بررسي تطبيقي تفسير آيه وعد (نور: 55) از ديدگاه مفسران فريقين (با تأكيد بر شناخت قوم موعود)

پدیدآورفتح‌الله نجارزادگان

نشریهقرآن شناخت

شماره نشریه2

تاریخ انتشار1391/04/13

منبع مقاله

share 879 بازدید
بررسي تطبيقي تفسير آيه وعد (نور: 55) از ديدگاه مفسران فريقين (با تأكيد بر شناخت قوم موعود)

فتح الله نجارزادگان*


چكيده

فريقين درباره مفاد آيه وعد (نور: 55) و تعيين مصداق قوم موعود، در اين آيه اختلاف نظر دارند. هرچند هيچ يك از دو فريق، با توجه به عموم الفاظ آيه نمي توانند تطبيق قوم موعود در اين آيه را بر امام مهدى و يارانشان دست كم به مثابه يكى از مصاديق انكار كنند؛ دليلى هم بر اين انكار نيست. اين پژوهش كه به شيوه تحليلى ـ انتقادى انجام يافته، بر اين باور است كه با درك ويژگى هاى قوم موعود و اطلاق تعابير آيه ـ به ويژه تمكين و استقرار كامل دين و برقراري امنيتي فراگيرـ و با توجه به روايات فريقين و نيز پيوند مفاد اين آيه با آيه سيطره دين (توبه: 33) مى توان بر تطبيق آن بر عصر ظهور به عنوان يگانه مصداق، تأكيد كرد.

كليد واژه ها:

آيه وعد، امام مهدى، تفسير تطبيقى، عصر ظهور، استخلاف، تمكين دين.

طرح مسئله

تفسير، طبق يك اصطلاح، كشف مفاد استعمالي و بيان مراد جدي آيات قرآن است. هرچند طبق اين تعريف، تعيين مصداق براي مفاهيم كلي آيات رسالت اصلي يك مفسر به شمار نمي رود، گاه لسان برخي آيات به گونه اي است كه گويا براي اشاره به مصاديق خاص بيان شده اند. در اين موارد تعيين مصداق يا مصاديق مورد نظر آيه، اهميت ويژه اي مي يابد. ازجمله اين آيات، آيه 55 سوره نور است.خداوند در اين آيه مي فرمايد: «وَعَدَ اللهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضي لَهُمْ وَلَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْناً يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ» (نور: 55)؛ خداوند به كساني از شما كه ايمان آورده و كارهاي شايسته كرده اند وعده داده است كه آنان را در زمين جانشين كند، چنان كه كساني را كه پيش از آنان بودند جانشين گردانيد و [نيز به آنان نويد داده] بي گمان ديني را كه براي آنان پسنديده است براي آنها پابرجا سازد و آنان را پس از هراس ايمني بخشد. آنان منرا مي پرستند و چيزي را شريك من قرار نمي دهند و كساني كه پس از اين كفر ورزند آنان همان فاسقان اند».
فريقين درباره مفاد آيه مذكور و تعيين مصداق قوم موعود، اختلاف نظر دارند. از جمله، اختلاف آنان در پاسخ به اين پرسش هاست: آيا «مِنْ» در «مِنْكُمْ» تبعيضيه است يا تبيينيّه؟ ماهيت اين استخلاف چيست؟ مراد از «ارض»، مكان خاصي از كره زمين است يا سراسر زمين مراد است؟ مراد از پيشينيان كه قرآن براي تنظير استخلاف آورده، چه كساني اند؟ تمكين دين به چه معناست و قلمرو آن تا چه حدودي است؟ خوف قوم موعود چه نوع خوفي است؟ تعبير فرازمند «يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً» در اين آيه چه جايگاهي در شناخت اوصاف قوم موعود دارد؟ پاسخ به اين پرسش ها نقشي تعيين كننده در تفسير آيه مورد بحث دارد. اما مسئله پژوهش ما در اين مقاله تعيين مصداق قوم موعود است كه اختلاف فريقين در آن محسوس تر است. بسياري از اهل سنت براي اثبات حقانيت خلفاي چهارگانه، به ويژه سه خليفه اول، به اين آيه استناد كرده و آيه را بر آنان تطبيق كرده اند. در مقابل، برخي از مفسران شيعه يگانه مصداق قوم موعود را امام مهدي و يارانش مي دانند و برخي ديگر مصاديقي متعدد براي قوم موعود در نظر مي گيرند و امام مهدي و يارانش را يكي از اين مصاديق يا مصداق اتمّ به شمار مي آورند. اين گونه تطبيق ها، مباحث كلامي متنوعي را در تفاسير و منابع كلامي فريقين رقم زده است.1 آيا قوم موعود به خلفاي چهارگانه منحصر است يا اينكه اين قوم، امام مهدي و ياران ايشان اند و مفاد آيه، فقط براي عصر ظهور خواهد بود يا اينكه مي توان مصاديق ديگري نيز براي اين قوم در نظر گرفت؟ براي پاسخ به اين پرسش، ابتدا به بررسي واژه هاي آيه و تحليل مفاهيم آنها و نيز مباحث ادبي مرتبط با آن مي پردازيم و سپس به نقد و بررسي مستندات فريقين درباره قوم موعود و داوري ميان آنها مي نشينيم.

تحليل معناي واژه هاي آيه

يَستَخلِف: از باب استفعال از ماده «خ ل ف» است. ابن فارس براي «خلف» سه معناي اصلي در نظر گرفته است: «قرار گرفتن چيزي پس از چيزي ديگر كه جانشين آن مي شود»، «پشت سر، ضدّ روبه رو» و «دگرگوني و تغيير».2 برخي كوشيده اند اين سه معنا را به معناي «وراء و تأخّر (پشت سر)» در برابر «ظَهر و تقدّم (روبرو)» كاهش دهند.3
راغب اصفهاني در اين باره ضمن اينكه «خَلف» را به معناي تأخّر (ضدّ تقدّم) بر مي شمرد، «خلافت» را نيابت از غير مي داند كه يا به دليل غيبت منوب عنه يا مرگ وي يا ناتواني او و يا به دليل شرافت بخشيدن به مستخلَف، صورت مي گيرد. وي مي نويسد: «وَعَلي هذا الوجه الأخير إستخلفَ الله أولياءَه في الأرض؛ خداوند به دليل شرافت دادن به اولياي خود، آنان را به عنوان خليفه خود در زمين، قلمداد كرد».4
آنچه با موضوع آيه مورد بحث ارتباط مستقيم دارد، درك ماهيت استخلاف در اين آيه است. براي شناخت اين امر بايد در كاربردهاي قرآني استخلاف درنگ كرد. به نظر مي رسد استخلاف را در آيات قرآن را مي توان به سه نوع تقسيم كرد:
نوع اول: استخلاف طبيعي به معناي مطلق جانشيني كه در آن خداوند براي اهل زمين مقرّر كرده نسلي پس از نسل ديگر بيايد و جانشين آنان شود و به طور طبيعي مالك دارايي هايشان گردد. مانند آيه شريفه: «هُوَ الَّذي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ فِي الأَرْضِ ...» (فاطر: 39؛ انعام: 165)؛ اوست كه شما را در زمين جانشين گذشتگان قرار داد [و هر نسلي از شما آدميان را جانشين نسل پيشين كرد ]...».
«خلائف» جمع خليف يا خليفه به معناي جانشين است.5 جانشين ساختن مردم در زمين به اين معناست كه خداوند آيندگان را جانشين گذشتگان كند؛ در نتيجه آنچه را گذشتگان در اختيار داشتند و در آن تصرف مي كردند به جانشينان آنان واگذارد و اين يكي از سنت هاي الهي درباره نسل هاي بشري است.
نوع دوم: استخلاف به معناي وراثت از پيشينيان كه در آن خداوند بر مؤمنان راستين منت مي نهد و با دخالت حكيمانه خود قوم مستكبر و عنودي را كه دچار ظلم و فساد و تباهي اند، پس از اتمام حجت، به هلاكت مي رساند و مستضعفان را كه در خوف و محروميت به سر برده اند وارث سرزمين آنان مي گرداند و از اقتدار برخوردار مي سازد.
اين معنا به طور خاص در اين آيات شريفه مربوط به قوم بني اسرائيل به چشم مي خورد كه مي فرمايد: «قالَ مُوسي لِقَوْمِهِ اسْتَعينُوا بِاللهِ وَاصْبِرُوا إِنَّ الأَرْضَ للهِِ يُورِثُها مَنْ يَشاءُ مِنْ عِبادِهِ وَالْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقينَ * قالُوا اُوذينا مِنْ قَبْلِ أَنْ تَأْتِيَنا وَمِنْ بَعْدِ ما جِئْتَنا قالَ عَسي رَبُّكُمْ أَنْ يُهْلِكَ عَدُوَّكُمْ وَيَسْتَخْلِفَكُمْ فِي الأَرْضِ فَيَنْظُرَ كَيْفَ تَعْمَلُونَ» (اعراف : 128 ـ 129).
حضرت موسي(ع) در اين آيات، قوم خود را به مددجويي از حق تعالي و صبر و پايداري دعوت مي كند و مي فرمايد: مالك زمين، فقط خداست و آن را به هر كه از بندگانش بخواهد به ارث مي دهد، ولي سرانجام براي تقواپيشگان خواهد بود. آنان از اذيت و آزار فرعونيان پيش از بعثت حضرت موسي و پس از آن شِكوه مي كنند؛ حضرت موسي مي فرمايد: اميد است خداوندگارتان دشمنان شما را هلاك كند و شما را در زمين جانشين آنان گرداند و در اين وراثت و رهايي از آزار و اذيّت ها، شما را بيازمايد كه چگونه عمل مي كنيد.6
قرآن از اين نوع استخلاف درباره مؤمنان قوم نوح ( يونس: 83)، مؤمنان قوم عاد (اعراف: 73) ، قوم ثمود (اعراف: 74) و ديگران (اعراف: 97 ـ 101) نيز خبر داده است. اين نوع استخلاف نيز همانند استخلاف نوع اول سنتي از سنت هاي الهي است كه خداوند پس از آزمون مؤمنان و احراز شايستگي آنان، به آنان مقام استخلاف يعني وراثت زمين و اقتدار و امنيت مي بخشد.
بيشتر مفسران استخلاف در آيه مورد بحث را از اين نوع مي دانند، اما نكته اي كه بايد به آن توجه ويژه كرد تصريح قرآن در آيه مورد بحث ضمن وعده استخلاف، وعده «تمكين دين»، «تبديل خوف به امنيت» و در پي آن ذكر هدف فرازمند «يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً» براي قوم موعود است كه در ساير آيات در موضوع استخلاف به آنها تصريح نشده است.
نوع سوم: استخلاف ويژه انبيا و اوصيا از ناحيه حق تعالي است. خداوند آنان را به طور خاص نماينده خود در زمين قرار داده و خلافت را براي آنان جعل كرده است؛ مانند خلافت حضرت آدم(ع) كه نوعاً مفسران فريقين آن را خلافت از خدا ـ نه از نسل هاي پيش از آدم ـ مي دانند7و8 يا خلافت حضرت داود(ع) كه خداوند متعال وي را خليفه خود در زمين قرار داد و فرمود: «يا داوُد إِنّا جَعَلْناكَ خَليفَةً فِي الأَرْضِ فَاحْكُمْ بَيْنَ النّاسِ بِالْحَقِّ ...» (ص: 26)؛ اي داود، تو را در زمين خليفه خود قرار داديم، پس بين مردم به حق داوري كن». حضرت داود در زمين به نمايندگي از حق تعالي بين مردم داوري مي كند و در حد ظرفيت و توان خود، اسم «هو الحاكم» را ـ كه يكي از اسماي حق تعالي است و در برخي از آيات مانند آيه «إِنَّ اللهَ قَدْ حَكَمَ بَيْنَ الْعِبادِ» (غافر: 48)؛ همانا خداوند بين بندگانش حكم خواهد كرد ـ به آن اشاره شده است، تحقق مي بخشد.
اگر ماهيت خلافت در آيه مورد بحث از نوع سوم باشد بايد اولاً آن را براي قوم موعود، با جعل خاص بدانيم؛ ثانياً شايستگي قوم موعود را براي اين نوع از خلافت احراز كنيم؛ ثالثاً قلمرو استخلاف قوم موعود را بشناسيم كه بحث آن خواهد آمد.
تمكين: تمكين، در اصل به معناي قرار دادن چيزي در مكان است. راغب مي نويسد: «مكّنتُه ومكّنتُ له فَتَمَكَّنَ؛ شيء را در مكان قرار دادم پس جاي گرفت [و تثبيت شد]».9 برخي از لغت پژوهان اصل اين ماده را استقرار همراه با قدرت دانسته اند.10 چه اصل معناي اين ماده را استقرار و تثبيت بدانيم يا تثبيت را معناي لازم آن به حساب آوريم،11 وعده خداوند به تمكين دين براي قوم موعود «وَلَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دينَهُمُ الَّذِي ارْتَضي لَهُمْ»، به معناي تثبيت دينشان بدون زوال و اضطراب است؛ آن هم ديني كه خداوند براي آنان پسنديده كه همان اسلام است.
اكنون بايد ديد مراد از تثبيت دين و استقرار آن چيست. برخي از مفسران مراد از تثبيت دين را چيرگي و سيطره اسلام بر ساير اديان مي دانند.12 برخي آن را به معناي ارتقاي شأن دين در جامعه دانسته اند؛ يعني اينكه خداوند اركان دين را تقويت كند و اهل دين را در چشم دشمنانشان بزرگ جلوه دهد و دشمنان را از جداسازي مردم از دين مأيوس گرداند.13 علامه طباطبايي نيز تمكين دين را كنايه از استوار ساختن دين و استحكام بخشيدن به آن مي داند، به گونه اي كه اصول آن بر اثر اختلاف سست نگردد و در اجراي قوانينش سهل انگاري نشود و به احكام آن عمل شود.14 در مجموع آنچه مفسران در معناي اين تعبير آورده اند با سيطره جغرافيايي دين در تمام كره زمين سازگارتر است.

بررسي نقاط اشتراك و افتراق ديدگاه هاي فريقين

چنان كه پيش از اين گذشت، برخي مفسران اهل سنت شأن نزول آيه را خلفاي چهارگانه و پيروان آنان دانسته اند، اما درباره ساير مصاديق آن در گذر زمان سكوت كرده اند؛ در مقابل مفسران شيعه اين آيه را در شأن ائمه اهل بيت(ع) و شيعيان ايشان، به خصوص آخرين امام بر حق، حضرت حجت(عج) و پيروان ايشان دانسته اند.
با مقايسه ديدگاه هاي تفسيري فريقين درمي يابيم كه نقطه افتراق اين ديدگاه ها از يك سو، قول به انحصار تحقق وعده نسبت به اهل بيت (ع) به طور عام يا به عصر ظهور امام مهدي(عج) به طور خاص از منظر برخي از دانشمندان شيعي است15 كه تفاسير اجتهادي اهل سنت آن را بر نمي تابند و از سوي ديگر قول به تحقق وعده نسبت به شيخين يا خلفاي سه گانه از نظر اهل تسنن است16 كه از نظر شيعه مردود مي باشد. با اين وصف، امكان يافتن نقطه اشتراك ميان دو ديدگاه وجود دارد. با اين توضيح كه اگر برخي از مفسران سني درباره امكان تطبيق آيه بر مصاديق ديگر در گذر زمان ساكت اند، ظاهراً به دليل انكار آنان نيست، بلكه به اين دليل است كه چون آنان وجهه اصلي تفسير خود را در اين آيه براي امر خلافت خلفا قرار داده اند، چنان كه گويي از بررسي درباره تحقق مجدد اين وعده غفلت ورزيده اند وگرنه همان گونه كه برخي از مفسران سني گفته اند ـ با توجه به عام بودن الفاظ آيه ـ دليلي بر انحصار آيه به صحابه يا همه مسلمين صدر اسلام در دست نيست.17 بنابراين حتي اگر شأن نزول آيه را برخي مؤمنان صدر اسلام بدانيم، هنوز با توجه به قاعده مورد اتفاق «العبره بعموم الالفاظ لا بخصوص المورد» قطعاً مي توان مفاد الفاظ عام آيه را در گذر زمان بر مصاديق ديگر كه اوصاف و ويژگي هاي مورد نظر آيه را دارند، تطبيق داد.
پس اگر در ديدگاه فريقين، امكان تطبيق آيه بر غير از خلفا يا صحابه يا به طور كلي مسلمانان صدر اسلام وجود دارد، مي توان آن را نقطه مشترك ديدگاه فريقين در نظر گرفت و در پي آن به بررسي تطبيقي از تحقق اين وعده در عصر ظهور پرداخت.
حال بايد ديد، مفاد آيه تا چه اندازه بر اين مصداق قابل تطبيق است و آيا تنها مي توان حضرت حجت(عج) و ياوران ايشان را به عنوان يكي از مصاديق اين وعده قلمداد كرد و يا اينكه با توجه به ويژگي هايي كه اين آيه براي قوم موعود برشمرده، بايد مصداق تام و يا تنها مصداق قوم موعود و تحقق كامل وعده الهي را حضرت حجت(عج) و ياوران ايشان و عصر ظهور دانست؟

بررسي نظريه انحصار تحقق وعده به عصر ظهور

ادلّه انحصار مصداق آيه به عصر ظهور كه نظريه تحقق وعده در مصاديق متعدد را ابطال مي كنند، بر دو پايه درون متني و برون متني شكل گرفته اند؛ درون متن بر اساس تأمل در مفاد آيه است تا در آن «ويژگي هاي قوم موعود» درك شود و مصاديق مورد نظر آيه شناسايي گردد، و برون متن بر اساس «تأمل در مفاد احاديث فريقين» در اين زمينه است. چون اين ادله را به دقت بررسي كنيم بر صحت نظريه انحصار وعده به عصر ظهور اذعان خواهيم كرد.
الف. درك ويژگي هاي قوم موعود: خداوند قوم موعود در اين آيه را با اوصافي ياد كرده كه موجب مي شود آنان را تنها برخي از اين امت و نه همه آنان برشمرد و آنان را داراي شايستگي هاي نسبتاً منحصر به فرد دانست. از جمله ادلّه كه اثبات مي كند اينان برخي از اين امت با ويژگي هاي منحصر به فردند عبارت اند از:
اولاً قرآن درباره همه اقوام گذشته از پيروان انبيا كه به آنان وعده استخلاف در زمين و هلاكت دشمنانشان را داده، از آنان با نوع تعابيري كه در اين آيه است، ياد نكرده بدين گونه كه در صدر آن با عبارت «الّذينَ آمَنُوا مِنْكُم وَعَمِلُوا الصّالِحات» و در ذيل آن با عبارت «يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً» آنان را وصف كند. تعبير «يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً» كه دلالت مي كند آنان بدون شرك خفي و جلي، خداوند را مي پرستند، قرينه اي روشن بر اين امر است كه «مِنْ» در «مِنكم» تبعيضيه است؛ چه اين تعبير را جمله حاليه به منزله قيد وعده بشماريم و بگوييم: «وَعَدَهُم اللهُ ذلك في حالِ عبادتِهم وإخلاصهم» و يا جمله حاليه از ضمير «هُم» در (لَيُبَدِّلنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِم أَمناً) بدانيم و چه آن را جمله مستأنفه قلمداد كنيم كه بدين معناست كه گويي قائلي مي پرسد: «ما لهم يَستَخْلِفون ويؤمنون؛ چرا آنان شايسته استخلاف و امنيت شدند». فقال: (يَعْبُدُونَني...)».18
در تمام اين صورت ها چون، عموم مسلمانان به اين عبادتِ خالص موصوف نيستند و بر خلاف اين افراد، امكان در غلتيدن آنان به رذيلت شرك وجود دارد، اين امر موجب مي شود تا قوم موعود را همه مسلمين ندانيم و آنان را به برخي از افراد جامعه مسلمانان، اختصاص دهيم.
ثانياً با درنگ در ساختار و آموزه هاي سوره نور درمي يابيم يكي از اين آموزه ها كه به طور مشخص در قبل و بعد از آيه مورد بحث به چشم مي خورد، نماياندن تقابل آشكار بين منافقان و گفتار آنان با مؤمنان و منطق آنان است. منطق منافقان اين است: «وَيَقُولُونَ آمَنّا بِاللهِ وَبِالرَّسُولِ وَأَطَعْنا ثُمَّ يَتَوَلّي فَريقٌ مِنْهُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِكَ وَما أُولئِكَ بِالْمُؤْمِنينَ» (نور: 47)؛ و مي گويند به خدا و پيامبر ايمان آورديم و اطاعت كرديم. آنگاه گروهي از آنان پس از اين ادّعا، روي مي گردانند و آنان مؤمن نيستند». ولي منطق مؤمنان چنين است: «إِنَّما كانَ قَوْلُ الْمُؤْمِنينَ إِذا دُعُوا إِلَي اللهِ وَرَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَنْ يَقُولُوا سَمِعْنا وَأَطَعْنا وَأُولئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ» (نور: 51)؛ همانا منطق مؤمنان اين است كه چون به نزد خدا و پيامبرش دعوت شوند تا بين آنان حكم كند مي گويند: شنيديم و بر اطاعت از خدا و پيامبرش گردن نهاديم و آنان به طور حتم رستگاران اند». سپس در آيه بعد مي فرمايد: «وَمَنْ يُطِعِ اللهَ وَرَسُولَهُ وَيَخْشَ اللهَ وَيَتَّقْهِ فَأُولئِكَ هُمُ الْفائِزُونَ» (نور: 52)؛ و هر كس خدا و پيامبرش را اطاعت كند و از خدا بترسد و از او پروا كند باشد پس آنان همان كاميابان اند». در پي اين آيه، در آيه 53 باز از دوگانگي سخن با عمل منافقان پرده برمي دارد و در آيه 54 راه هدايت ورستگاري را با اين دستور مي آورد: «قُلْ أَطيعُوا اللهَ وَأَطيعُوا الرَّسُولَ فَإِنْ تَوَلَّوا فَإِنَّما عَلَيْهِ ما حُمِّلَ وَعَلَيْكُمْ ما حُمِّلْتُمْ وَإِنْ تُطيعُوهُ تَهْتَدُوا وَما عَلَي الرَّسُولِ إِلاَّ الْبَلاغُ الْمُبينُ» (نور: 54)؛ بگو خدا را اطاعت كنيد و پيامبر را اطاعت كنيد. پس اگر روي گردانديد [و پيامبر را فرمان نبرديد به وي زياني نمي رسد] همانا [بدانيد] بر عهده اوست آنچه بر او تكليف شده و بر عهده شماست آنچه تكليف شده ايد، و اگر او را اطاعت كنيد، هدايت مي يابيد و بدانيد بر پيامبر چيزي جز رساندن آشكار [پيام ها] نيست» تا سرانجام به آيه 55 يعني آيه مورد بحث مي رسد.
از سياق حاكم بر اين آيات آشكارا بر مي آيد كه مؤمنان در آيه مدنظر از شائبه نفاق خالص اند، تسليم محض خدا و رسول اويند و از تقوا و خشيت الهي بهره مندند و برخي از اين امت اند نه همه آن.
ثالثاً تعبير «الذين آمنوا» در قرآن نوعاً در برابر «هادوا»، «نصاري»، «صابئين» به منزله اصطلاحي براي خطاب به اين امت به كار مي رود. بنابراين، در اين تعبير اجمال يا ابهامي بر اثر اشتمال بر گروه هاي ديگر وجود ندارد تا با «مِنْ» در «مِنْكم» تبيين شود.
رابعاً قرينه ديگر تأمل در تعبير «وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ» در پايان آيه است. آنانكه پس از تحقق اين وعده، كفر مي ورزند يا به كفر مي گرايند از افراد قوم موعود نيستند، اگر چنين مي بود قرآن مي فرمود: «وَمَنْ كَفَرَ بَعْدَ ذلِكَ ـ منهم ـ فَأُولئِكَ هُمُ الْفاسِقُونَ» و در اين صورت استعمال حرف «مِنْ» در «مِنكم» در صدر آيه براي تبيين ـ و نه تبعيض ـ به ذهن مي رسيد؛ چون در اين صورت قوم موعود، همه مسلمانان را در بر مي گرفت، آنگاه در پايان آيه افرادي از آنان را كه به اين نعمت كفر مي ورزند جدا مي ساخت. مانند آيه آخر سوره فتح كه در صدر آن فرمود: «مُحَمَّدٌ رَسُولُ اللهِ وَالَّذينَ مَعَهُ...» (فتح: 29) كه همه مسلمين را دربرمي گيرد، ولي در پايان آيه تعبير «منهم» را آورد و فرمود: «وَعَدَ اللهُ الَّذينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ مِنْهُمْ مَغْفِرَةً وَأَجْراً عَظيماً» تا تنها برخي از آنان را مشمول حكم خود قرار دهد. بنابراين با مقايسه جمله بندي آيه وعد با آيه سوره فتح مي توان بر تبعيضي بودن «مِنْ» در آيه مورد بحث تأكيد كرد.
خامساً ويژگي ديگر اين قوم در تعبير «لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضي لَهُمْ» نهفته است. اين ويژگي در شناخت قوم موعود اثري بسزا دارد؛ چون از يك سو خداوند اين تعبير را ـ همانند تعابير قبلي ـ درباره هيچ قومي از گذشتگان كه همه افراد آنان را جانشين پيشينيان كرده، به كار نبرده است. از سوي ديگر اين تعبير از آن حكايت دارد كه دغدغه اصلي قوم موعود، دين ورزي است. آنان كه خودشان در عبادت خدا از شرك جلي و خفي پاك شده اند در صدد برپايي دين مورد رضايت حق تعالي در جامعه بشري اند و اين نيز قرينه ديگري است بر اينكه اينان برخي از اين امت اند نه همه آنها؛ چون همه امت چنين دغدغه اي ندارند. به عبارت ديگر، اگر استخلاف قوم موعود در زمين براي تثبيت دين مورد رضاي حق تعالي است و آنان واسطه اين امرند، بايد اين خلفا چنين شايستگي و لياقتي را احراز كرده باشند. اين شايستگي از تعبّد آنان در برابر آموزه هاي دين حق خبر مي دهد؛ چون امر دين در ابتدا در بين خود آنان تثبيت گرديده است. همان گونه كه تعبير «يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً» از آن حكايت مي كند.
سادساً تبديل خوف به امنيت نيز كه در عبارت «وَلَيُبَدِّلنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِم أَمناً» آمده است، به نوعي از شأن قوم موعود خبر مي دهد. اين تبديل در راستاي هدف استخلاف كه تثبيت دين حق و عبادت خالصانه حق تعالي است، معنا مي شود. خداوند تضمين كرد خوف آنان را به امنيت تبديل كند تا خداوند را خالصانه بدون هيچ شائبه شرك از جمله شرك در خوف، پرستش كنند. اين نيز قرينه ديگري است كه «مِنْ» براي تبعيض است. چون بايد ضمير اين افراد از انواع آلودگي ها پاك باشد تا هنگام برپايي جامعه اي أمن كه زمينه براي بروز اين آلودگي ها فراهم مي آيد آنان براي طلب رياست و... به كشمكش و فتنه گري در داخل جامعه نپردازند و خوف و ناامني را به جاي امنيت ننشانند.
حاصل آنكه با تأمل در بخش هاي آيه مي توان به اين نتيجه رسيد كه قوم موعود در اين آيه، همه امت نيستنند، تنها برخي از اين امت اند؛ آنان كه از اوصاف والا و شايستگي هاي منحصر به فرد برخوردارند.
ب. اطلاق تعابير در آيه: اگر عبارت هاي آيه وعد مانند جانشيني در زمين، تمكين و استقرار دين مرضي خداوند، امنيت و عبادتي خالص و بي شائبه بر اطلاقشان باقي باشند، هرگز مصداقي از اين وعده تاكنون در خارج تحقق نيافته تا عصر ظهور، مصداقي ديگر يا مصداق أتمّ آن قلمداد شود، بلكه آيه با فرض اين اطلاق يك مصداق بيشتر ندارد و آن عصر ظهور است.19 چون در اين صورت خداوند وعده داده مؤمنان موحد ناب و خالص از عيب كفر و نفاق و فسق، جامعه اي شايسته برپا كنند؛ وارث همه زمين شوند و جز آموزه هاي دين حق بر زندگي آنان حاكم نشود. دين حق در تمام جغرافياي زمين و در سطح جهاني تثبيت شود و غالب آيد و آحاد مردم به آن گردن نهند؛ چون دين مورد رضايت خداوند در اين آيه، همان دين حق است كه آيه اظهار (توبه: 32 و 33) بر آن دلالت دارد و تمكين آن نيز با سيطره دين حق، هم افق و هم معناست؛ چون تثبيت دين از هر جهت، تنها با سيطره دين حق بر ساير اديان پديد مي آيد، به گونه اي كه اركان آن استوار شود و شأن دين و دينورزي در تمام جوامع بشري والا گردد و احكام دين بدون هيچ مانعي دروني و بروني مورد عمل قرار گيرد. تبديل خوف به امنيت نيز از تمام عوامل دروني و بروني بدون محدوديت به سرزميني خاص رخ نمايد.
يگانه مانعي كه با اين اطلاق ناسازگار است، حديث شأن نزول آيه مي باشد كه اهل تسنن آن را با خبر صحيح نقل كرده اند. از جمله حديث ابن جرير طبري كه با سند خود از ابي العاليه20 چنين نقل مي كند:
پيامبر خدا ده سال در شرايط ترس و وحشت [در مكه] مردم را در نهان و آشكار به خداوند يكتا دعوت كرد. سپس خداوند دستور هجرت به مدينه را داد. حضرت با يارانشان در مدينه نيز در شرايط ترس و وحشت بودند و ناگزير همواره با سلاح به سر مي بردند. پس مردي به [پيامبر اكرم] گفت: آيا روزي بر ما نمي آيد كه در امنيت به سر بريم و سلاح فرو گذاريم؟ پيامبر فرمود: زماني اندك سپري نمي كنيد جز آنكه به امنيت مي رسيد و مردي از شما در جمع زياد بدون سلاح حضور خواهد يافت. خداوند در پي اين خبر اين آيه را نازل كرد. ابو عاليه مي گويد: خداوند دينش را در جزيرهالعرب چيره ساخت و مردم آن ديار ايمان آوردند، آنگاه سر از عناد درآورند؛ پس خداوند نعمت [امنيت] را تغيير داد، چون با قتل عثمان به اين نعمت كفر ورزيدند.21
اين حديث در كتاب هاي روايي اهل سنت با همين سند آمده است.22 جمعي از آنان نيز بخشي از اين حديث را از ابو العاليه از اُبي بن كعب با سند صحيح نقل كرده اند. از جمله حاكم در مستدرك كه حديث را بدين صورت آورده است:
چون پيامبر خدا با يارانشان [از مهاجران] از مكه به مدينه آمدند و انصار آنان را پناه دادند، عرب، جملگي با يكديگر دست به هم داده، برضد آنان دست به سلاح بردند، ناگزير اصحاب پيامبر همواره با سلاح به سر مي بردند. پس آنان چنين گفتند: به ما خبر دهيد آيا امكان دارد زندگي را به گونه اي سپري كنيم كه در امنيت كامل شب را به صبح رسانيم و جز از خدا نترسيم؟ پس در پي اين آرزو اين آيه نازل شد... .23
ذهبي در تعليقه خود بر مستدرك اين حديث را صحيح دانسته است. سيوطي نيز آن را از چند تن از محدثان مانند ابن منذر، طبراني، بيهقي و ابن مردويه نقل كرده است.24
حديث شأن نزول از اهل سنت كه خبري واحد است و دو پيام دارد يك. سبب نزول آيه را بيان مي كند كه بر اساس شِكوه صحابه از ناامني در مدينه شكل گرفته است. هرحديث چند سند اين امر به اُبي بن كعب صحابي مي رسد كه خود شاهد نزول آيه بوده است، حديث وي درباره زمان وقوع اين وعده ساكت است. دو. زمان تحقق اين وعده را بيان مي كند كه اجتهادي از شخص ابوالعاليه (د 90 يا 93) تابعي است. وي براي نخستين بار تحقق اين وعده را از اواخر بعثت تا اواخر عصر خليفه سوم دانست؛ آنگاه ساير مفسران سني از وي پيروي كردند. مفسران سني ناگزير در تطبيق اين وعده به آن عصر با مناقشه هايي مواجه شده اند. آنان بر اساس اين حديث ناگزيرند تمكين دين را به جغرافياي محدود تا پايان عصر خليفه سوم بدانند. تبديل خوف به امنيت را بر اساس همان شأن نزول، تنها به معناي امنيت از دشمنان تهاجمي بيروني به كار برند نه خوف از هجوم دشمن دروني و نه خوف از جنگ هاي تهاجمي در حمله به دشمن كه در عصر خلفاي سه گانه برپا بوده است. باز بر همان اساس شأن نزول، بايد اين نوع امنيت نسبي را به لحاظ جغرافيايي نيز تنها منحصر به شهر مدينه بدانند؛ چون در متن حديث مي گويد: آنان پس از هجرت به شهر مدينه «كانوا لا يَبيتُونَ إِلاّ بالسِّلاح ولا يُصبِحُونَ إِلاّ فيه فقالوا...؛ آنان از هجوم دشمن مي ترسيدند و روز و شب با سلاح به سر مي بردند، پس شِكوه كردند...». توضيح بيشتر در اين باره را خواهيد ديد.
ج. تأمل در مفاد احاديث فريقين: سومين دليل از ادله انحصار مصداق آيه به عصر ظهور، دليل برون متن يعني تأمل در مفاد احاديث فريقين است كه در اينجا به تفكيك حديث سني و شيعي ملاحظه خواهيد كرد.
احاديث اهل سنت: اهل سنت غير از حديث شأن نزول آيه كه ذكر شد، احاديثي ديگر را در تفسير آيه نقل كرده اند كه همسو با مفاد احاديث شيعي بر اطلاق آموزه هاي آيه تأكيد مي كند. اين اطلاق بر واقع نشدن اين وعده تا عصر حاضر دلالت دارد و ناگزير آن را به عصر ظهور امام مهدي(عج) اختصاص مي دهد.
از جمله اين احاديث، حديثي است كه از پيامبر اكرم(ص) در ذيل اين آيه نقل مي كنند كه در آن فرموده است: «اين دين همان گونه كه شب همه جا را در بر مي گيرد، همه جا را فرا مي گيرد»25 و نيز حديث مقداد بن اسود صحابي از پيامبر اكرم(ص) است كه برخي از اهل تسنن به صحت آن اقرار دارند و مفسراني همچون ماوردي، قرطبي، ابن كثير، آن را در تفسير اين آيه نقل كرده اند.26 مقداد بن اسود مي گويد:
«از پيامبر خدا شنيدم كه فرمود: هيچ خانه اي گلين يا مويين نيست [كنايه از همه مكان ها] جز آنكه خداوند آيين اسلام را در آن وارد مي كند».27
حديثي ديگر كه مفسران مذكور ذيل آين آيه نقل كرده اند تا با آن آيه را تفسير كنند، اين حديث مشهور است كه در آن پيامبر اكرم(ص) مي فرمايد:
«همانا خداوند خاوران و باختران زمين را براي من گِرد آورد [كنايه از اينكه تمام گستره زمين را ديد] به زودي فرمانروايي امت من تمام زمين را فرا خواهد گرفت».28
اطلاق اين احاديث با آيه سيطره دين نيز همسو است كه باز برخي از مفسران سني آن را در تفسير اين آيه آورده اند و باز با ظاهر قول ابن عباس سازگار است كه درباره گستره تمكين دين از وي چنين نقل مي كنند: «خداوند شهرها را براي آنان مي گشايد تا آنها را مالك شوند [بر آنان فرمانروايي كنند] و دينشان را بر تمام اديان چيره سازد».29
احاديث شيعه: روايات شيعه قوم موعود را ائمه اهل بيت و نيز امام مهدي(ع) با يارانشان مي داند. در برخي از اين احاديث ضمن آنكه وقوع اين وعده را در صدر اسلام ـ كه گفتيم نخستين بار ابو العاليه تابعي طرح كرده ـ ردّ و ابطال مي كند، تحقق اين وعده را به عصر ظهور امام مهدي اختصاص مي دهد. از جمله آنها حديث مرحوم صدوق است كه چنين نقل مي كنند: سدير صيرفي، مفضَّل بن عمر، ابو بصير و ابان بن تغلب به محضر امام صادق(ع) شرفياب شدند. امام در بخشي از اين حديث به مقايسه امام مهدي با ساير انبيا مي پردازد و مي فرمايد:
خداوند سه چيز از قائم ما را مانند سه چيز از سه پيامبر الهي قرار داده است: چگونگي تولدش را همانند تولد حضرت موسي، و غيبتش را همانند غيبت حضرت عيسي، و تأخير ظهورش را همانند تأخير [نجات] نوح [از قومش] قرار داد و سپس عمر طولاني بنده صالحش ـ حضرت خضر ـ را دليل عمر طولاني ايشان قرار داده است.
جمع حاضر از امام مي خواهند كه به شرح و تفصيل اين آموزه ها بپردازند. امام صادق(ع) در ضمن شرح مقايسه عصر حضرت نوح با عصر ظهور مطالبي بيان مي كنند كه خلاصه آن چنين است: «خداوند تحقق وعده خود را براي نجات حضرت نوح و يارانش چند بار به تأخير انداخت تا آنان كه از رگه هاي نفاق مبرّا و در باور به توحيد ناب بودند و به ريسمان نبوّتِ حضرت نوح از سر صدق چنگ زده بودند، شناخته شوند. خداوند با تحقق وعده خود، اين استخلاف را براي مؤمنان در آن عصر فراهم آورد. دينش را براي آنان تثبيت كرد و جامعه امن براي آنان پديد آورد تا اين هدف والا بر آورده شود: «تا عبادت اينان براي من با رفتن شك [و شرك] از دل هايشان خالص گردد». طبق اين حديث تحقق «يَعْبُدُونَني لا يُشْرِكُونَ بي شَيْئاً» در آيه شريفه تنها در بستري امكان پذير است كه مؤمنان موحّد ناب پديد آيند. آنگاه امام در تحليل اين نظريه مطالبي مي فرمايد كه مضمون آنها چنين است: «اگر در بين مؤمنان رگه هاي پنهان نفاق باشد، با تشكيل جامعه امن، زمينه بروز اين نفاق فراهم مي آيد و آنان براي طلب رياست و... به كشمكش و فتنه گري مي پردازند و در پي آن مقصود اصلي از اين استخلاف و امنيت كه چيزي جز عبادت خالصانه حق تعالي نيست، از دست مي رود. ماجراي امام مهدي و قوم موعود نيز به همين منوال است؛ زمان ها سپري مي شود [و آزمون هايي پي درپي فرا مي رسد] تا مؤمنان ناب از ديگران جدا شوند و به عرصه وجود در آيند. آنگاه زمان وعده خدا سر مي رسد و اين استخلاف با تمكين و امنيت براي آنان به وقوع مي پيوندد و در پي آن، هدف پر ارج عبادت خالصانه صورت مي پذيرد.
مفضّل بن عمر در ميان اين جمع كه در محضر امام اند مي گويد: «ديگران گمان مي برند اين آيه درباره خلفاي چهارگانه ابوبكر، عمر، عثمان و امام علي(ع) نازل شده است». امام با ابطال اين توهم مي فرمايد:
چه زماني در عصر اينان [خلفا] ديني كه مورد رضايت خدا و رسولش بود در سايه گسترش امنيت [يا امر دين] و با رفتن ترس از دل ها و برطرف شدن شك از سينه ها، تحقق يافته بود؟! با آنكه در عصر آنان [امنيتي نبود و شك در سينه ها وجود داشت و] جمعي از مسلمانان [از درون] مرتد شدند و فتنه ها برپا بود و جنگ بين كفار [بيروني] و مسلمين شعله ور و ناامني [همه جا] وجود داشت.30
شبيه به اين عبارت كه اقامه دين پسنديده را ويژه عصر ظهور مي داند، از كليني با سند صحيح از امام صادق(ع) نقل شده است.31
مفاد اين حديث با آنچه از تأمل در درون متن آيه شريفه به دست آمد، هماهنگ است؛ به اينكه اين وعده هنوز تحقق نيافته است و قوم موعود برخي از اين امت اند؛ آنان از اوصاف والا و شايستگي هاي منحصر به فرد برخوردارند و... . نكته درخور توجه ديگري كه از اين حديث استفاده مي شود اين است كه قوم موعود در اين آيه تنها ائمه اهل بيت(ع) نيستند، بلكه ياران خاص آنان نيز مشمول اين وعده اند. در اين باره حديثي ديگر نيز از عياشي از امام سجاد(ع) چنين نقل شده است:
امام سجاد پس از قرائت اين آيه فرمود: به خدا سوگند آنان [قوم موعود] شيعيان ما اهل بيت اند، خداوند اين وعده را براي آنان به دست مردي از ما تحقق مي بخشد. وي مهدي اين امت است؛ همان كسي كه پيامبر اكرم(ص) درباره او فرمود: اگر از دنيا جز يك روز باقي نباشد خداوند آن روز را طولاني مي كند تا مردي از عترت من كه هم نام و هم كنيه من است به ولايت رسد و زمين را از قسط و عدل پر كند، پس از آنكه از جور و ستم پر شده است.32
محمد بن ابراهيم نعماني، از دانشمندان قرن چهارم، نيز از امام صادق(ع) درباره اين آيه چنين آورده است: «اين آيه درباره امام مهدي و اصحاب ايشان نازل شده است».33
ظاهراً مراد امام صادق(ع) درباره زيارت امام حسين(ع)، همين معناست كه مي فرمايد:
خداوندا، درود و رحمت و بركاتت را بر عترت پيامبرت، دو چندان گردان... و دل هاي شيعيان آنان كه حزب تو هستند بر طاعت اهل بيت، استوار ساز. براي آنان روزهاي [پيروزي] آشكار و زمان هاي پسنديده و سعادتمند، قرار ده تا در آن گشايش آنان حاصل شود و تثبيت و پيروزيشان فراهم آيد. همان گونه كه براي اولياي خود در قرآن ضمانت كرده اي و چنين گفته اي ـ و گفته تو حق محض است: «خداوند به كساني كه از شما ايمان آورده و كارهاي شايسته كرده اند وعده داده آنان را در زمين استخلاف بخشد...».34
دسته ديگر از روايات در مصادر شيعي، مفاد آيه را تنها به ائمه اهل بيت(ع) اختصاص مي دهد. از جمله حديث «خزاز قمي»، از دانشمندان قرن چهارم، كه با سند خود از جابر بن عبدالله انصاري چنين نقل مي كند:
جندب بن جناده، از يهوديان، خدمت رسول خدا(ص) رسيد و گفت: اي پيامبر خدا، مرا از اوصياي پس از خود آگاه فرما تا به آنان تمسك جويم. پس پيامبر خدا فرمود: اي جندب، اوصياي پس از من به شمار نُقباي بني اسرائيل اند... سپس حضرت اين آيه را تلاوت فرمود: «وَعَدَ اللهُ الّذينَ آمَنُوا مِنْكُم...».35
مرحوم صدوق نيز اين حديث را نقل كرده است.36
حديثي ديگر كه آيه را به ائمه اهل بيت اختصاص مي دهد از مرحوم كليني است كه با سند خود از عبدالله بن سنان چنين نقل مي كند: «از امام صادق(ع) درباره معناي اين سخن از خداوند جل جلاله پرسيدم. فرمود: آنان ائمه [اهل بيت] مي باشند».37
مرحوم كليني اين حديث را در باب «إنّ الأئمّه خلفاء الله عزّ وجلّ في أرضه و...» آورده است تا ديدگاه خود را درباره معناي استخلاف در اين حديث كه آن را از نوع سوم مي داند، بيان كند.
مرحوم علامه مجلسي نيز درباره حديث مذكور مي نويسد: «سند اين حديث بر اساس معيارهاي مشهور ضعيف است، اما مضمون آن با أسانيد فراوان نقل شده است».38
مراد علامه از مضموني كه با اسناد زياد نقل شده، مقام خليفه اللهي ائمه أطهار است.
تضعيف مشهور از نظر مجلسي(ره) به دليل شخصيت حسن بن العباس بن الحريش در سند روايت است، ليكن خود وي بر اين باور است كه اين تضعيف در كتب رجالي مبنايي ندارد و يگانه سبب آن، نقل روايات با مضامين والا و غامض از ناحيه راوي مذكور مي باشد وگرنه كتاب حسن بن العباس نزد محدثان مشهور بوده و احمد بن محمد اين كتاب را نقل كرده است، با آنكه وي برقي را از شهر قم به دليل نقل روايات ضعيف بيرون رانده است. علامه در پايان مي نويسد: «والشواهد علي صحّته عندي كثيره؛ شواهد بر صحت اين حديث نزد من، فراوان است».39 به هر روي مضمون اين نوع احاديث كه قوم موعود را به ائمه اطهار منحصر مي داند در مصادر غير شيعي نيز نقل شده است. براي نمونه حاكم حسكاني به نقل از فرات كوفي از سُدّي از ابن عباس درباره آيه مذكور مي نويسد: «نَزَلَتْ في آلِ مُحمّد».40
حديث ديگر حاكم حسكاني از عبد الله بن مسعود بدين شرح است:
«از ناحيه خداوند در قرآن براي سه نفر خلافت قرار داده شد: براي آدم به اين دليل از سخن حق تعالي كه فرمود: «وَإِذْ قالَ رَبُّكَ لِلْمَلائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الأَرْضِ خَلِيفَةً»، و خليفه دوم داود است به اينكه فرمود: «يا داوُد إِنّا جَعَلْناكَ خَليفَةً فِي الأَرْضِ» يعني در سرزمين بيت المقدس، و خليفه سوم علي بن ابي طالب است به دليل اين سخن حق تعالي كه فرمود: «وَعَدَ اللهُ الَّذينَ آمَنُوا مِنْكُمْ وَعَمِلُوا الصّالِحاتِ لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ فِي الأَرْضِ كَمَا اسْتَخْلَفَ الَّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ». منظور از پيشينيان، آدم و داود است.41
ابن شهر آشوب نيز از تفسير ابي عبيده و علي بن حرب طائي از ابن مسعود اين حديث را نقل كرده است.42
از مجموع روايات مذكور چند نكته را مي توان استنباط كرد:
يك. در اين روايات بر اطلاق تعابير آيه به ويژه در مورد تمكين دين و تبديل خوف به امنيت تأكيد شده است.
دو. طبق مفاد آيه كه برخي روايات آن را شرح كرده اند، تمكين دين در سايه گسترش امنيت پديد مي آيد و همه به احكام دين حق گردن مي نهند و اختلاف ها بر مي افتد.
سه. تبديل خوف به امنيت در جامعه مؤمنان با هر نوع بي ثباتي و ناامني دروني و بيروني ناسازگار است و فتنه ها و جنگ هاي داخلي را بر نمي تابد.
چهار. تطبيق آيه به عصر خلفاي صدر اسلام به دليل تحقق نيافتن تمكين كامل دين و گسترش امنيت مردود شناخته شده است.
پنج. قوم موعود در اين روايات، ائمه اطهار يا امام مهدي(عج) و ياران خاص ايشان قلمداد شده اند؛ زيرا ايشان در تمام اضلاع و زواياي وجود خود از هر نوع شرك و نفاقي پاك و مطهرند و تمكين كامل دين و گسترش امنيت، تنها در عصر ظهور حضرت حجت(عج) تحقق خواهد يافت.
هرچند در نوع اين روايات به ماهيت استخلاف قوم موعود تصريح نشده است، از مفاد مجموع روايات برمي آيد كه استخلاف در اين آيه از نوع دوم است كه در آن خداوند از قوم موعود، استضعاف را مي زدايد و به آنان وراثت زمين و اقتدار مي بخشد. بر اين اساس امكان جمع بين دو دسته روايات درباره قوم موعود فراهم مي آيد. دسته اي از روايات كه قوم موعود را ائمه اطهار دانسته است و دسته ديگر كه موحدان ناب از شيعيان اهل بيت را در اين معنا داخل مي داند. برخي از روايات نيز شاهدي بر اين وجه جمع به شمار مي آيد؛ مانند احاديثي كه مفاد آنها اين بود: «نَزَلَتْ في القائم وأصحابه؛ اين آيه درباره امام مهدي(عج) و اصحاب او نازل شده است». بر اين اساس، مفاد آيه شريفه شبيه قوم موسي يا ساير اقوام انبيايي است كه خداوند وعده خود را درباره آنان تحقق بخشيد با آنكه در ميان آنان شخص حضرت موسي يا ساير انبيا نيز حضور داشتند، اما خلافت ويژه حضرت موسي(ع) و انبياي ديگر، دليلِ خاص خود را داشته است. بنابراين، استخلاف از نوع سوم براي ائمه اهل بيت مانند استخلاف داود، هارون و... ـ كه به جعل خاص حق تعالي ـ است، با ادله ديگر اثبات مي شود و اين آيه ناظر به اين نوع استخلاف نيست. علامه طباطبايي نيز در تفسير آيه از قراين درون متن آيه همين معنا را استفاده كرده، مي نويسد:
اين استخلاف همانند استخلاف پيشينيان قائم به وجود اجتماع صالح است بدون آنكه به اشخاص خاص از اين جامعه اختصاص داشته باشد. بنابراين خلافت الهي در اينجا به معناي ولايت بر جامعه كه از ناحيه حق تعالي براي امثال حضرت داود، سليمان و يوسف(ع) تشريع شده نيست؛ چون بعيد است كه خداوند از انبياي بزرگوار خود تنها با تعبير «الذين مِن قبلهم» ياد كند. اين تعبير و همانند آن در بيش از پنجاه مورد در قرآن به كار رفته بدون آنكه مراد از آن حتي در يك مورد انبيا باشد. آري خداوند از آنان با تعبير «رسل من قبلك» يا «رسلٌ من قبلي» و امثال آن ياد مي كند.43
حاصل آنكه از ادله انحصار وعده به عصر ظهور كه بر مبناي «شناخت ويژگي هاي قوم موعود»، «تأكيد بر اطلاق تعابير آيه» و «تأمل در مفاد احاديث فريقين» شكل گرفت، اين ديدگاه را صواب مي يابيم كه تحقق وعده الهي در تمكين و استقرار دين الهي و برقراري كامل امنيت و آرامش و عبادت خالص و بي شائبه، تنها در عصر ظهور حضرت حجت(عج) تحقق خواهد يافت. بنابراين قوم موعود، در آيه شريفه، حضرت ولي عصر(عج) و ياوران ايشان اند و اگر در برخي روايات از اميرمؤمنان(ع) و ائمه نيز نام برده شده، از اين باب است كه مخاطبان اصلي اين وعده حضرات معصومين و شيعيان راستين ايشان اند، ليكن اين وعده تنها در عصر امام مهدي(عج) به صورت كامل تحقق خواهد يافت. اكنون براي تكميل و تثبيت اين نظريه ناگزير بايد مناقشه هايي را كه بر اين نظريه وارد شده، پاسخ گوييم.

مناقشه ها در نظريه انحصار و نقد آنها

فخر رازي (د 606 ق) مي نويسد: اين آيه از ديدگاه شيعه، تنها بر امام علي يا ائمه اهل بيت (ع) قابل تطبيق است؛ بدون آنكه ناظر به ديگران از جمله خلفاي سه گانه باشد، چه رسد به اينكه آيه را به خلفا اختصاص دهيم. وي اين مطلب را از مفسران شيعه اين گونه نقل كرده است:
«چرا نگوييم مراد از قوم موعود، تنها امام علي(ع) است؟ و اگر آيه از ايشان با لفظ جمع
ياد كرده براي تعظيم است؛ مانند تعبير «أنزلناه» در آيه «إنّا أَنزَلناهُ فِي لَيلَةِ القَدرِ» و
آيه «... الّذينَ يُقيمون الصلاةَ ويُؤتُونَ الزكاةَ وَهُم راكِعُونَ» (مائده: 55) كه در حق
علي(ع) نازل شده است. اگر اين را نپذيريد مي گوييم: الفاظ جمع بر ائمه دوازدگانه حمل شود».44
سپس فخر رازي در مقام پاسخ به اين مناقشه مي نويسد:
حمل لفظ جمع بر يك نفر، مجاز و خلاف اصل است و حمل آيه بر تمام امامان دوازده گانه نيز به دو دليل باطل مي باشد: يك: خطاب حق تعالي با تعبير «منكم» در اين آيه دلالت بر اين دارد كه خطاب به موجودين است و حال آنكه اين ائمه در عصر نزول آيه حاضر نبوده اند. دو: خداوند به اينان، وعده به قدرت، شوكت و تدبير در امور جامعه داده است اين امر نيز براي ائمه شيعه به وقوع نپيوست، بنابراين، پيشوايي خلفاي چهارگانه ثابت مي شود و قول رافضه كه بر ابوبكر و عمر و عثمان طعنه مي زنند، باطل مي گردد.45
آلوسي (د 1270 ق) نيز پس از شش قرن همين مناقشه را تكرار كرده و سپس كوشيده است ضمن ابطال تطبيق آيه بر ائمه اهل بيت، تطبيق آن را بر خصوص امام مهدي(عج) و اصحاب ايشان نيز، نقد و ابطال كند. ظاهراً وي نخستين مفسر سني است كه به نقد تطبيق آيه بر امام مهدي(عج) و يارانشان پرداخته است. وي در تفسير خود ديدگاه مرحوم طبرسي را در اين باره آورده كه خلاصه آن چنين است:
قوم موعود پيامبر اكرم(ص) و اهل بيت ايشان اند. اين وعده در عصر امام مهدي به وقوع مي پيوندد. نبودن امام مهدي(عج) در زمان نزول آيه نيز منافاتي با اين قول ندارد؛ چون خطاب آيه اجتماعي است و به موجودين اختصاصي نخواهد داشت. محقق نشدن تمكين دين و رفع خوف در عصر ائمه نيز مشكل ساز نيست. چون تعبير آيه همانند اين است كه گفته شود: فلان قبيله فلان شخص را كشتند كه مراد برخي از افراد قبيله است [همين طور در اين آيه، وعده به همه ائمه است، ليكن وقوع اين وعده، تنها در عصر امام مهدي(عج) صورت مي پذيرد].
دليل مرحوم طبرسي، روايت عياشي از امام سجاد(ع) است كه پيش از اين در بيان احاديث شيعي ذكر شد. آلوسي متن آن را آورده، سپس در مقام نقد اين ديدگاه مي نويسد:
طبرسي گمان برده اين حديث از امام باقر و امام صادق (ع) نيز نقل شده است. اين روايت افزون بر ضعف نهفته در آن با سياق آيه و نيز اخبار صحيحي كه درباره سبب نزول آيه نقل شده، ناسازگار است؛ چه اينكه ضعف و بي اعتباري احاديث شيعه، بر كسي پوشيده نيست... البته از طريق ما نيز حديثي در اين زمينه نقل شده كه مفاد حديث شيعه را تأييد مي كند، ليكن به اين حديث مانند ساير احاديث شيعه اعتنايي نيست. آن حديث از عبد بن حميد است كه از عطيه از نبي مكرم اسلام چنين نقل مي كند كه چون حضرت آيه را قرائت كرد، فرمودند مراد [از قوم موعود] اهل بيت اند و به طرف قبله اشاره كردند.46
در پاسخ اين مناقشه ها بايد گفت:
اولاً اينكه فخر رازي و ديگران مي گويند: «حمل آيه بر ائمه اثني عشر باطل است چون آنان زمان نزول آيه نبوده اند» ـ همان گونه كه علامه طباطبايي مي گويد ـ بر اثر خلط بين خطاب هاي فردي قرآن با خطاب هاي اجتماعي است. خطاب در اين آيه از نوع خطاب هاي اجتماعي است؛ قرآن جامعه مؤمنانِ داراي اوصاف خاص را مورد خطاب قرار داده است و هر كس از اين امت به اين اوصاف متصف گردد، مشمول اين خطاب قرار مي گيرد. از اين قبيل خطاب ها در قرآن فراوان است؛ مانند اين آيه كه به بني اسرائيل چنين وعده مي دهد: «فإذا جاءَ وَعدُ الآخرةِ لِيَسُوؤا وجوهَكم» (اسراء: 7). با اينكه ضمير «كُم» در آيه به كار رفته ولي مخاطبان آن چند قرن بعد به وجود مي آيند، يا در آيه شريفه «ثَقُلَت في السّماواتِ والأرضِ لا تأتيكُم إلاّ بَغْتَةً» (اعراف: 187) كه زمان خطاب با زمان وقوع آن بسيار فاصله دارد.
ثانياً لزومي ندارد همه اضلاع وعده از استخلاف، تمكين دين، تبديل خوف به امنيت براي همه ائمه تحقق يافته باشد، بلكه اگر تمام اين ابعاد در عصر امام مهدي(عج) تحقق يابد، كافي است. بنابراين، بر اين فرض كه قوم موعود ائمه باشند، اين وعده به همه ائمه است ليكن وقوع آن تنها در عصر امام مهدي(عج) است؛ مانند اينكه گفته مي شود: فلان قبيله فلان شخص را كشتند كه مراد برخي از افراد قبيله است.47
اما نقدهاي آلوسي به فرار از اشكال، شبيه تر است تا به نقد؛ چون:
اولاً سياق آيه مخالف اين قول نيست، بلكه موافق آن است. مرحوم طبرسي نيز از همين سياق براي نظريه خود مدد گرفته بود، ولي آلوسي آن را نياورده و مغفول گذاشته است. از نظر طبرسي اطلاق تعابير آيه باعث مي شود تا استخلاف در زمين را به كل جغرافياي زمين توسعه دهيم و تمكين دين را بر سرتاسر گيتي [و خوف را از هر نظر منتفي] بدانيم؛ امري كه تنها بر عصر ظهور امام مهدي(عج) منطبق است و روايات فريقين از نبي اكرم(ص) بر آن دلالت دارد كه پيش از اين ملاحظه كرديد. و گرنه اگر بنا به قول آلوسي كه مي گويد: «استخلاف خلفا با فتنه هاي زمان عثمان و امام علي منافاتي ندارد چون مراد از تبديل خوف به امنيت، خوف از دشمنان بيروني است»،48 بايد از فتنه قتل عثمان و نيز جنگ هاي عصر امام علي(ع) چشم پوشي كنيم و آنها را خوف از كافران اعداي دين ندانيم. در اين صورت چرا استخلاف، تمكين دين و امنيت را به عصر بني اميه گسترش ندهيم؟ با وجود آنكه اين امور در آن عصر گسترده تر بوده است.
ثانياً اخبار صحيحه اي كه آلوسي مي گويد درباره سبب نزول آيه وارد شده، خطاست؛ تنها يك خبر صحيح ـ كه پيش از اين ذكر شد ـ در اين زمينه نقل شده با آنكه داعي بر نقل اين خبر در بين صحابه و تابعين فراوان بوده است. ضمن آنكه از متن خبر ابي بن كعب كه شاهد نزول بوده، نمي توان استفاده كرد كه اين وعده در چه زماني تحقق مي يابد. تنها ابوالعاليه تابعي با اجتهاد خويش تحقق وعده را به عصر خلفا اختصاص داد و ديگران از وي پيروي كردند. افزون بر آن اگر آلوسي به اين خبر اعتنا دارد نبايد بخشي از آن را بپذيرد و با بخشي ديگر مخالفت كند؛ چون ابي بن كعب صحابي و نيز ابو العاليه تابعي در متن همين خبر تعبير «ومن كفر بعد ذلك...» در آيه را معنا كرده، مي گويند: «ومن كفر بعد ذلك يعني بالنعمه».49 اين كفر، به نعمت تمكين دين و امنيت است نه كفر به معناي ارتداد كه شخص پس از ايمان دچار آن مي شود. اما آلوسي اين كفر را به معناي ارتداد مي داند و مي نويسد: «وَمَن كَفَر؛ أي ومن ارتدّ من المؤمنين»50 تا بتواند شورش و ناامني در عصر عثمان را كه به قتل او منجر شد، توجيه كند و چنين بگويد: مراد از امنيت، امنيت از كافران و دشمنان دين است نه امنيت از مؤمناني كه كفران نعمت كردند و فتنه قتل عثمان و جنگ هاي زمان امام علي(ع) را برپا داشتند.
ثالثاً چرا اخبار شيعه از نظر آلوسي غير قابل اعتناست؟ آيا اين داوري محققانه است؟!
رابعاً چرا آلوسي تنها به ذكر مدعاي طبرسي بسنده كرده و دليل طبرسي را كه اجماع اهل بيت(ع) است فرو گذاشته و به آن پاسخ نداده است؟! دليل طبرسي در اين قول ـ كه قوم موعود پيامبر اكرم(ص) و اهل بيت(ع) هستند ـ اجماع عترت است و آن را به دليل حديث ثقلين، حجت مي شمرد.
خامساً ديدگاه آلوسي درباره تفسيري كه از كيفيت تمكين دين دارد و آن را در سايه گسترش امنيت مي داند، با اين قول وي كه آيه را تنها به عصر خلفا تطبيق مي كند، ناسازگار است؛ چون در آن عصر، امنيت به دليل جنگ هاي داخلي تحقق نداشت.
سادساً چرا حديث ابن حميد اعتباري ندارد51 با آنكه مضمون آن از طرق ديگر در مصادر سني نيز نقل شده است؟! از جمله اين روايات، حديث ابن عباس است كه ـ همان گونه كه ملاحظه كرديد ـ از وي درباره اين آيه چنين نقل شده است: «نزلت في آل محمّد».52
مفاد اين حديث با رواياتي كه از اهل بيت در مصادر شيعي رسيده ـ و پيش از اين ملاحظه شد ـ يكسان است. افزون بر آن، تطبيق وعده به عصر ظهور كه به وسيله امام مهدي از اهل بيت(ع)، رخ مي دهد، با اطلاق آيه مطابقت مي كند؛ بلكه هر چه روايت از اهل بيت(ع) در اين باره رسيده در همين معنا مشترك است.

نتيجه گيري

1.هرچند اختلاف ديدگاه هاي فريقين درباره مفاد آيه 55 سوره نور و نيز تعيين مصداق قوم موعود، بحث را با دشواري مواجه ساخته است، هيچ يك از دو فريق ـ با توجه به عام بودن الفاظ آيه ـ نمي توانند تطبيق قوم موعود در اين آيه را به عنوان يكي از مصاديق بر امام مهدي(عج) و يارانشان انكار كنند؛ زيرا دليلي بر انكار آن نيست.
2. برخي از قرآن پژوهان شيعي همسو با احاديث اهل بيت، درباره اين آيه، تحقق وعده را به عصر ظهور منحصر مي كنند. جمعي ديگر تحقق اين وعده را با مصاديق متعدد مي شناسند. اهل سنت نيز در تفسير آيه تقريباً متفق القول اند كه قدر متيقن خطاب در اين آيه صحابه اند و اين وعده در عصر خلفا به وقوع پيوسته است.
3. اگر در ادله انحصار تحقق وعده به عصر ظهور امام مهدي كه بر دو پايه درون متني، يعني درك ويژگي هاي قوم موعود و اطلاق در تعابير آيه ـ به ويژه استقرار كامل دين در زمين و برقراري امنيتي فراگيرـ ، و برون متني، يعني مفاد احاديث فريقين درنگ كنيم، تحقق كامل وعده الهي را در عصر ظهور حضرت حجت(عج) و قوم موعود را آن بزرگوار و ياوران ايشان خواهيم يافت.
4. در اين فرايند مناقشه هايي به نظريه انحصار آيه به عصر ظهور شده كه قابل ردّ و ابطال است؛ چون مناقشه ها به دليل خلط بين خطاب هاي فردي با خطابهاي اجتماعي در قرآن و برخي به دليل چشم پوشي از ادله شيعه در استفاده از قراين درون متني آيه و برون متني روايات است.

منابع

آلوسي، محمود، روح المعاني في تفسير القرآن العظيم والسبع المثاني، به كوشش: محمدحسين العرب، بيروت، دار الفكر، 1417 ق.
ابن ابي حاتم، عبدالرحمن، تفسير القرآن العظيم، تحقيق: اسعد محمد الطيّب، بيروت، المكتبه العصريه، 1999 م.
ابن حبان، محمد، صحيح ابن حبان بترتيب ابن بلبان، تحقيق: شعيب الأرنؤوط، بيروت، مؤسسه الرساله، 1414 ق.
ابن شهرآشوب، محمد، مناقب آل ابي طالب، تحقيق: يوسف البقاعي، چ 2، بيروت، دار الاضواء، 1412 ق.
ابن فارس، احمد، معجم مقاييس اللغه، تحقيق: عبدالسلام محمد هارون، قم، مركز النشر لمكتبه الاعلام الاسلامي، 1404 ق.
ابن كثير، اسماعيل، تفسير القرآن العظيم، بيروت، دار صادر، 1402 ق.
ايجي، عبدالرحمن، المواقف، تصحيح: محمد بدرالدين النعساني الحلبي، مصر، بي نام، 1325 ق.
بحراني، سيد هاشم، البرهان في تفسير القرآن، قم، مؤسسه اسماعيليان، بي تا.
بغوي، حسين، معالم التنزيل (تفسير بغوي)، تحقيق: خالد عبد الرحمن العك، بيروت، دارالمعرفه، 1407 ق.
تفتازاني، مسعود، المقاصد، تحقيق: عبدالرحمن عُميره، قم، منشورات الرضي، 1409 ق.
ـــــ ، شرح المقاصد، تحقيق: عبدالرحمن عُميره، قم، منشورات الرضي، 1409 ق.
جرجاني، علي، شرح المواقف، تصحيح: بدر الدين النعساني الحلبي، مصر، دار البصائر، 1425 ق.
حاكم نيشابوري، ابوعبدالله، المستدرك علي الصحيحين، تحقيق: يوسف عبدالرحمن المرعشلي، بيروت، دار المعرفه، بي تا.
حسكاني، عبيدالله، شواهد التنزيل لقواعد التفضيل، تحقيق: محمدباقر المحمودي، قم، مجمع احياء الثقافه الاسلاميه، 1411 ق.
خزاز قمي، علي، كفايه الاثر، تحقيق: كوه كمري، قم، انتشارات بيدار، 1401 ق.
ديوبند، محمودحسن، تفسير كابلي، چاپ يازدهم، تهران، نشر احسان، 1385.
ذهبي، محمد، سير أعلام النبلاء، تحقيق: باشراف شعيب الارنؤوط، بيروت، مؤسسه الرساله، 1406 ق.
رازي، ابوالفتوح حسين بن علي، روض الجنان و روح الجنان، قم، انتشارات كتابخانه آيه الله مرعشي، 1404 ق.
رازي، فخرالدين، مفاتيح الغيب (التفسير الكبير)، قم، مركز نشر مكتب الاعلام الاسلامي، 1411 ق.
راغب اصفهاني، حسين، مفردات الفاظ القرآن، تحقيق: عدنان داوودي، بيروت، الدار الشاميّه، 1416 ق.
زمخشري، جارالله محمود، الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل و عيون الاقاويل في وجوه التأويل، قم، نشر ادب حوزه، بي تا.
سيوطي، جلال الدين، الدر المنثور في التفسير بالمأثور، بيروت، دار الفكر، 1983 م.
شوكاني، محمد بن علي، فتح القدير الجامع بين فني الروايه والدرايه في التفسير، بيروت، دار المعرفه، بي تا.
مفيد، محمد بن محمد، الافصاح في الامامه، قم، المؤتمر العالمي لالفيه الشيخ المفيد، 1413 ق.
شيرازي، محمد، تقريب القرآن الي الأذهان، بيروت، مؤسسه الوفاء، 1400 ق.
صدرالمتألهين، محمد بن ابراهيم، تفسير القرآن الكريم، قم، بيدار، بي تا.
صدوق، محمد، كمال الدين و تمام النعمه، تصحيح: علي اكبر غفاري، قم، مؤسسه النشر الاسلامي، 1405 ق.
طباطبايي، سيدمحمدحسين، الميزان في تفسير القرآن، قم، منشورات جماعه المدرسين، بي تا.
طبرسي، فضل بن حسن، مجمع البيان لعلوم القرآن، تحقيق: محلاتي و طباطبايي، بيروت، دار المعرفه، 1406 ق.
طوسي، محمد، التبيان في تفسير القرآن، بيروت، دار احياء التراث العربي، 1402 ق.
ـــــ ، مصباح المتهجد، بيروت، مؤسسه فقه الشيعه، 1411 ق.
عياشي، محمد بن مسعود، تفسير العياشي (كتاب التفسير)، تصحيح: هاشم رسولي محلاتي، تهران، المكتبه الاسلاميه، بي تا.
فيروزآبادي، محمد بن يعقوب، بصائر ذوي التميز في لطائف الكتاب العزيز، تحقيق: محمدعلي النجار، مصر، لجنه احياء التراث الاسلامي، 1406 ق.
فيض كاشاني، محمد محسن، الصافي في تفسير القرآن، تصحيح: الشيخ حسين الأعلمي، بيروت، دار المرتضي، بي تا.
قرطبي، محمد، الجامع لأحكام القرآن، القاهره، دار الكتاب العربي، 1387 ق.
قمي مشهدي، محمد، كنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران، مؤسسه الطبع والنشر لوزاره الثقافه والارشاد، 1411 ق.
كاشاني، مولي فتح الله، زبده التفاسير، قم، مؤسسه المعارف الإسلاميه، 1423 ق.
كليني، محمد، الكافي، تصحيح: علي اكبر غفاري، طهران، دار الكتب الاسلاميه، 1388 ق.
ماوردي، علي، النكت والعيون (تفسير الماوردي)، تحقيق: السيد بن عبد المقصود، بيروت، المكتبه الثقافيه، 1428 ق.
مجلسي، محمدباقر، مرآه العقول في شرح اخبار آل الرسول، چ 2، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1363 ق.
مصطفوي، حسن، التحقيق في كلمات القرآن، تهران، 1360.
مكارم شيرازي، ناصر، تفسير نمونه، چ 31، تهران، دار الكتب الاسلاميه، 1386.
نسفي، عبدالله، تفسير النسفي، بيروت، دار الكتاب العربي، 1402 ق.
نعماني، محمد، كتاب الغيبه، تحقيق: علي اكبر غفاري، تهران، مكتبه الصدوق، بي تا.
واحدي نيشابوري، علي، الوسيط في تفسير القرآن المجيد، تحقيق: محمد معوض وآخرين، بيروت، بي نام، 1415 ق.

پی نوشت ها:

*. استاد گروه علوم قرآن، پرديس قم ـ دانشگاه تهران. najarzadegan@ut.ac.ir
دريافت: 16/10/89 ـ پذيرش: 21/2/90
1. به طور نمونه ر.ك: عبدالرحمن ايجى، المواقف، ج 8، ص 368؛ مسعود تفتازانى، المقاصد، ج 5، ص 265؛ على جرجانى، شرح المواقف، ج 8، ص 364؛ محمد بن نعمان (شيخ مفيد)، الإفصاح، ص 90 ـ 98.
2. احمد بن فارس، معجم مقاييس اللغه، ج 1، ص 249.
3. ر.ك: محمد بن يعقوب فيروزآبادى، بصائر ذوى التمييز، ج 2، ص 561؛ حسن مصطفوى، التحقيق فى كلمات القرآن، ج 3، ص 106.
4. حسين راغب اصفهانى، مفردات الفاظ القرآن، ص 156.
5. محمد بن يعقوب فيروزآبادى، بصائر ذوى التمييز، ج 2، ص 562.
6 . قرآن كريم در آياتى ديگر از تحقق وعده هلاكت فرعونيان و استخلاف بنى اسرائيل خبر داده است (ر. ك: اعراف: 137).
7. هرچند به تعبير راغب اصفهانى اين نوع خلافت براى ارج نهادن و شرافت بخشيدن به خليفه است (مفردات الفاظ القرآن، ص 156)، بايد معيار خلافت اولياى خدا را، مناسبت تامه اى دانست كه اين استحقاق را پديد مى آورد؛ چون در غير اين صورت قرار دادن چيزى در غير جايگاهش خواهد بود. (ر.ك: محمد بن ابراهيم صدر المتألهين، تفسير القرآن الكريم، ج 2، ص 300) علامه طباطبايى ملاك خلافت حضرت آدم(ع) (به عنوان خليفه خدا) را، علم وى به همه اسما مى داند (سيدمحمدحسين طباطبايى، الميزان، ج 1، ص 117). كه در آيه (وَعَلَّمَ آدَمَ الأَسْماءَ كُلَّهَا...)(بقره: 31) به آن اشاره شده است. علت غايى اين استخلاف نيز از ديدگاه وي ظهور و بروز احكام و تدابير حق تعالى است؛ چون خليفه بايد از تمامى شئون وجودى، آثار، احكام و تدابير مستخلف عنه حكايت كند (همان، ج 1، ص 115)؛ البته آن شئونى كه خداوند براي تأمين آنها، براى خود نماينده و جانشين معيّن كرده است و خليفه نيز ناگزير در حد ظرفيت خود آنها را نمايان مى سازد.
8. ر.ك: فضل بن حسن طبرسى، مجمع البيان، ج 1، ص 176؛ محمد قرطبى، الجامع لاحكام القرآن، ج 1، ص 263؛ فخرالدين رازى، مفاتيح الغيب، ج 2، ص 165؛ ناصر مكارم شيرازى، تفسير نمونه، ج 1، ص 213.
9. حسين راغب اصفهانى، همان، ص 772.
10. ر.ك: حسن مصطفوى، همان، ج 11، ص 150.
11. ر.ك: محمود آلوسى، روح المعانى، ج 10، ص 297.
12. ر.ك: فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 7، ص 239.
13. ر.ك: محمود آلوسى، همان، ج 10، ص 298.
14. ر.ك: سيدمحمدحسين طباطبايى، همان، ج 15، ص 152.
15. به طور نمونه، ر.ك: فضل بن حسن طبرسى، همان، ج 7، ص 239؛ ابوالفتوح رازى، روض الجنان، ج 4، ص 53؛ محمد بن شهرآشوب، مناقب آل ابى طالب، ج 2، ص 69؛ محمدمحسن فيض كاشانى، الصافى، ج 3، ص 449؛ سيدمحمدحسين طباطبايى، همان، ج 15، ص 151.
16. به طور نمونه، ر.ك: حسين بغوى، معالم التنزيل، ج 3، ص 355؛ فخرالدين رازى، همان، ج 24، ص 412؛ محمود زمخشرى، الكشاف، ج 3، ص 252؛ عبدالله نسفى، تفسير نسفى، ج 2، ص 152؛ عبدالرحمن ايجى، المواقف، ج 8، ص 368؛ مسعود تفتازانى، همان، ص 265.
17. ر.ك: محمد قرطبى، همان، ج 12، ص 298.
18. ر.ك: محمود زمخشرى، همان؛ محمد قمى مشهدى، كنز الدقائق، ج 9، 339.
19. بايد به اين نكته توجه كرد كه تنظير در آيه در مورد «استخلاف» تنها براى اصل استخلاف خواهد بود بدون آنكه ناظر به قلمرو استخلاف باشد.
20. وى در جوانى زمان پيامبر اكرم(ص) را درك كرده ولى در عصر ابوبكر به اسلام گرويده و در سال 90 يا 93 وفات يافته است. ابوالعاليه نزد محدثان سنى جايگاهى والا دارد و وى را ستوده اند. ر.ك: ذهبى، سير أعلام النبلاء، ج 4، ص 207، رقم 207.
21. محمد بن جرير طبرى، جامع البيان، ج 1، ص 160.
22. ر.ك: عبدالرحمن بن ابى حاتم، تفسير القرآن العظيم، ج 8، ص 2627.
23. ابوعبدالله حاكم نيشابورى، مستدرك، ج 2، ص 401.
24. محمد ذهبى، همان.
25. ر.ك: عبدالله نسفى، همان، ج 3، ص 152.
26. ر.ك: على ماوردى، النكت والعيون، ج 4، ص 118؛ محمد قرطبى، الجامع لاحكام القرآن، ج 12، ص 300؛ اسماعيل بن كثير، تفسير القرآن العظيم، ج 3، ص 301؛ فضل بن حسن طبرسى از مفسران شيعى نيز اين حديث را در ذيل آيه مذكور نقل كرده است. ر.ك: فضل بن حسن طبرسى، مجمع البيان، ج 7، ص 237.
27. ابوعبدالله حاكم نيشابورى، مستدرك، ج 4، ص 430؛ محمد بن حبّان، صحيح ابن حبان، ج 15، ص 93، ح 6699.
28. ر.ك: محمد قرطبى، همان، ص 298؛ اسماعيل بن كثير، همان، ج 2، ص 439.
29. ر.ك: على واحد نيشابورى، الوسيط، ج 3، ص 327؛ حسين بغوى، همان، ص 354.
30. محمد صدوق، كمال الدين، ج 2، باب 33، ص 257، ح 50.
31. ر.ك: محمد بن يعقوب كلينى، الكافى، ج 3، ص 536.
32. محمد بن مسعود عياشى، تفسير العياشى، ج 3، ص 136 و به نقل از وى، فضل بن حسن طبرسى، همان، ص 239.
33. محمد نعمانى، كتاب الغيبه، ص 240، ح 25.
34. محمد بن حسن طوسى، مصباح المتهجد، ص 727.
35. على خزاز قمى، كفايه الأثر، ص 59 ـ 60.
36. محمد صدوق، به نقل از سيدهاشم بحرانى، البرهان فى تفسير القرآن، ج 3، ص 150.
37. محمد بن يعقوب كلينى، همان، ج 1، ص 193، ح 2.
38. محمدباقر مجلسى، مرآه العقول، ج 2، ص 351.
39. همان.
40. عبيدالله حسكانى، شواهد التنزيل، ج 1، ص 622.
41. همان.
42. محمد بن شهرآشوب، مناقب، ج 3، ص 77.
43. سيدمحمدحسين طباطبايى، همان، ج 15، ص 151.
44. فخرالدين رازى، مفاتيح الغيب، ج 24، ص 25.
45. همان.
46. محمود آلوسى، همان، ج 10، ص 301.
47. سيدمحمدحسين طباطبايى، همان.
48. محمود آلوسى، همان.
49. ر.ك: عبدالرحمن بن ابى حاتم، تفسير القرآن العظيم، ج 8، ص 2627، ح 14760؛ ابوعبدالله حاكم نيشابورى، مستدرك، ج 2، ص 401.
50. محمود آلوسى، همان، ص 299.
51. آلوسى حديث ابن حميد را در اين زمينه بى اعتبار مى شمرد، ولى از ابن حميد به نقل ابن عباس چنين مى آورد: مراد از «يعبدونني لا يشركون بي شيئاً؛ لا يخافونَ أحداً غيري» است. (همان).
52 .حسكاني، همان.

مقالات مشابه

ارزیابی دیدگاه مفسران درباره معناشناسی «معیشت ضنک» در آیه ۱۲۴ طه

نام نشریهمطالعات تفسيري

نام نویسندهسیدمحمد موسوی مقدم, فتح‌الله نجارزادگان, شیما محمود‌پور

نقش سیاق در تفسیر آیة تبلیغ

نام نشریهسراج منیر

نام نویسندهعباس اسماعیلی‌زاده, محبوبه غلامی

بررسي ديدگاه تفسيري علامه طباطبايي در تفسير آيه تبيان

نام نشریهمطالعات تفسيري

نام نویسندهعلی نصیری, سیدمصطفی مناقب, سیدکریم خوب‌بین خوش‌نظر

بررسي برداشت‌هاي تفسيري علامه‌طباطبايي درباره آيات مربوط به لوح محفوظ

نام نشریهمطالعات تفسيري

نام نویسندهسیدمرتضی حسینی شاهرودی, محمدعلی وطن‌دوست

بررسی تطبیقی وجود منجی‌ موعود در قرآن و عهدین

نام نشریهقرآن در آینه پژوهش

نام نویسندهمرتضی خرمی, سیده‎فاطمه حسینی, محمد هادی یدالله‌پور