ولى مضمونا متحد باشند و در صورت اختلاف در مضمون،قابل جمع‏باشند.در اين صورت اطمينان حاصل مى‏شود كه خبر مذكور صحيح است،مانندرواياتى كه درباره تحويل قبله و اسباب نزول آيات مربوط وارد شده است.
3- بايد رواياتى كه درباره سبب نزول آيات وارد شده است،به طور قطعى اشكال‏را حل و ابهام را رفع مى‏كند.كه اين خود شاهد صدق آن حديث‏خواهد بود،گر چه ازلحاظ سند به اصطلاح علم الحديث روايت صحيح يا حسن نباشد.بيش‏تر وقايع‏تاريخى از همين قبيل هستند كه با ارتباط دادن چند واقعه تاريخى به صحت‏يك‏جريانى پى مى‏بريم و آن را مى‏پذيريم و گرنه از راه صحت اسناد امكان پذيرش‏نيست.در مورد آيه‏<نسى‏ء»مطلب از همين قرار است.
در سوره توبه آمده است: <انما النسي‏ء زيادة في الكفر يضل به الذين كفروا يحلونه‏عاما و يحرمونه عاما ليواطؤا عدة ما حرم الله فيحلوا ما حرم الله،زين لهم سوء اعمالهم والله لا يهدي القوم الكافرين، (13) نسى‏ء[ جا به جا كردن و تاخير ماه‏هاى حرام]فزونى در كفر[مشركان]است كه با آن،كافران گم‏راه مى‏شوند.يك سال آن را حلال و سال‏ديگر آن را حرام مى‏كنند تا به مقدار ماه‏هايى كه خداوند حرام كرده موافق سازند[وعدد چهار ماه به پندارشان تكميل گردد]و به اين ترتيب آن چه را خدا حرام كرده،حلال گردانند. اعمال زشتشان در نظرشان زيبا جلوه داده شده و خداوند گروه‏كافران را هدايت نمى‏كند».
جنگ در ماه‏هاى حرام ممنوع بود و دليل آن،براى به وجود آمدن امنيت درمسير رفت و آمد عرب كه از دورترين نقاط جزيره براى حج در سه ماه ذو القعده،ذو الحجه و محرم و در ماه رجب براى اداى عمره به مكه سفر مى‏كردند،بوده است.
ولى زورگويان قبايل عرب هرگاه در آستانه پيروزى بر قبيله ديگر قرار مى‏گرفتند واحيانا يكى از ماه‏هاى حرام پيش مى‏آمد،جاى آن ماه را با ماه ديگر عوض‏مى‏كردند.مثلا مى‏گفتند فعلا ماه رجب را از جاى خود بر مى‏داريم و ماه شعبان راجلو مى‏آوريم و با اين توجيه به جنگ خود ادامه مى‏دادند و در احكام الهى و سنت‏جارى تصرف مى‏كردند.اين شيوه ناپسند در سال نهم هجرى به كلى ممنوع شد (14) .
بنابر اين آن چه در سبب نزول آيه آمده است‏با جملات آيه تطبيق مى‏كند و قرائن وشواهد هم مطلب را تاييد مى‏كند و از معناى آيه هم رفع ابهام مى‏كند،گر چه از نظرسند قوى نباشد.موارد ديگر را مى‏توان بر اساس اين قاعده تبيين نمود.

حضور ناقل سبب

آيا شرط است ناقل سبب نزول خود شاهد حادثه باشد؟بيش‏تر علما حضورناقل اول سبب نزول را شرط كرده‏اند تا سند روايت از خود واقعه منقطع نباشد،وسند تا وى نيز متصل بوده باشد.واحدى مى‏گويد:<لا يحل القول في اسباب النزول‏الا بالرواية و السماع ممن شاهدوا التنزيل و وقفوا على الاسباب و بحثوا عن‏علمها» (15) .ولى ديگران علم قطعى ناقل را به سبب نزول كافى مى‏دانند و حضور او رادر حادثه شرط نمى‏دانند.حاكم نيشابورى در علم الحديث گفته است:<اگرصحابى‏اى كه زمان وحى و نزول قرآن را درك كرده است‏بگويد:آيه كذا در حادثه‏كذا نازل شد،اين كلام به منزله حديث مسند است.يعنى حديث،منقول ازپيامبر صلى الله عليه و آله تلقى مى‏شود» (16) .اين قول صحيح‏تر به نظر مى‏رسد،زيرا حضور ناقل بافرض قاطع بودن،عادل بودن و صادق بودن او در گفتار خود،شرط نيست و صرفاوثاقت و درستى و مورد اعتماد بودن او مورد نظر است.به همين دليل روايات‏منقول از ائمه اطهار عليهم السلام درباره قرآن براى ما اطمينان بخش است و مورد پذيرش‏قرار مى‏گيرد.

پى‏نوشتها:

1- بقره 2:158.
2- جناح معرب گناه است.
3- ر.ك:تفسير عياشى،ج 1،ص 70.
4- ر.ك:التمهيد،ج 1،ص 243 به بعد.
5- البرهان،ج 2،ص 156.
6- ر.ك:لباب النقول در حاشيه جلالين،ج 1،ص 11.
7- نحل 16:128-126.
8- ر.ك:لباب النقول در حاشيه جلالين،ج 1،ص 213.
9- ر.ك:التمهيد،ج 1،ص 253-247.
10- اسباب النزول،ص 4.
11- ر.ك:الاتقان،ج 4،ص 257-214.
12- اين روايات به وسيله جناب آقاى برهان جمع آورى شده است و در ده مجلد آماده چاپ است.
13- توبه 9:37.
14- ر.ك:تفسير طبرسى،ج 5،ص 29.
15- اسباب النزول،ص 4.
16- المستدرك،ج 2،ص 258 و 263.معرفة علوم الحديث،ص 20-19.
علوم قرآنى صفحه 97

مقالات مشابه

نقد نظریه نیاز فهم مقاصد قرآن به اسباب نزول

نام نشریهپژوهشهای قرآنی

نام نویسندهسیدمحمدرضا صفوی, فرج‌الله میرعرب

معیارهای تشخیص روایات جعلی اسباب نزول

نام نشریهحسنا

نام نویسندهناصر عابدینی

اسباب النزول سوره آل عمران از مجمع البيان

نام نشریهبینات

نام نویسندهطاهره مختار‌پور

نقد و بررسی روایات اسباب نزول سوره ضحی

نام نشریهحدیث و اندیشه

نام نویسندهحسین محمدی, رسول محمدجعفری

جعل و تحریف در اخبار سبب نزول سورۀ تحریم

نام نشریهحدیث پژوهی

نام نویسندهبدالهادی فقهی‌زاده, محمد برزگر